Biełarus z Bajkała Aleh Rudakoŭ viarnuŭsia na radzimu i praz 35 hadoŭ nanoŭ abžyvajecca ŭ baćkoŭskaj chacie
Były vajskoviec, historyk, etnohraf, adzin z najbolš viadomych dziejačoŭ biełaruskaj dyjaspary Aleh Rudakoŭ viarnuŭsia na radzimu. Abžyvajecca ŭ baćkoŭskaj chacie, jakuju pakinuŭ 35 hadoŭ tamu. Pra jahonuju historyju naš repartaž ź vioski Biaździedavičy na Połaččynie, paviedamlaje Svaboda.
Haspadar za zvykłym zimovym zaniatkam — siače kałunom toŭstyja alchovyja kruhlaki. Kab u dziedavaj chacie było ciopła, piečy musiać być zahružanyja. Papoŭniŭšy dryvotniu, uziaŭ rydloŭku i rušyŭ na harod — prademanstravać, jak daŭniej biełarusy karystalisia pryrodnaj ladoŭniaj. Adkinuŭšy śnieh i cyratu, nakapaŭ viadro śviežaj morkvy.
«Niekali haniali ŭ pole čatyry statki, a ciapier adna karova na ŭsio navakolle»
U rodnyja Biaździedavičy Aleh Rudakoŭ pryjechaŭ nie adzin. Na kuchni zavichajecca maładaja žonka. U kancy minułaha hodu ŭ Irkucku pabraŭsia šlubam z mahistarkaj psychalohii Volaj Hałanavaj — paplečnicaj i partnerkaj u spravie biełaruščyny, jakoj jany achapili ŭsio Prybajkalle. I jana, i jaje baćki naradzilisia ŭ Sibiry, a voś prababčyna i pradziedava linii biaruć pačatak na Viciebščynie i Mahiloŭščynie. Dramatyčnuju historyju jaje siamji Svaboda raskazvała.
U toj čas, jak biełarusy masava źjaždžajuć z pryčynaŭ niaŭpeŭnienaści ŭ budučyni, advarotnaja relakacyja, dy jašče z palapšeńniem demahrafičnaj sytuacyi, zdajecca nie zusim svoječasovaj. Aleh Rudakoŭ z hetym nia zhodny.
«Pieršaje i samaje hałoŭnaje: ja maryŭ viarnucca z taho samaha momantu, jak adsiul źjechaŭ. Kali žyŭ u Ciumieni, potym u Irkucku, razvažaŭ tak: adnoj nahoj ja ŭ Sibiry, ale druhoj usio ž u Biełarusi. Navat nie ŭźnikała takoha pytańnia — buduć dla hetaha ŭmovy ci niešta nie składziecca. I voś ja tut, dakładniej my, — uśmichajecca jon. — Byŭ daŭniejšy plan. Nu, i siamiejnyja abstaviny pryśpiešyli: pahoršyŭsia stan zdaroŭja maci, treba być bližej, nie za 6 tysiač kilametraŭ. A samaje hałoŭnaje — heta maja radzima, i ja chaču tut žyć».
Vioska Biaździedavičy niekali była šmatludnaj i składałasia z dvuch «kancoŭ»: histaryčnaja častka vakoł majontku panoŭ Korsakaŭ — i novaja, zasnavanaja z pačatkam kalektyvizacyi. Ciapier balšynia damoŭ u lepšym vypadku vykarystoŭvajucca jak leciščy, a to i prosta stajać zaniadbanyja.
«Niejak sabralisia z chłopcami i vyrašyli paličycca: kolki ž nas? — zhadvaje padletkavuju paru Aleh Rudakoŭ. — 43 tolki majho ŭzrostu! Heta biez starejšych i małych, nu i bieź dziaŭčat. Žyćcio było vielmi nasyčanaje: haniali na mapedach i rovarach, hulali ŭ valejboł i chakiej. Toje samaje z žyŭnaściu. U majo dziacinstva byli čatyry čarady karoŭ pa 30—40 hałoŭ u kožnaj! A ciapier na ŭsio navakolle — adna karova! Moładzi niama, staryja pamirajuć. Na žal, šmat jakija chaty pustujuć, abo pakuplali čužyja ludzi pad leciščy. Pastajanna žyvuć litaralna adzinki».
«Apantany zadumaj zrabić muzej-majsterniu i nazvać «Siadziba Rudakovych»»
Apošnim časam biez naležnaha dohladu stajaŭ i dom Rudakovych. Baćki nia stała ŭ 2013-m; maci trymałasia da apošniaha, ale ciapier adna nie ŭpraŭlajecca, i na zimu jaje zabirajuć unuki. Brat i siastra majuć žytło ŭ Połacku, chatu vykarystoŭvajuć bolš jak skład dla rečaŭ, jakija škada vykinuć, bo «mohuć jašče spatrebicca». Nu i, biezumoŭna, karystajucca sadam — tut jabłyki, duli, inšaja sadavina.
Dziela spraviadlivaści, z pryjezdam novych haspadaroŭ «schovišča» stała jašče bolšym. Paŭsiul u niekalki pavierchaŭ zapakavanyja kardonnyja skrynki. Adnych tolki knih Aleh pryvioz bolš za 5 tysiač (badaj, stolki ž pakinuŭ u Irkucku), nia kažučy pra rarytety, zdabytyja ŭ etnahrafičnych ekspedycyjach. Samy kaštoŭny — sałamianaja lalka, jakuju biełaruskaja siamja pryviezła ŭ Sibir zvyš 100 hadoŭ tamu padčas ahrarnaj reformy Stałypina. I voś praź viekavoje koła cacka viarnułasia na radzimu.
Paśla naviadzieńnia paradku Aleh Rudakoŭ źbirajecca realizavać ambitnuju zadumu.
«Tak skłałasia, što ŭ chacie, dzie ja naradziŭsia, niama haspadara. Brat i siastra majuć kvatery, u ich svaje siemji, i naš dom zastaŭsia biaz dohladu. Ja maru nia prosta jaho adramantavać, a zrabić hetkuju muzej-majsterniu i nazvać, jak varyjant, «Siadziba Rudakovych». Ci, mahčyma, adkryć ahrasiadzibu. Voś ciapier vyčyščajem i znachodzim takija ŭnikalnyja ekspanaty, što duch zachoplivaje. Tyja ž dziedavy zbany, čyhunnaja stupa drabić krupy, kufar sa skarbničkami. Z radaściu viartajusia na Baćkaŭščynu, dumaju, niešta jašče ŭčyniu. Ja ž jašče małady!», — vypramieńvaje jon aptymizm.
Uładańni sapraŭdy dazvalajuć razharnucca — hiektar ziamli z vychadam da lesu, vialiki sad i navat ułasnaja sažałka. Za hady zakinutaści terytoryja prykmietna ździčeła; jak vynik, panadzilisia abjadać maładyja drevy zajcy, śledam padciahnulisia kazuli, a za imi lisy. Nu, i susiedzi, jakija pavyłoŭlivali z sažałki rudakoŭskich karasioŭ. Ciapier haspadar povien rašučaści navakolle akulturyć.
Jość dzie prykłaści ruku i ŭ šmatlikich katuchach, jakija tulacca na panadvorku: vyzvalić z-pad druzu ŭ haražy stareńki «Maskvič», muzejefikavać sklapany jašče baćkam traktarčyk, pryvieści da ładu studniu i hanak. A jašče navat nie pačali abśledavać humno i puniu!
Naturalna, vychodzić Aleh i na haściniec, kab adnavić stračanyja suviazi z adnaviaskoŭcami.
«Naładžvaju stasunki. Naviedaŭsia da cudoŭnaha dziadźki Siarhieja Kazłova, jon tata maich siabroŭ Valerki i Vaśki. Ź imi jašče nia bačylisia, ale pryvitańnie pieradaŭ. Abmianialisia numarami telefonaŭ, skazaŭ, što viarnuŭsia, budzie viesialej. Siarhiej Mikałajevič zaśmiajaŭsia: «Nu, z taboj nie zasumuješ. Pamiataju, jak tut šaburšeŭ!» Mianie sapraŭdy ŭsprymali za lidera. U nas nie było intaresu da vypiŭki: zajmalisia sportam, ja kapitaniŭ u valejbolnaj kamandzie, mieŭ svaje sietku i miač, arhanizoŭvaŭ mižviaskovyja čempijanaty. Kupiŭ kasetny mahnitafon. Inšym razam pojdziem na tancy, dyk kali ja jość, budzie i dyskateka, bo z «aparatam». A nie — dyk i niama, sumujuć».
«Kali kamunisty zahaniali chutaranaŭ u kałhas, dzied trymaŭsia da apošniaha»
Z rodnymi Biaździedavičami ŭ Aleha Rudakova nieparyŭna źviazanyja pieršyja 17 hadoŭ bijahrafii. Ciapier jamu 52. Žyli vialikaj i tady jašče družnaj siamjoj — baćki, starejšy brat, małodšaja siastra. Chata ŭmoŭna padzielenaja na «staruju» i «novuju». Pieršyja biarviony pakłaŭ dzied jašče ŭ 1930-ja. Paźniej baćka zrabiŭ prybudovu i verandu. Apošni pakojčyk u 1980-m dapamahaŭ dabudoŭvać Aleh, spaścihajučy hetak navuku cieślara.
«Dzieda ja nie zastaŭ, jak i babulu, — raskazvaje ŭnuk. — Adpačatku jany žyli na chutary, mieli vialikuju haspadarku. A jak pačałasia kalektyvizacyja, pryjšli kamunisty: davajcie ŭ kałhas. Dzied ich pasłaŭ. Druhi raz — toje samaje. Navat kali treci raz pryhrazili vyvieźci ŭ Sibir, nie paddaŭsia i tady. Adnojčy ŭsio ž prasačyli, jak jon pajšoŭ u les, sabrali bryhadu z nabrydzi — tyja raskidali dach dy źvieźli ŭ kamunu. Urešcie daviałosia pierasialacca ŭ pasiołak, kudy zhaniali chutarskich. Nabyŭ zrub u susiednim Sieńkavie, i vajnu pieražyli ŭžo tut. Jaho, darečy, nie mabilizavali, byŭ ciažka paranieny ŭ Pieršuju suśvietnuju, ciahnuŭ nahu».
Zaadno Aleh Rudakoŭ pierakazaŭ miascovuju lehiendu, čamu vioska maje takuju niezvyčajnuju nazvu. Pavodle tutejšych, vakoł majontka Korsakaŭ byli pabudovy dla parabkaŭ, jakija trymali ŭ paradku pałacyk, žyviołu, pasievy. I pan staraŭsia, kab usie byli maładyja, zdarovyja, pracazdolnyja. Jak tolki rabotnik stareŭ, asabliva nie cyrymonilisia — raźličvali i vystaŭlali. Voś adsiul i pajšło: niama dziadoŭ, adny maładyja. Adpaviedna, Biaździedavičy…
Kali Aleh kančaŭ škołu, adkryvałasia šmat šlachoŭ. Nastaŭnik historyi raiŭ histfak Viciebskaha pedynstytutu: maŭlaŭ, z takoj ujedlivaściu ŭ pradmiet tam samaje miesca. Ščyravali fizruk na paru z treneram. Pakolki chłopiec prafesijna zajmaŭsia valejbołam, ahitavali, što fakultet fizyčnaha vychavańnia ŭ Bieraści daść pucioŭku ŭ vialiki sport. Kałhasny ahranom «spakušaŭ» novym traktaram i žyllom — jašče padletkam chadziŭ pamočnikam kambajnera, pracavaŭ na ziernietaku. I byŭ vajenruk, jaki nie sumniavaŭsia, što jahony «kursant» maje talent da vajskovaj spravy.
U vyniku pieramoh junacki maksymalizm, kaža Aleh Rudakoŭ. Pastupiŭ u vajskovuju vučelniu inžynernych vojskaŭ u Ciumieni. Ad 1989-ha ciaham nastupnych 5 hadoŭ słužyŭ aficeram, byŭ raźmierkavany ŭ Irkuck kamandziram uzvodu rakietnaj častki. Kali pačaŭ razvalvacca Sajuz, padaŭ rapart, kab pieravieścisia na radzimu. Admovili na toj padstavie, što ŭ Biełarusi masavyja skaračeńni, vyvodziać rakietnyja vojski, svaich niama kudy padzieć.
A ŭ Sibiry, naadvarot, byŭ deficyt kadraŭ. Tak i zrabiŭsia biełarus Rudakoŭ spačatku rasiejskim aficeram, a paśla i hramadzianinam Rasiejskaj Federacyi.
«Spasłalisia na adsutnaść nyrki i zvolnili «pa abmiežavanym stanie», biaz pensii»
U pieršaj pałovie 1990-ch pačalisia prablemy sa zdaroŭjem, pierastała pracavać adna nyrka. Lekary pierakonvali, što jaje nie było ad naradžeńnia, i na hetaj padstavie zvolnili praz «abmiežavany stan zdaroŭja biaz prava pensii». Potym, praŭda, vyśvietliłasia, što nyrka ŭsio ž była, ale za čas słužby čamuści «sapsavałasia».
Viarnucca dadomu nie dali ekanamičnyja pryčyny. Hrošy trymaŭ u banku, a toj «zhareŭ» razam z usimi nazapašvańniami. Daviałosia stvaryć u Irkucku svaju «małuju Biełaruś», paŭžartam kaža Aleh Rudakoŭ.
Atrymaŭ cyvilnuju adukacyju, vučyŭsia adrazu ŭ dźviuch irkuckich VNU. Skončyŭ ekanamičny fakultet techničnaha ŭniversytetu i šeść hadoŭ vučyŭsia na histaryčnym fakultecie dziaržaŭnaha ŭniversytetu. U hety čas zachapiŭsia biełaruskaj spravaj: šukaŭ u archivach źviestki pra dobraachvotnych i vymušanych pierasialencaŭ, naviedvaŭsia z etnahrafičnymi ekspedycyjami ŭ zasnavanyja biełarusami vioski Prybajkalla, dakumentavaŭ materyjalnyja i kulturnyja skarby, arhanizoŭvaŭ śviaty ŭ aŭtentyčnym styli.
U 1996-m stvaryŭ i nastupnyja 17 hadoŭ uznačalvaŭ Irkuckaje tavarystva biełaruskaj kultury imia Jana Čerskaha (ITBK) — adnu z samych aktyŭnych u Rasiei biełaruskich supołak. U 2013-m dobraachvotna pieradaŭ kiravańnie novamu aktyvu, spasyłajučysia na toje, što navat «vybitnamu i vielmi razumnamu» doŭha zasiedžvacca na pasadzie staršyni nielha, pačynajecca zastoj. A na nastupny hod i zusim vyjšaŭ ź ITBK, bo kolišnija adnadumcy žadali ŭžo vieści spravy pa-svojmu.
Kab nie rabić kanfliktaŭ, Aleh Rudakoŭ napisaŭ zajavu. Śledam za im vyjšaŭ amal uvieś skład moładzievaha klubu «Kryvičy» na čale z kiraŭnicaj Volaj Hałanavaj.
«Jak ni staraŭsia, raskołu paźbiehnuć nia zdoleŭ, — dahetul pieražyvaje jon. — Sabralisia razam, parazvažali. Vyrašyli praciahnuć kulturna-aśvietnickuju pracu ŭ miežach «Kryvičoŭ» — na karyść jadnańnia biełarusaŭ Irkuckaj vobłaści. Choć ciapier pracavać daviałosia ŭ kankurencyi z byłymi paplečnikami, jakija zastalisia ŭ ITBK. Ale znoŭ ža: była adna supołka, a stała dźvie — i biełaruskich spraŭ udvaja paboleła! Nieŭzabavie arhanizacyja źmianiła statut i stała «darosłaj»: Irkuckaje haradzkoje hramadzkaje abjadnańnie «Biełaruski klub «Kryvičy»». Skłaŭsia mocny aktyŭ, pačali pracavać na biełaruščynu».
«Praščury adsiul źjechali, ciapier choć praŭnuki pavinny pačać viartacca»
Kožny miesiac «kryvičanie» arhanizoŭvali staradaŭnija biełaruskija śviaty, vandravali pa vioskach pierasialencaŭ, źbirali aŭtentyčny falklor, pravodzili repetycyi ansambla pieśni i zaniatki pa tancach, kožnuju niadzielu ładzili adkrytyja ŭroki biełaruskaj movy, zapracavali sekcyi ramiostvaŭ i h. d. Inšym razam irkucianie dzivilisia: niaŭžo heta ŭsio na amatarskich asnovach, biez akładaŭ dy zarobkaŭ?
Vola Hałanava — adna z «rekrutavanych» u biełaruskuju spravu. Mienavita Aleh Rudakoŭ dapamoh joj uśviadomić svaju biełaruskaść, a ź ciaham času dziaŭčyna raskapała i svaje sapraŭdnyja karani. Kaža, što ad pieršaha pryjezdu na histaryčnuju radzimu 10 hadoŭ tamu ŭ ramkach prahramy biełarusaŭ zamiežža na «Słavianskim bazary» zajmieła zapavietnuju maru — viarnucca na ziamlu prodkaŭ. A ciapier jaje ažyćciaviła.
A jak pastavilisia da pierajezdu siamiejniki? Jaje baćki, dva braty i siastra ličać siabie rasiejcami. Volina zachapleńnie biełaruskaj radasłoŭnaj doŭhi čas naahuł nie prymali ŭsurjoz. Pakul jana nie pastaviła ŭsich pierad faktam.
«Jak, kudy, navošta? — reakcyja była pryblizna takaja, — uspaminaje Vola. — Tłumaču im: našyja praščury adsiul źjechali, ciapier choć praŭnuki pavinny pačać viartacca. Darečy, da biešankovickaj vioski, adkul maju prababku Varvaru źvieźli 8-hadovaj dziaŭčynkaj, krychu bolš za 100 kilametraŭ. Tamu ja na svajoj radzimie, mnie tut vielmi kamfortna… Naturalna, u baćkoŭ byŭ strach. Heta ž nie ŭ susiedni horad źjechać, druhi kaniec śvietu. Ja nie zmahu naviedvać ich u vychodnyja, pryjaždžać na siamiejnyja śviaty. Z uśviedamleńniem hetaha niaprosta źmirycca. Ale ja darosły čałaviek, sama vybiraju, jak dalej budavać svajo žyćcio».
Jak psycholah Vola praciahvaje pracavać z klijentami ŭ Rasiei i za jaje miežami dystancyjna — bałazie sučasnyja technalohii dazvalajuć heta rabić navat ź biełaruskaj vioski. Nia tracić suviazi i ź siabrami pa «Kryvičach» — byvaje, navat davodzicca praśpiavać prosta ŭ manitor.
«Jak tolki adčuješ svaje karani, jany abaviazkova pakličuć viarnucca na radzimu»
Ci padšturchnuła ŭzbujnieńnie siamji da chutčejšaha viartańnia? Mahčyma, pry inšym raskładzie Aleh Rudakoŭ i dalej znachodziŭ by pryčyny, kab adterminavać radykalny krok, pra jaki maryŭ apošnija 30 hadoŭ.
«Heta zdaryłasia b u lubym vypadku, — kateharyčny jon. — Vielmi doŭha z Volaj razam ščyravali na karyść biełaruskaj kultury, našaje pryciahnieńnie z kožnym hodam uzmacniałasia. Biezumoŭna, my b pažanilisia. Ale ŭsio razam supała, i niejkija pracesy tym samym pryśpiešylisia. U Biełaruś miaža zakrytaja, Volu prosta tak nie ŭpuścili b — darečy, i tak nia vielmi chacieli, bo nia blizkaja svajačka, ledź zajechali. Daviałosia rychtavać papiery, što maci invalid I hrupy i ŭ kiepskim stanie. To bok heta nie spantannaje rašeńnie, usio išło da takoj raźviazki. Asabliva kali vyrašyli, što razam budzie viesialej».
Zrešty, jany byli nia pieršymi irkuckimi viartancami. Jašče raniej tut źjaviŭsia Rudakoŭ-małodšy. Paśla škoły Alaksiej, syn ad pieršaha šlubu, samastojna pryniaŭ rašeńnie pierajechać na baćkavu radzimu, pastupiŭ u Połacki dziaržaŭny ŭniversytet, byŭ adnym ź lepšych na kursie. Jašče studentam pačaŭ pracavać u sfery prahramavańnia, zarablaŭ sabie na žyćcio, najmaŭ kvateru. Pačynaŭ u Viciebsku, ciapier na vysokich pazycyjach u kampanii Epam. Jak kaža Aleh, pakolki Loša realizavaŭ maru pra Biełaruś navat chutčej za jaho, heta stała jašče bolšym stymułam da viartańnia.
«Kožny, chto niekali źjechaŭ, musić viarnucca na radzimu, — pierakanany jon. — Kali adčuvaješ svaje karani, jany ciabie abaviazkova pakličuć. U nas takaja vialikaja terytoryja, a pražyvaje krychu za 9 miljonaŭ, zusim mała. Vuń kolki miesca: pryjaždžajcie, žyvicie! Treba adnaŭlać naš kraj razam… Tak, pa sabie viedaju, nakolki składana advažycca na taki krok. Ale ŭ niejki čas prychodzić razumieńnie: dalej vahacca niemahčyma. Tamu ŭsio abrezaŭ, ničoha ŭ Irkucku nie zastałosia, akramia siabroŭ i imia — dahetul zaprašajuć na pasiadžeńni ŭ administracyju, na prynahodnyja śviaty. Ja ŭžo im pišu, što ŭsio, nie mahu… I naohuł u mianie jašče noč».
Darečy, da biełaruskich načej u Aleha asablivy pijetet. Kaža, znarok pračynajecca i vychodzić na vulicu, kab atrymać asałodu ad prazrystaści pavietra i nieba. Kaža, što ŭ Sibiry nočy čornyja jak saža, a ŭ Biaździedavičach možna lubavacca ŭłasnym cieniem ad miesiaca.
Ciapier u Aleha i Voli budzionnyja kłopaty, najpierš źviazanyja ź lehalizacyjaj. Pakolki aboje majuć rasiejskija pašparty, dla pačatku treba atrymać dazvoł na časovaje pražyvańnie ŭ Biełarusi. Heta vymahaje jeździć u Połacak i Miensk, pieraadolvać roznyja biurakratyčnyja pracedury. Kali hety etap zastaniecca ŭ minułym, možna budzie zaniacca pracaŭładkavańniem i viartańniem da kulturnaj aktyŭnaści.
Taksama Aleh Rudakoŭ źbirajecca ščylniej zasiarodzicca na navukova-daślednickaj dziejnaści, pakazvajučy novyja biełaruskija staronki ŭ asvajeńni sibirskich rehijonaŭ.
U 2020-m syn Hanny Kanapackaj zvaniŭ u milicyju z danosam na minčukoŭ, jakija raźviešvali stužki10
Kamientary