U 1959 hodzie na Homielščynie čaćviortakłaśniki pajšli na subotnik — i amal uvieś kłas zahinuŭ. Uspaminajem trahiedyju
Pra hetuju strašnuju trahiedyju, jakaja zdaryłasia ŭ BSSR 65 hadoŭ tamu, ciapier mała chto pamiataje. 26 kastryčnika 1959 hoda ŭ vioscy Maładuša, što ŭ Rečyckim rajonie Homielskaj vobłaści, padčas školnaha subotnika vybuchnuła niamieckaja supraćtankavaja mina. Zahinuŭ amal uvieś čaćviorty kłas miascovaj škoły — 13 vučniaŭ — i ich kłasnaja kiraŭnica. «Lusterka» ŭspaminaje padrabiaznaści taho, što tady adbyłosia.
Fatalny subotnik
Druhaja suśvietnaja vajna nie paškadavała Maładušy. Da pačatku bajavych dziejańniaŭ tam žyło amal paŭtary tysiačy čałaviek. Ale nacysty spalili viosku, jašče 91 jaje žychar zahinuŭ na froncie. U bajach za vyzvaleńnie Maładušy palehli 165 savieckich sałdat i partyzan — a susiedniaja vioska vosiem razoŭ pierachodziła z ruk u ruki.
Zahinułych padčas bajoŭ ludziej pachavali na ŭskrainie Maładušy. Dva miemaryjały, raźmieščanyja niedaloka adzin ad adnaho, pastajanna dahladali miascovyja žychary. Da 1959 hoda ŭ nasielenym punkcie žyło 750 čałaviek, byŭ lesapilny zavod i minimalnaja infrastruktura (ad škoły i biblijateki da kłuba i fielčarskaha punkta).
Pavodle Paŭła Miadźviedzieva (adnaho ź ličanych dziaciej, jakija vyžyli padčas vybuchu), pomniki prybirali štohod. Praktyčna va ŭsich vajavali baćki abo dziady, tamu tłumačyć nieabchodnaść takich dziejańniaŭ nie było patreby. Čarhovy subotnik pryznačyli na 26 kastryčnika 1959 hoda.
Pavodle adnoj viersii, ranica była dobraja, jasnaja, choć užo i padmaroziła. Pavodle inšaj, było pachmurna. Jak by tam ni było, da pomnika siarod inšych vypraviŭsia i čaćviorty kłas škoły sa svajoj kiraŭnicaj Maryjaj Hierus. Dzieciam davieryli vysadzić biarozy i rabiny kala steły.
Raptam adzin z chłopčykaŭ zaŭvažyŭ u ziamli niešta niezvyčajnaje. Pavodle adnoj viersii, jon zakryčaŭ: «Skarb!» Pavodle inšaj — «Zołata!» Inšyja vidavočcy śćviardžali, što jon paśpieŭ skazać: «Hladzicie, što ja znajšoŭ! Tut niejkija ručki i niešta bliskučaje. Moža, heta skarb?» Zrazumieła, što praz daŭnaść hadoŭ pieradać dakładnuju frazu ŭžo nierealna — dy i naŭrad ci jaje chtości pamiataje. Ale sens zrazumieły: dzieci vyrašyli, što znajšli skarby.
Znojdzieny pradmiet byŭ padobny da kavałka bietonu. Dzieci jašče nie viedali, što heta niamieckaja supraćtankavaja mina.
Vakoł pradmieta pačali źbiracca adnakłaśniki. «Ja taksama padyšoŭ, ubačyŭ niejkaje viečka z ručkami, a pasiaredzinie niešta bliskučaje. Usie zahavaryli, što heta moža być skarb», — uspaminaŭ Pavieł Miadźviedzieŭ.
Nastaŭnica zreahavała imhnienna — z krykam «Nie čapajcie!» jana kinułasia da ich. U piedahoha byli padstavy dla strachu: za niekalki hadoŭ da hetaha muž z žonkaj, jakija žyli ŭ toj ža vioscy, vieźli na bykach les dla budaŭnictva doma. Najechaŭšy na minu, jany zahinuli. Ich dačka zastałasia siratoj, jaje vychoŭvała babula. Dzicia trapiła ŭ kłas Maryi Hierus — i, na niaščaście, paŭtaryła los svaich rodnych.
Kłasnaja kiraŭnica nie paśpieła dabiehčy da znachodki: chłopčyk udaryŭ pa pradmiecie rydloŭkaj, trapiŭšy pa vybuchoŭniku.
Vyratavalisia ŭsiaho čaćviora
«Mnie z adnakłaśnicaj Taniaj Novik niezrazumieła čamu stała niecikava [hladzieć na znachodku], i my adyšli za pomnik, na svaje ŭčastki, kapać jamki pad drevy, — uspaminaŭ Pavieł Miadźviedzieŭ. — I tut vybuch. Mianie až chvalaj adkinuła. Pahladzieŭ na nieba, a na elektrapravadach pareštki adnakłaśnikaŭ visieli: skura, vantroby».
Pavodle mužčyny, jon ubačyŭ i svaju nastaŭnicu. Maryja Pilipaŭna, jašče žyvaja, lažała na kłumbie, jakuju da hetaha prapołvała. Ničoha nie skazaŭšy, prykładna praź piać chvilin jana pamierła. U jaje zastałosia troje dziaciej. Sam Miadźviedzieŭ nie atrymaŭ ni drapiny. Adnak byŭ kantužany, jašče hadoŭ 30 jaho mučyli zvon i hudzieńnie ŭ vušach.
Taja samaja Taćciana Novik (u šlubie atrymała proźvišča Łyhuz) taksama raskazvała, što fizična nie paciarpieła — i navat nie adrazu zrazumieła, što adbyłosia. Paśla vybuchu ad huku i krykaŭ jana asłupianieła, a potym biez dumak i pačućciaŭ u stanie šoku ŭziała svaju rydloŭku i paplałasia ŭzdoŭž darohi. Psichałahičnaj dapamohi jana tady nie atrymała — pra jaje nieabchodnaść u BSSR nichto nie viedaŭ.
Horš daviałosia ich adnakłaśniku Mikałaju Šapavałavu. «Jak mina vybuchnuła, mianie vybuchnoj chvalaj adkinuła na aharodžu pomnika, [ja za jaho] začapiŭsia i pavis na tkaninie ciełahrejki», — uspaminaŭ mužčyna. U inšym intervju jon raskazvaŭ jašče pra adnu strašnuju detalu. Jaho vajskovuju furažku znajšli za niekalki mietraŭ ad aharodžy — kazyrok byŭ byccam razrezany papałam. Paśla taho, što zdaryłasia, chłopčyk jašče doŭha moh chadzić tolki na mylicach.
Da epicentra vybuchu źbiehlisia ludzi. Pavieł Miadźviedzieŭ uspaminaŭ, jak mama prycisnuła jaho da hrudziej i nie mahła adpuścić, usio šaptała: «Synočak moj, synočak». «Ja ŭ jaje adzinaje dzicia. Ujaŭlaju, što jana pieražyła, pakul nie viedała, žyvy ja ci nie», — kazaŭ mužčyna.
Trynaccać jaho adnakłaśnikaŭ zahinuli. Heta Luboŭ Varańko, Uładzimir Manuiłaŭ, Nina Novik, Valancina Buračonak, Luboŭ Klimovič, Volha Kavalčuk, Valancina Arciušonak, Vasil Arciušonak, Tamara Buračonak, Viktar Buračonak, Aleh Blišč, Vasil Kavalčuk i Taćciana Hierus (ciozka kłasnaj kiraŭnicy — jaje baćku niezadoŭha da hetaha pryznačyli staršynioj miascovaha sielsavieta, i dziaŭčynka tolki-tolki pierajechała ŭ viosku, nie paśpieŭšy advučycca i čverci).
Paśla vybuchu vyžyła ŭsiaho niekalki školnikaŭ. U adnym z materyjałaŭ pra trahiedyju zhadvajecca, što vyratavalisia čaćviora dziaciej, ale imia apošniaha (akramia zhadanych Miadźviedzieva, Novik i Šapavałava) nie nazvanaje. U inšym paŭtarajecca hetaja ž ličba, ale nazvanaje imia — Tamara Maścickaja. U trecim havorycca, što adnoj dziaŭčyncy adarvała palcy, a ŭ dvuch chłopcaŭ askiepki miny zachraśli ŭ šapkach, ale jany zastalisia žyvyja.
Apošniaha ź ich terminova adpravili na apieracyju ŭ Rečycu. «Byli množnyja askiepkavyja ranieńni žyvata, noh, hałavy. Adnu nahu doŭha źbirali. Čatyry hadziny išła apieracyja tolki na brušynie — 19 dzirak mnie prabiła ŭ žyvacie askiepkami. Čatyry miesiacy paśla apieracyi nie chadziŭ. Dali spačatku invalidnaść, a potym užo źniali. Naha drenna pracavała. Kab raspracoŭvać jaje, baćka kupiŭ mnie rovar, i ja navučyŭsia jeździć», — raskazvaŭ Šapavałaŭ.
Žyćcio paśla vybuchu
Hibiel dziaciej stała vynikam trahičnaha źbiehu abstavinaŭ. Taćciana Novik raskazvała, što paśla vybuchu ŭ viosku pryjechali sapiory: «Pobač z pomnikam, što my tady prybirali, prykładna za kiłamietr, jość druhi. Sapiory paśla vybuchu ŭsiu miascovaść pračesvali i znajšli jašče niekalki supraćtankavych min, u tym liku kala druhoha pomnika. Ale jany nie ŭzarvalisia raniej, choć tam taksama inšy kłas navodziŭ paradak».
Zrazumieła, što na raźminiravańnie ŭsioj terytoryi Biełarusi nie chapała kadraŭ i resursaŭ. Ale paśla toj trahiedyi jany adrazu znajšlisia. U toj momant heta dazvoliła zachavać inšyja žyćci. Adnak kali b sapiory pryjechali ŭ viosku jašče paśla trahiedyi z dvuma miascovymi žycharami (my raskazvali pra jaje vyšej), dzieci mahli b zastacca žyvyja.
Žyćcio vyžyłych skłałasia pa-roznamu.
Taćciana Łyhuz (Novik) usio žyćcio pražyła ŭ rodnaj vioscy.
Mikałaju Šapavałavu jašče ŭ škole źniali hrupu invalidnaści. Jon pastupiŭ u Mazyrskaje hieałahičnaje vučylišča, pracavaŭ na naftazdabyčy. U 1986-m udzielničaŭ u likvidacyi nastupstvaŭ avaryi na Čarnobylskaj AES. Ale praz šmat hadoŭ toj vybuch usio ž dahnaŭ jaho: u pačatku 2000-ch jon straciŭ adnu nahu, potym — stupniu inšaj. U piensii za kalectva praz nastupstvy vajny jamu admovili. Uzimku jon žyvie ŭ haradskoj kvatery ŭ Mazyry, letam — u Maładušy.
«Biez nahi ciapier. Sprabavaŭ dabicca pryznačeńnia piensii pa kalectvie ad nastupstvaŭ vajny. Daktary kažuć: biez dokazaŭ nie majem prava. Źviarnuŭsia ŭ archivy — tam ničoha. Kinuŭ zadumu. Soramna dakazvać, što heta było z taboj, kali adkazvajuć — nie vierym», — raskazvaŭ mužčyna praz 50 hadoŭ paśla trahiedyi, u 2009 hodzie.
Pavieł Miadźviedzieŭ skončyŭ Minski politechničny instytut (ciapier BNTU), 34 hady pracavaŭ na Homielskim radyjozavodzie. Stanam na 2015-y jon užo 12 hadoŭ byŭ zahadčykam Navabielickaha rynku ŭ hetym horadzie. Ciapier mužčyna ŭžo na piensii — na hetaj pasadzie značycca inšy čałaviek.
A voś zhadak pra los Tamary Maścickaj u adkrytych krynicach my nie znajšli.
Ciapier ni škoły, ni dziciačaha sadka ŭ Maładušy niama. Dziaciej voziać na vučobu ŭ susiednija ahraharadki. Ad budynka škoły zastałasia tolki truba kacielni — niekalki apošnich dziesiacihodździaŭ na joj budujuć hniazdo busły. Na miescy ž vybuchu staić pomnik sałdatu, jaki pryabdymaje dziaŭčynku-školnicu. Niby taja pryjšła jaho naviedać, dy tak i zastałasia pobač.
Što aznačaje zahadkavy kod R99 u pryčynach śmierci Uładzimira Makieja i Vitolda Ašurka?5
Kamientary