«Kali b Łukašenka ŭźniaŭ pytańnie pierad Pucinym, moh by viarnucca navat Kryž Jeŭfrasińni». Macukievič — pra viartańnie kulturnych kaštoŭnaściaŭ

«Biełsat»: — Možna paniuchać?.. Pachnie tajamnicaj. 

Pavieł Macukievič: — Tak, ale hałoŭnaja tajamnica pieršaj staronki ŭ tym, što jana vierahodna zamianiałasia. Heta prablema šmatlikich staradrukaŭ. Kali voźmiecie Statut 1588 hoda pieršaha vydańnia, to ŭ mnohich knihach, a zachavałasia amal 70 asobnikaŭ, pieršaja staronka źmienienaja. Bo pieršaja — samaja pryhožaja, i, kali kniha traplała ŭ ruki nieadukavanych ludziej, jany prosta mahli jaje vyrvać i zabrać jak suvienir. A kali i nie, to pieršaja i apošniaja — samyja załapanyja i zašmalcavanyja.

Tajamničy «Dobrzyński» na druhoj staroncy

— Kažacie, zachavałasia amal 70 asobnikaŭ. Havorka pra vydańnie III Statuta VKŁ, nadrukavanaha ŭ 1588 hoda ŭ Vilni na starabiełaruskaj movie?  

— Tak, u drukarni Mamoničaŭ, na tak zvanaj ruskaj movie, jakaja bližej za ŭsio da sučasnaj biełaruskaj. Pavodle navukoŭcaŭ, było nadrukavana niedzie 2500—3000 asobnikaŭ. Na siońnia viadoma dakładnaje miescaznachodžańnie 66 ź ich.

— Siarod ich — adzin u Biełarusi? 

— Heta praŭda, ale jašče adzin jość u biełarusaŭ Vialikaj Brytanii — u biblijatecy imia Skaryny ŭ Łondanie. Bolšaść ža asobnikaŭ pieršaha vydańnia Treciaha Statutu znachodziacca ŭ Rasiei, Polščy i Litvie. Ale kali prasačyć historyju kožnaj knihi, to vyśviatlajecca, što mnohija ź ich trapili za miažu z terytoryi sučasnaj Biełarusi. Naprykład, dva z tych staradrukaŭ, jakija znachodziacca zaraz u Sankt-Pieciarburzie, trapili tudy z Žyrovickaha manastyra, jaki ŭ svoj čas mieŭ vielmi kaštoŭnuju biblijateku.

— Miž tym, pierad nami — pierakład Treciaha Statutu VKŁ na polskuju…

— Dakładna, heta vydańnie taho samaha Statuta, ale ŭ pierakładzie na polskuju movu. Pierakład u hetaj redakcyi ŭpieršyniu byŭ nadrukavany ŭ Varšavie ŭ 1648 hodzie. Ale akurat hetaja kniha vyjšła z drukarni Jezuickaj Akademii ŭ Vilni ŭ 1693 hodzie. U adroźnieńni ad varšaŭskaha vydańnia, u jaje dadadzienyja zakony ad 1550 i da 1690 hoda. 

Chto byŭ uładalnikam hetaj knihi, my nie viedajem. Ale, pahladzicie, na druhoj staroncy majecca nadpis «Dobrzyński». Mahčyma, jakraz čałavieku z proźviščam Dabžyński naležaŭ hety Statut. Dabžyńskich u historyi było šmat. Adzin ź ich, prykładam, polski kampazitar i pijanist Ihnacy Dabžyński (1807-1867). Na žal, dakładny šlach hetaj knihi, a joj bolš za 300 hadoŭ, my nie majem mahčymaści prasačyć.

 — Pavieł Macukievič prychodzić damoŭ, uładkoŭvajecca ŭ fateli i adkryvaje Statut VKŁ. Jakoje miesca ŭ im najbolš pryciahvaje vas?

— Mianie pryciahvaje historyja źjaŭleńnia Treciaha Statutu i jahonaje značeńnie. U tyja časy heta byŭ vialiki krok da stvareńnia pravavoj dziaržavy. Bo mienavita ŭ hetym Statucie ažyćciaviŭsia padzieł ułady na vykanaŭčuju, zakanadaŭčuju i sudovuju. Uvohule, dla tych časoŭ heta byŭ samy prahresiŭny zvod zakonaŭ. Jaho vykarystoŭvali susiednija dziaržavy pry stvareńni ŭłasnaha zakanadaŭstva. Hetyja zakony dziejali na terytoryi sučasnaj Biełarusi ciaham 250 hadoŭ. I niama ŭ historyi pakul takoha zakona, jaki b isnavaŭ tak doŭha. Jość Kanstytucyja ZŠA, ale i jana da hetaha pakul nie daciahnuła (była pryniataja ŭ 1787 hodzie — red.).

«Hałoŭnaje ŭ hetaj historyi toje, što znajšlisia ludzi, jakija dali hrošy» 

— Vy znajšli hety rarytet u polskim paviatovym horadzie Kališ. Jak vyjšli na jaho?

— Heta nie vielmi istotna. Nie pytańnie znajści niešta biełaruskaje ŭ śviecie, bo my amal usio zhubili. 

99% biełaruskaj kulturnaj spadčyny znachodzicca za miežami Biełarusi. I nie prablema vyjści, jak vy kažacie, na jaje. Prablema — u tym, kab nabyć i viarnuć.

Tamu hałoŭnaje ŭ hetaj historyi toje, što znajšlisia ludzi, achviaradaŭcy, jakija adhuknulisia na prapanovu i dali hrošy, kab my zmahli hetuju zusim nie tannuju knihu vykupić.

Pavialičyć

— Ci možam ich nazvać?

— Tak, heta Siarhiej Kazłoŭski, Raman Andryjanaŭ, Filip Dajnieka i Darja Śliž. Dziakujučy finansavaj padtrymcy hetych ludziej nabyćcio staradruku stała mahčymym.

— Kaštavała vialikich hrošaj?

— Davoli vialikich. Ale nie budu nazyvać dakładnuju sumu, bo abaviazkova źjavicca niechta, chto skaža, što lepiej było b hetyja hrošy addać, skažam, na drony dla ZSU ci na štości inšaje…

— Pieršaje vydańnie Statuta 1588 hodu, jakoje ŭ 2012 hodzie vykupili biełarusy i pieradali ŭ muziej historyi Mahilovu, kaštavała 45 tysiač dołaraŭ. 

— Naš asobnik tańniejšy. Bo tam havorka išła pra pieršaje vydańnie, pra adzin z tych samych 66 staradrukaŭ, pra isnavańnie jakich ja kazaŭ. Vydańnie ž, jakoje vykupili my, to bok pierakład na polskuju, jość u Biełarusi. Staradruki 1693 hoda majucca prynamsi ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy i ŭ biblijatecy Akademii navuk RB. A hety Statut my vyrašyli pieradać u Navahrudak — pieršuju histaryčnuju stalicu Vialikaha kniastva Litoŭskaha. U miascovy krajaznaŭčy muziej. I ja dumaju, jon moža stać adnym z hałoŭnych artefaktaŭ muzieja.

Pavialičyć

«Pieradadzim u Biełaruś, kali heta budzie biaśpiečna dla abodvuch bakoŭ»

— Ludzi pisali, što kali vy pieradaście knihu ŭ sučasnuju Biełaruś, to hety skarb tam abo vykinuć na śmietnicu, abo spalać, abo prapjuć…

— Toje, što ŭ Navahrudku ab joj pakłapociacca, u mianie niama sumnievaŭ. Kazać, što ŭ Biełarusi spalvajuć ci prapivajuć takija knihi — heta, dumaju, vialikaje pierabolšvańnie.

— Ale ž było, što spalvali. A «Sabakaŭ Jeŭropy» Alhierda Bachareviča zakatvali traktarami ŭ ziamlu…

— Tak, ale… Biełaruskaja rečaisnaść składanaja. Adnačasova z hetym vydajucca biełaruskija knihi, adnaŭlajucca histaryčnyja siadziby. To bok iduć supraćlehłyja pracesy. I zastajucca muziei. Kali kazać pra rehijanalnyja muziei, to jany davoli pustyja — amal usio było vyvieziena ci zahinuła ŭ roznyja časy. Dla rehijanalnaha muzieja takaja kniha budzie najvialikšym padarunkam. Adznaču, što zacikaŭlenaść z boku muziejaŭ jość. My navat atrymali list ź inšaha muzieju, i ŭ im ludzi pytajucca, a čamu, maŭlaŭ, dorycie mienavita Navahrudku, a nie nam — u nas ža ludziej bolš byvaje. 

— To bok vy nie budziecie čakać, pakul u Biełarusi «paciapleje», kab pieradać Statut u Navahrudak?

— Pieradadzim, kali budziem całkam upeŭnienyja, što ludzi, jakija prymuć ad nas hety padarunak, nie trapiać pad pieraśled. Kali heta budzie biaśpiečna dla abodvuch bakoŭ.

Viedajecie, historyja nikudy nie źnikła, kultura nikudy nie źnikła, patreba ŭ hetym u biełarusaŭ nie źnikła. Muziei robiać svaju pracu, i tam pracujuć sapraŭdnyja prafiesijanały. 

Našaja ideja palahaje na tym, kab rabić akcent mienavita na biełaruskich rehijonach, miastečkach. Bo bolšaść biełaruskich znakamitaściaŭ pachodziać jakraz adtul — z maleńkich haradoŭ i miastečak. Tam jość muziei, ale ŭ bolšaści ź ich amal ničoha niama ad tych hierojaŭ, jakim jany pryśviečanyja.

«Maldzis» u Varšavie 

— Viartańnie Treciaha Statuta adbyłosia ŭ miežach inicyjatyvy «MALDZIS». Vy — suzasnavalnik i kiraŭnik prajektu. Raspaviadzicie, z čaho ŭsio pačałosia i što majecie ŭ płanach.

— Pra płany nie budu — kab nie suročyć (śmiajecca). A tema viartańnia kulturnaj spadčyny mnie była zaŭsiody cikavaja. Praca inicyjatyvy ŭ halinie kulturnaj dypłamatyi, choć tady my jašče i nie nazyvalisia «MALDZIS», pačałasia prykładna hod tamu z vyrabu kopii nadmahilla Jana Barščeŭskaha. Heta byŭ prajekt Alesia Sapiehi — prezidenta dabračynnaha Fondu Maryi Mahdaleny Radzivił. My z Ryhoram Astapieniam znajšli srodki na vyrab kopii — heta, darečy, było taksama achviaravańnie. 

Va Ukrainie idzie vajna, i nieviadoma, što zaraz z pomnikam Barščeŭskamu, jaki ŭ 2020 hodzie ŭstalavaŭ u horadzie Čudnaŭ (Žytomirskaja vobłaść) Aleś Sapieha. Nieviadoma taksama, što z aryhinalnaj plitoj. Ale ŭ Biełarusi jość ciapier paŭnavartasnaja kopija. 

Pavialičyć

Jašče adzin napramak našaj dziejnaści — papularyzacyja biełaruskaj spadčyny ŭ zamiežžy. My stvarajem tematyčnyja artykuły — hajdy pa biełaruskich miescach. Vyjšli ŭžo hajdy pa Šviejcaryi — «Šahał po Ciurichu nie tolko Mark», pa Rymie, Krakavie, Prazie, Vilnie. Rychtujucca — pa Hruzii i pa Varšavie. 

Stvarajem taksama mapu biełaruskich miescaŭ «Ziamla Maldzisa», na jakoj buduć paznačanyja punkty, źviazanyja z tymi ci inšymi histaryčnymi piersonami — prajekt pakul u raspracoŭcy. Hetaja mapa — z dakładnymi adrasami, kab čałaviek moh pryjści i dakranucca da historyi. Mapa, u svaju čarhu, stanovicca nahodaj, kab razhledzieć mahčymaść ustalavańnia ŭ takich miescach miemaryjalnych šyldaŭ. I zaraz, darečy, prapracoŭvajem mahčymaść ustalavańnia pamiatnych šyldaŭ, pryśviečanych dźvium histaryčnym postaciam.

— Kali nie sakret, pra kaho havorka?

— Pakul što nazavu tolki adno imia. Heta Maryja Mahdalena Radzivił, jakaja naradziłasia ŭ Varšavie, i joj, — kali chto nie viedaje, — šmat što tut naležała. Jość ideja ŭstalavać na adnym z budynkaŭ, dzie jana žyła, miemaryjalnuju došku. 

— Pa-biełarusku?

— Na polskaj i biełaruskaj movie. Budzie, dumaju, niaprosta. Bo adzin z varyjantaŭ — heta pałac, dzie Maryja Mahdalena praviała dziacinstva, a mahčyma, i naradziłasia. Dyk voś siońnia ŭ im raźmiaščajecca Muziej Niezaležnasci (Pałac Przebendowskich / Radziwiłłów — red.)…

«Chaj lepiej šukajuć kaštoŭnaści, čym «ekstremistaŭ» siarod biełarusaŭ»

— Cikava! Tolki adkul brać srodki?

— Ułasna kažučy, my i vyrašyli apubličyć našuju dziejnaść, bo jana mahčymaja i metazhodnaja tolki tady, kali da hetaha dałučacca ludzi. Na ŭłasnyja srodki hetym zajmacca niemahčyma. Prykładam, staradruki za ŭłasnyja hrošy nabyvajuć abo dla pryvatnaj kalekcyi, abo — kab vyhadna pierapradać. Tut ža mety prazrystyja: ludzi, jakija achviaravali hrošy na vydańnie III Statuta VKŁ, viedajuć, što jon budzie pieradadzieny ŭ jakaści hramadskaha padarunku ŭ Biełaruś. I heta praciah tradycyi miecenactva, jaskravaj pradstaŭnicaj jakoj była Maryja Mahdalena Radzivił. 

— Da viartańnia pareštkaŭ jakoj u Biełaruś vy pryčynilisia, budučy jašče kiraŭnikom dypłamatyčnaj placoŭki ŭ Šviejcaryi.

— Tak, urna z pracham Maryi Mahdaleny Radzivił miesiacy dva stajała ŭ šufladzie majho pracoŭnaha stała ŭ ambasadzie (śmiajecca) i čakała svajho času. Prosta nie chaciełasia, kab pareštki takoj vialikaj histaryčnaj postaci vandravali pa pryvatnych kvaterach. A ambasada ž — heta ŭžo terytoryja Biełarusi. Atrymlivajecca, što Maryja Mahdalena viarnułasia ŭ Biełaruś, nie pierasiakajučy miažy. Paźniej Aleś Sapieha zabraŭ urnu i pieravioz jaje ŭ Miensk. Svoj apošni spačyn jana znajšła ŭ kaściole Śviatoha Rocha.

— Ale, Pavieł, jak tak supała, što paralelna ź dziejnaściu vašaj inicyjatyvy pošukami źnikłaj kulturnaj spadčyny biełarusaŭ vyrašyła zaniacca i Hienprakuratura RB? Skłała navat svoj śpis…

— Nasamreč usie hetyja śpisy byli składzienyja daŭno. Hetym zajmaŭsia fond «Viartańnie», jaki ŭznačalvaŭ Adam Maldzis. Šmat hadoŭ pracuje kamisija pa viartańni kaštoŭnaściaŭ, jakoj kirujuć Minkult i MZS. Toje, što da hetaha dałučyłasia Hienprakuratura, taksama nie kiepska. Chaj lepiej šukajuć kaštoŭnaści, čym «ekstremistaŭ» siarod biełarusaŭ. Ja tak miarkuju.

Inšaja sprava, ci ŭ tym miescy źbirajucca šukać. Toj pieralik abjektaŭ, jaki trapiŭ u ŚMI, datyčny kaštoŭnaściaŭ z tak zvanaha «mahiloŭskaha śpisu». Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, bułava Žyhimonta III dy inšyja rečy znachodzilisia da źniknieńnia ŭ pakoi-siejfie Mahiloŭskaha abkamu partyi i ŭ 1941 hodzie byli vyviezienyja ŭ bok Maskvy. Razam ź imi zachoŭvałasia, darečy, i Słuckaje Jevanhielle, jakoje «cudoŭnym čynam» raptam viarnułasia ŭ Biełaruś u 2003 hodzie praź Biełaruskuju pravasłaŭnuju Carkvu. Tak u hetaj historyi źjaŭlajecca «pravasłaŭny śled». Jość zdahadki, što Kryž Jeŭfrasińni znachodzicca ŭ Trojca-Sierhijevaj łaŭry. 

Kaliści ja razam z Alesiam Sapieham zrabiŭ navat sprobu trapić u jaje schoviščy — na žal, nie atrymałasia… 

Tak što raiŭ by Hienprakuratury šukać u pieršuju čarhu na ŭschodzie, a nie na zachadzie. Tym bolš što «zachodni śled» Kryža byŭ adpracavany Adamam Maldzisam jašče ŭ 1990 hodzie. Kryž Jeŭfrasińni šukaŭ navat Interpoł. Da spravy dałučyŭsia i biełaruski KDB. Ciapier voś — Hienprakuratura. Nu i dobra, chaj šukajuć. Bo my choć i apynulisia zaraz jak emihranty pobač z našaj spadčynaj, ale vieści surjoznyja razmovy ab jaje viartańni nie možam. Hetym pavinna zajmacca dziaržava. 

Zrazumieła, što damovicca z Zachadam u Biełarusi zaraz nie atrymajecca. Ale ŭpeŭnieny, što, kali b Alaksandr Łukašenka ŭźniaŭ pytańnie ab viartańni biełaruskich kaštoŭnaściej pierad Pucinym, sioje-toje ź vialikaha śpisu mahło b dakładna viarnucca. Navat Kryž Jeŭfrasińni.

«Praz takija viartańni my sprabujem zachavać suviaź ź Biełaruśsiu»

— Znoŭ i znoŭ zhadvajecie Adama Maldzisa. Pa sutnaści, vy zaraz praciahvajecie jahonuju spravu.

— Tak, kaliści mianie natchniła jahonaja knižka «Biełaruskija skarby ŭ zamiežžy». A tut, kali my razam z Ryhoram Astapieniam vybirali nazvu dla inicyjatyvy, to doŭha nie pryjšłosia dumać, u honar kaho jaje nazvać. Usia našaja dziejnaść nakiravanaje na toje, kab viarnuć ułasnuju historyju. Kali atrymajecca zrabić heta, moža, tady my da kanca zrazumiejem, chto my, i zmožam zaniać, jak pisaŭ kłasik, «svoj pačesny pasad miž narodami». 

— Kali vierniem historyju — Puls Lenina narešcie spynicca?

— Mahčyma, tak (śmiajecca). A mahčyma, źmienić nazvu, bo kanał, pryśviečany źniešniaj palitycy RB, atrymaŭ nazvu ad adrasu, na jakim mieścicca siońnia MZS Biełarusi: vulica Lenina, 19. Pakul u Minsku «žyvie» Lenin, bjecca jahony puls.

— Viernieciesia ŭ dypłamatyju?

— Ja nie viedaju, nie chaču zahadvać. Ja dumaju, što heta budzie niejkaja novaja historyja, novyja ludzi. 

Tut, viedajecie, vialikaje pytańnie z hetaj novaj Biełaruśsiu. Chutčej za ŭsio, jana ŭžo jość. Nie taja, pra jakuju my maryli, ale dakładna jana ŭžo isnuje. Tut sprava, chutčej, u tym, kab nam nie zhubić ź joju suviazi. I voś u tym liku praz takija viartańni našaj spadčyny my hetuju suviaź ź Biełaruśsiu sprabujem zachavać.

Pavieł Macukievič — były biełaruski dypłamat, z 2016 da 2020 hoda — časovy pavierany ŭ spravach Biełarusi ŭ Šviecaryi. Staršy daśledčyk Centra novych idej. Suzasnavalnik (razam z Ryhoram Astapieniam) inicyjatyvy ŭ halinie kulturnaj dypłamatyi «MALDZIS». Aŭtar kanału «Puls Lenina—19». 

• 8
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 0
• 0