Ci šmat u śviecie zastałosia kiraŭnikoŭ dziaržaŭ, jakija pryjšli da ŭłady raniej za Łukašenku?
20 lipienia 1994 hoda, adbyłasia pieršaja inaŭhuracyja Alaksandra Łukašenki. Z taho času prajšło ŭžo cełych 30 hadoŭ, tamu vidavočna, što ŭ śviecie naŭrad ci moža być šmat palitykaŭ, jakija realna kirujuć dziaržavami ci navat choć by farmalna ličacca kiraŭnikami takija samyja ci bolšyja terminy. Ale na jakim usio ž miescy Łukašenka? Pasprabavali razabracca.
Jak heta ni dziŭna, skłaści rejtynh kiraŭnikoŭ dziaržaŭ pa stažy kiravańnia nie tak i prosta. Niepaźbiežna ŭźnikajuć pytańni, ci varta skidać da kupy spadčynnych manarchaŭ i prynamsi farmalna vybiranych kiraŭnikoŭ, ci možna stavić na adnu došku lidaraŭ čysta simvaličnych i ludziej, jakija sapraŭdy kirujuć dziaržavami, prytym ćviordaj biaźlitasnaj rukoj bieź nijakich namiokaŭ na demakratyju — inakš stolki hadoŭ pry realnaj uładzie anijak nie pratrymaješsia. Da ŭsiaho ž uźnikaje niamała i inšych, zusim śpiecyfičnych niuansaŭ — pra jakija budzie havorka nižej.
U vyniku akazvajecca, što prosta na niejkaje adno ćviordaje miesca Łukašenku nijak nie pastaviš — u zaležnaści ad vykarystanych nami kryteryjaŭ jon moža zajmać miescy ad 6-ha da 14-ha. Ale pra ŭsio pa paradku.
Dla pačatku pasprabujem skłaści ahulny rejtynh sučasnych kiraŭnikoŭ dziaržaŭ (z uklučeńniem u tym liku i farmalna-simvaličnych kanstytucyjnych manarchaŭ) pavodle praciahłaści kiravańnia. Adnosna kankretnych miescaŭ u im mohuć być varyjanty ŭ zaležnaści ad brańnia pad uvahu ci ihnaravańnia peŭnych niuansaŭ, jakija ŭ vypadku patreby ahavorvajucca ŭ kamientarach.
Takim čynam, asnoŭny raskład ciapier taki:
1) Karol Šviecyi Karł XVI Hustaŭ (78 hadoŭ) — na tronie z 15 vieraśnia 1973 hoda.
2) Prezident Ekvataryjalnaj Hviniei Teodora Abijanh Nhiema Mbasoha (82 hady) — na pasadzie z 3 žniŭnia 1979 hoda.
3) Prezident Kamieruna Pol Bija (91 hod) — z 6 listapada 1982 hoda.
Hety čałaviek, darečy, paśla śmierci 8 vieraśnia 2022 hoda 96-hadovaj karalevy Vialikabrytanii Lizaviety II uznačalvaje śpis najstarejšych pavodle ŭzrostu dziejnych kiraŭnikoŭ dziaržaŭ va ŭsim śviecie.
Za im iduć, kali nie ličyć 89-hadovaha prezidenta tolki častkova pryznanaj Paleściny Machmuda Abasa, 88-hadovy karol Saudaŭskaj Aravii Sałman ibn Abduł-Aziz ibn Abdurachman ibn Fiejsał al Saud i 87-hadovy papa rymski Francišak, jaki akramia kiravańnia suśvietnaj Katalickaj carkvoj źjaŭlajecca jašče i kiraŭnikom najmienšaj u śviecie jak pa terytoryi, tak i pa kolkaści nasielnictva dziaržavy Vatykan.
4) Sułtan Brunieja Chasanał Bałkijach (78 hadoŭ) — z 1 studzienia 1984 hoda.
Uvohule kali hladzieć na aficyjnuju bijahrafiju hetaha čałavieka, to možna daviedacca, što sułtanam Brunieja jon źjaŭlajecca ažno z 5 kastryčnika 1967 hoda. Kali brać za punkt adliku hetuju datu, to tady jon musić uznačalvać śpis doŭhažycharoŭ pry ŭładzie. Adnak ža tut jość adno istotnaje «ale»: u toj čas Bruniej byŭ nie niezaležnaj dziaržavaj, a tolki brytanskim pratektaratam. Poŭny dziaržaŭny suvierenitet hetaja kraina nabyła tolki z 1 studzienia 1984 hoda, tamu łahična mienavita z hetaha času adličvać i paŭnamoctvy miascovaha sułtana, kali paraŭnoŭvać jaho z kiraŭnikami inšych niezaležnych dziaržaŭ.
5) Prezident Uhandy Javiery Kahuta Musiavieni (79 hadoŭ) — z 29 studzienia 1986 hoda.
6) Karol Esvacini Msvaci III (56 hadoŭ) — z 25 krasavika 1986 hoda.
Uvohule hety čałaviek musiŭ by stać karalom Svazilenda (tak tady aficyjna nazyvałasia ciapierašniaje Karaleŭstva Esvacini ŭ paŭdniovaj Afrycy) jašče 21 žniŭnia 1982 hoda, kali pamior jahony 82-hadovy baćka Sabchuza II. Adnak ža pakolku pryncu Machasiecivie (tak tady jaho zvali) było ŭ toj čas tolki 14 hadoŭ, to da jahonaha 18-hadovaha paŭnalećcia krainaj kiravali rehienty.
7) Najvyšejšy kiraŭnik (Rachbar) Irana Ali Chamieniei (85 hadoŭ) — z 3 červienia 1989 hoda.
Kiraŭničaja pasada hetaha lidara śpiecyfičnaja, takoj bolš nidzie ŭ sučasnym śviecie niama. Chiba tolki z Vatykanam možna paraŭnoŭvać, i toje vielmi ŭmoŭna i z naciažkaj. Pasada hetaja nie tolki palityčnaja, ale navat najpierš relihijnaja.
Ale da taho, jak stać Rachbaram paśla śmierci znakamitaha ajatały Ruchały Chamiejni, Ali Chamieniei 8 hadoŭ, z 13 kastryčnika 1981 hoda, byŭ prezidentam Irana. U iranskaj palityčnaj sistemie prezident nie pustoje miesca, nie tolki biazvolnaja maryjanietka ŭ rukach Rachbara. Jon maje niemałyja ŭładnyja paŭnamoctvy i moža, nie vychodziačy za ramki ahulnaj sistemy, davoli istotna ŭpłyvać na ahulny kirunak raźvićcia ŭ krainie. Ale ŭsio ž taki hałoŭny ŭ krainie — Rachbar, tamu i my tut adličvajem uładu Chamieniei z 1989 hoda. Ale pry žadańni, uličvajučy čas prezidenctva, možna jaho pastavić i na treciaje miesca, pamiž Teodora Abijanh Nhiema Mbasoha i Polem Bija.
8) Kniaź Lichtenštejna Hans Adam II (79 hadoŭ) — z 13 listapada 1989 hoda.
Adnosna hetaha kanstytucyjnaha manarcha taksama jość pytańni, źviazanyja z tym, ad jakoha momantu adličvać jahonyja paŭnamoctvy. My biarom tut za momant adliku 13 listapada 1989 hoda, kali pamior baćka Hansa Adama, Franc Iosif II, paśla čaho jahony syn staŭ paŭnavartasnym kniaziem Lichtenštejna. Adnak ža možna pry žadańni adličvać (što časta i robiać) i z 26 žniŭnia 1984 hoda, kali Hans Adam staŭ rehientam, to-bok faktyčnym vykanaŭcam kniaskich paŭnamoctvaŭ pry svaim pad staraść užo zusim niamohłym baćku. Zrešty, što ŭ pieršym, što ŭ druhim vypadku Łukašenku jon pa-lubomu apiaredžvaje.
Bolšuju składanaść u našym kantekście stvaraje toje, što z 16 žniŭnia 2004 hoda, to-bok amal 20 hadoŭ tamu, Hans Adam II pieradaŭ paŭnamoctvy pa štodzionnym kiravańni kniastvam svajmu synu Ałaizu, jaki z toj pary źjaŭlajecca pry žyvym baćku, prytym nie takim užo i niamohłym, pryncam-rehientam. I ci ličyć u takim vypadku mienavita Hansa Adama dziejnym kiraŭnikom dziaržavy — možna, viadoma, spračacca.
9) Karol Narviehii Charald V (87 hadoŭ) — z 17 studzienia 1991 hoda.
Hety manarch taksama da svajho ŭkaralavańnia krychu bolš za paŭhoda — z 1 červienia 1990 hoda — pabyŭ rehientam pry svaim ciažka chvorym baćku, karalu Ułafu V, tamu jahonaje kiravańnie pry žadańni možna adličvać ad luboj z hetych dat. Ale ŭ jahonym vypadku z-za niepraciahłaści rehienctva heta na pazicyju ŭ rejtynhu nijak nie ŭpłyvaje pry lubych abstavinach.
10) Prezident Tadžykistana Emamali Rachmon (71 hod) — z 27 listapada 1992 hoda.
Na pasadu prezidenta Tadžykistana Rachmon byŭ aficyjna abrany tolki 16 listapada 1994 hoda, to-bok tady, kali ŭ Biełarusi ŭžo amal 4 miesiacy kiravaŭ Łukašenka. Ale pierad hetym jon z 27 listapada 1992 hoda zajmaŭ pasadu staršyni Viarchoŭnaha Savieta Tadžykistana, jakaja aficyjna ličyłasia tady najvyšejšaj.
Uvohule prezidenckuju ŭładu ŭviali ŭ Tadžykistanie ŭ listapadzie 1990 hoda, i jaje adrazu zabrali sabie pradstaŭniki leninabadskaha (chudžandskaha) kłanu, jakija daminavali ŭ palityčnym kiraŭnictvie respublikaj uvieś saviecki pieryjad. Ale padčas kryvavaj hramadzianskaj vajny, jakaja razharnułasia ŭ Tadžykistanie ŭ 1992-1997 hadach i mieła pieradusim mižkłanavy charaktar, chudžandcy paciarpieli parazu. Pasada prezidenta na paru hadoŭ uvohule była likvidavanaja, a paśla adnoŭlenaja śpiecyjalna pad Rachmona.
11) Prezident Erytrei Isajas Afievarki (78 hadoŭ) — z 24 maja 1993 hoda.
I voś užo dalej zamykać 12-ku nibyta pavinien byŭ by Łukašenka, adnak nie ŭsio tak prosta, bo jość u sučasnym śviecie jašče dva palityčnyja doŭhažychary ź nie vielmi typovaj palityčnaj bijahrafijaj, jakija i ŭnosiać dadatkovuju błytaninu.
Pierš za ŭsio heta 80-hadovy prezident Respubliki Konha Deni Sasu-Nhieso, jaki nibyta zaniaŭ svaju pasadu paźniej za Łukašenku — 25 kastryčnika 1997 hoda.
Ale śpiecyfika ŭ tym, što ŭ hetaha afrykanskaha dyktatara prezidencki staž na 5 hadoŭ pieraryvaŭsia. Uvohule jon upieršyniu pryjšoŭ da ŭłady jašče 8 lutaha 1979 hoda, to-bok navat na niekalki miesiacaŭ raniej za Teodora Abijanh Nhiema Mbasoha. Režym jahony byŭ prasaviecki, Sasu-Nhieso demanstravaŭ ćviordyja namiery budavać u afrykanskich savanach kamunizm i za heta ź dziasiatak hadoŭ atrymlivaŭ z Maskvy ščodruju daloka nie tolki maralnuju padtrymku.
Ale paśla kanjunktura źmianiłasia, padtrymka SSSR skončyłasia, i ŭ vyniku kanhalezski dyktatar, jaki ŭ tych umovach, u adroźnieńnie ad Łukašenki ŭ 2020 hodzie, akazaŭsia dastatkova hnutkim, vymušany byŭ pajści na reformy i pravieści demakratyčnyja vybary. Na ich jon atrymaŭ tolki 17% i choćki-niachoćki 31 žniŭnia 1992 hoda pieradaŭ uładu apazicyi.
Aryjentavanyja na Zachad jahonyja apanienty, adnak, dać rady prablemam krainy nie zmahli, u joj nieŭzabavie razharnułasia hramadzianskaja vajna z zamiežnaj interviencyjaj. U vyniku Deni Sasu-Nhieso praź piać hadoŭ paśla svajoj vymušanaj adstaŭki tryumfalna ŭjechaŭ u stalicu Konha Brazavil na tankach susiedniaj prychilnaj jamu Anhoły. 25 kastryčnika 1997 hoda jon byŭ znoŭ abvieščany prezidentam krainy i z toj pary palcaŭ nie raściskaje.
I voś kali brać za punkt adliku mienavita čas druhoha prychodu Sasu-Nhieso da ŭłady ŭ Konha, to tady jon Łukašenku sastupaje až try hady ź liškam. Kali ž uličvać čas ahulnaha znachodžańnia pry ŭładzie, to-bok skłaści i pieršy termin z 8 lutaha 1979 hoda pa 31 žniŭnia 1992-ha, i druhi z 25 kastryčnika 1997-ha až da siońnia, to Sasu-Nhieso «kruciejšy» bolš čym na dziesiacihodździe, bo jahony ahulny staž — 40 hadoŭ i amal 4 miesiacy.
Niešta padobnaje było ŭ bijahrafii i jašče adnaho afrykanskaha palityka — kanstytucyjnaha manarcha maleńkaj dziaržavy Lesota ŭ paŭdniovaj Afrycy 61-hadovaha Letsije III.
Upieršyniu 27-hadovy Letsije uzyšoŭ na tron hetaha karaleŭstva, całkam akružanaha terytoryjaj Paŭdniova-Afrykanskaj Respubliki, 12 listapada 1990 hoda. Tady ŭhnievanamu miascovamu vojsku niečym nie dahadziŭ jahony baćka karol Mašviešvie II, i jano, niadoŭha dumajučy, prymusiła jaho źbiehčy ŭ Vialikabrytaniju.
Paśla, adnak, Mašviešvie ŭsio ž viarnuŭsia ŭ krainu i praź niekalki hadoŭ taki zdoleŭ znoŭ stać karalom. 25 studzienia 1995 hoda Letsije III z achvotaj ci nie, ale sastupiŭ baćku tron, ale akazałasia, što ŭsiaho tolki na hod: 15 studzienia 1996 hoda Mašviešvie II zahinuŭ u aŭtakatastrofie, i Letsije znoŭ uzyšoŭ na pasad, ź jakoha z toj pary tak i nie złazić.
I tut praktyčna taja ž samaja situacyja, što i z Deni Sasu-Nhieso: kali adličvać čas ad apošniaha zastupleńnia na tron, to manarch Lesota Łukašenku paŭtara hoda sastupaje, kali ž brać ahulny staž — to jon u jaho amal na dva z pałovaj hady bolšy.
Takim čynam, kali składać rejtynh kiraŭnikoŭ dziaržaŭ pa praciahłaści znachodžańnia va ŭładzie, bieručy ŭ tym liku kanstytucyjnych manarchaŭ z čysta simvaličnaj uładaj, to Łukašenka ciapier znachodzicca na 11-m, 12-m, 13-m ci 14-m miescy ŭ śviecie, u zaležnaści ad taho, pavodle jakich kryteryjaŭ aceńvać kiravańnie kanhalezskaha dyktatara Deni Sasu-Nhieso dy karala Lesota Letsije III i ci ŭličvać jak dziejnaha kiraŭnika kniazia Lichtenštejna faktyčna na piensii, ale biez farmalnaha adračeńnia Hansa Adama II.
Kali ž z hetaha rejtynhu vykinuć usich spadčynnych manarchaŭ dy iranskaha Rachbara, pakinuŭšy tolki tych, chto prynamsi farmalna pavinien prachodzić ratacyju ŭłady, ale na praktycy daŭno pieratvaryŭ vybary ŭ fars, to tady rejtynh budzie taki:
1) Prezident Ekvataryjalnaj Hviniei Teodora Abijanh Nhiema Mbasoha (82 hady) — z 3 žniŭnia 1979 hoda.
2) Prezident Kamieruna Pol Bija (91 hod) — z 6 listapada 1982 hoda.
3) Prezident Uhandy Javiery Kahuta Musiavieni (79 hadoŭ) — z 29 studzienia 1986 hoda.
4) Prezident Tadžykistana Emamali Rachmon (71 hod) — z 27 listapada 1992 hoda.
5) Prezident Erytrei Isajas Afievarki (78 hadoŭ) — z 24 maja 1993 hoda.
Łukašenka ŭ takim vypadku zajmaje ci 6-je, ci 7-je miesca ŭ śviecie, u zaležnaści znoŭ ža ad taho, pavodle jakoha pryncypu aceńvać kiravańnie Deni Sasu-Nhieso. A apiaredžvajuć jaho amal što adnyja tolki afrykancy, u ščylnyja rady jakich pratačyŭsia adno tolki bajavy tavaryš pa SND, ADKB i ŠAS Emamali Rachmon.
Cikava pry hetym, što adrazu niekalki hadoŭ paśla ŭcaravańnia Łukašenki nie pryviali da ŭłady palitykaŭ, jakija zajmajuć pasady až dahetul. Kali nie ličyć užo nieadnarazova zhadanych Deni Sasu-Nhieso i Letsije III, jakija ŭ tyja hady nie pryjšli, a viarnulisia da ŭłady, usie palityki, jakija stali kiravać krainami ŭ 1995-m, 1996-m, 1997-m i 1998-m, pa stanie na siońnia užo sastupili paŭnamoctvy inšym.
A voś u 1999-m adzin za adnym pamierli adrazu try arabskija manarchi, i da ŭłady jak minimum užo na čverć stahodździa pryjšli tady ŭsie zusim maładyja, a ciapier 62-hadovy karol Iardanii Abdała II (7 lutaha), 74-hadovy karol (tady jašče emir) Bachrejna Chamad ibn Isa Al Chalifa (6 sakavika) i 60-hadovy karol Maroka Muchamied VI (23 lipienia). Dy jašče ŭ Džybuci 8 maja staŭ prezidentam ciapier 77-hadovy Ismaił Amar Hiele, jaki taksama ŭładu faktyčna atrymaŭ u spadčynu ad svajho rodnaha dziadźki Chasana Huleda Aptydona, što pierad tym biezalternatyŭna «prasłužyŭ narodu» ažno 22 hady — roŭna stolki, kolki isnavała i sama heta dziaržava.
U apošni ž dzień 1999 hoda, jak viadoma, adbyŭsia pamiatny sychod z pasady pad navahodnija kuranty Barysa Jelcyna i ŭ Rasii pačałasia epocha Uładzimira Pucina. Jaki ŭ rejtynhu «doŭhahrajučych» suśvietnych kiraŭnikoŭ zajmaje zusim niedalokaje ad Łukašenki miesca, choć i pryjšoŭ da ŭłady paźniej za jaho na 5 z pałovaj hadoŭ.
Kali, viadoma, nie stavicca surjozna da čysta farmalnaj rakiroŭki, razyhranaj Pucinym u 2008-2012 hodzie ź ciapierašnim faktyčnym prydvornym błaznam Dźmitryjem Miadźviedzievym.
Žycharcy Mahilova pahražajuć kryminałkaj za toje, što źniała ranišniuju čarhu ŭ rehistraturu3
Kamientary