Kisiel. I son pa raskładzie. Jak apošni karol Rečy Paspalitaj žyŭ paśla finalnaha etapu «intehracyi» z Rasijaj
Pierad apošnim padziełam Rečy Paspalitaj i paŭtara hoda paśla jaho Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski žyŭ u Hrodnie. Kaciaryna II nie mahła dačakać, kali jon adračecca ad tronu. Impieratryca prystaviła da Paniatoŭskaha ahientaŭ, jakija musili dakładać u Pieciarburh pra kožny krok karala. Ich paviedamleńni — kaštoŭnaja krynica dla siońniašnich historykaŭ, piša Natalla Vasiluk. Ź ich my bačym, što karol, niahledziačy na niahody, nie pakidaŭ karaleŭskich zvyčak i vioŭ zdarovy ład žyćcia.
Viadoma, što prahułki na śviežym pavietry stanoŭča ŭpłyvajuć na stan čałavieka. Mabyć, tamu ad ciažkich dumak karol ratavaŭsia štodzionnymi špacyrami. Adrazu paśla pryjezdu ŭ Hrodna ŭ pačatku 1795 hoda Stanisłaŭ Aŭhust hulaŭ pa dvary Novaha zamka i pa bierazie Niomana. Dalej nie chadziŭ i nie jeździŭ. Mahčyma, prosta bajaŭsia pakazvacca pierad ludźmi, jakija vinavacili jaho ŭ stracie krainy.
Ale 15 sakavika Paniatoŭski ŭsio-taki vypraviŭsia za horad, pieršy raz. Jechaŭ jon u adkrytaj karecie ŭ supravadžeńni rasijskich «siabroŭ». Karetu akružali niekalki prydvornych i kanvoj z 24 čałaviek. Vialikaja kolkaść achovy moža śviedčyć, što apošni manarch sapraŭdy bajaŭsia vyjazdžać za horad, i hety vyjezd staŭ dla jaho surjoznym vyprabavańniem. Kartež adpraviŭsia da vioski Hrandzičy za 4 km ad Hrodna. Viartajučysia dachaty, karol zajechaŭ u hości da hałoŭnakamandujučaha rasijskimi vojskami na terytoryi Rečy Paspalitaj Mikałaja Rapnina, a z čatyroch hadzin viečara da zachadu sonca hulaŭ pa terasie nad Niomanam. Praŭda, paśla hetaj prahułki karol prastudziŭsia i niekalki dzion nie vychodziŭ sa spalni, ale ŭžo z 26 sakavika adnaviŭ špacyry.
Letam Stanisłaŭ Aŭhust pravodziŭ na pavietry cełyja hadziny. Jon byvaŭ u niedalokich ad Hrodna Paniamuni, Łasośnie, Aŭhustovie, Karalinie, Putryškach, Adamovičach, a taksama na lasnoj dačy kniazia Lubieckaha ŭ Pyškach. Paniatoŭski zajmaŭsia vierchavoj jazdoj, tamu časam jeździŭ na prahułki konna. Apošni manarch Rečy Paspalitaj nie raz prajazdžaŭ pryharadnymi darohami — vilenskim i skidzielskim traktam, a taksama pa aziorskaj darozie (miastečka Aziory znachodzicca za 30 km na ŭschod ad Hrodna). Akramia taho, Paniatoŭski niaredka naviedvaŭ siadzibu ŭ Stanisłavovie (ciapier jana ŭ miežach Hrodna, pa vuł. Cieraškovaj, 29).
Asabliva lubiŭ Stanisłaŭ Aŭhust viosku Łasosna. Tut jon padoŭhu zastavaŭsia adzin. Ale časta hulaŭ i ŭ kampanii. Naprykład, 9 maja karol razam z Rapninym hulali ŭ Paniamuni, dzie nazirali za jaŭrejskim viasiellem.
Niahledziačy na toje, što Stanisłaŭ Aŭhust lubiŭ bali, u jaho byŭ dakładny rasparadak dnia: adpraŭlaŭsia spać a 23-j hadzinie, pračynaŭsia a 6-j. Da rasparadku dnia staviŭsia surjozna. Idučy adpačyvać, Paniatoŭski patrabavaŭ, kab u zamku była cišynia.
Taksama Stanisłaŭ Aŭhust trymaŭsia pravilnaha charčavańnia. Na śniadanak, a 6-j, piŭ kisiel z arabin. U pałacy byŭ śpiecyjalny kuchar, jaki ŭnačy hatavaŭ karalu ježu dla śniadanku. Pieryjadyčna karol abiedaŭ na śviežym pavietry — na bałkonie nad Niomanam. Spažyvaŭ i vino, addajučy pieravahu francuzskamu. Na adnym pryjomie pakaštavaŭ vienhierskaje — nie spadabałasia, paprasiŭ zamianić.
U apošnija hady žyćcia karol straciŭ niuch, tamu žadaŭ, kab jaho talerki zaŭsiody pracirali asafiecidami.
Stanisłaŭ Aŭhust nie vielmi lubiŭ byvać na čužych abiedach. Da kaho b jon ni chadziŭ, razam ź im byŭ jahony kuchar, jaki ŭ čužym domie hatavaŭ karalu niekalki straŭ na karaleŭski hust.
U lutym 1795 hoda karalu pryvieźli z Varšavy biljard dy inšyja hulni. Z hetaha dnia Stanisłaŭ Aŭhust hulaŭ časta, amal kožny dzień.
Viasnoj 1797-ha na zaprašeńnie novaha impieratara Paŭła I Paniatoŭski vyjechaŭ u Pieciarburh. Žyŭ jon tam u Marmurovym pałacy, jaki Kaciaryna budavała dla hrafa Alaksieja Arłova, — šykoŭnym zvonku, ale syrym i brudnym znutry. Niahledziačy na nibyta niebłahoje zdaroŭje, praz hod apošni karol Rečy Paspalitaj pamior ad insultu va ŭzroście 66 hadoŭ.
* * *
Asafiecida — heta raślina, jakaja maje vielmi vostry pach, padobny da časnočnaha. Kali dadać asafiecidu ŭ ježu, smak i pach raśliny budzie vielmi dobra adčuvacca. Jaho adčuje navat toj, u kaho nie vielmi dobry niuch. Dla taho i dadavali ŭ ježu Paniatoŭskamu hetuju prypravu — kab jon choć štości adčuvaŭ.
Kamientary