Valancina Lemciuhova. «Naša Niva» i chranałahičnaja miaža sučasnaści biełaruskaj litaraturnaj movy 

Ustup ad aŭtarki. Abaronim Słoŭnik

Za 50 hadoŭ pracy nad roznymi typami słoŭnikaŭ ja na ŭłasnym vopycie spaŭna adčuła ŭparty noraŭ leksikahrafičnaj navuki. Praces stvareńnia słoŭnika nadzvyčaj praciahły i składany. Jaho aŭtaram davodzicca vyrašać nie adnu jakuju-niebudź prablemu, a ceły vuzieł prablem: leksikahrafičnych, leksikałahičnych, hramatyčnych, etymałahičnych, siemantyčnych, sintaksičnych, pravapisnych, stylistyčnych. A heta niaprosta. Rasijski linhvist V.M. Siarhiejeŭ vielmi trapna zaŭvažyŭ: «Niama, musić, ni adnoj takoj knihi, jak słoŭnik, jakuju b tak ciažka było padrychtavać, z takoj karyściu dla siabie čytać i tak lohka pry žadańni krytykavać».

Na dziva, apošnim časam zapanavała zusim inšaja dumka pra słoŭnik. Nieviadoma čamu i z čyjoj padačy źjaviłasia niejkaje Pałažeńnie, zhodna ź jakim słoŭnik trapiŭ u katehoryju druharadnych prac, nienavukovych, niefundamientalnych. U adnoj abojmie akazałasia ŭsia leksikahrafičnaja pradukcyja: słoŭniki šmattomnyja i adnatomnyja, tłumačalnyja, pierakładnyja, ahulnamoŭnyja, hramatyčnyja, arfahrafičnyja, słovaŭtvaralnyja i inšyja. Z-za takoj ustanoŭki słoŭnik nie moža być vyłučany na prestyžnuju premiju, a Fond fundamientalnych daśledavańniaŭ nie znachodzić padstaŭ, kab akazać dastojnuju finansavuju padtrymku leksikahrafičnym vydańniam.

Vyklučeńniem nie stała navat takoje ŭnikalnaje šmattomnaje vydańnie jak «Słoŭnik movy «Našaj Nivy»», jakoje źjaŭlajecca častkaj fundamientalnaha navukovaha kompleksa «Mova «Našaj Nivy»». Kompleks składajecca ź piaci słoŭnikavych tamoŭ i troch manahrafij. U historyi biełaruskaj leksikahrafii «Słoŭnik movy «Našaj Nivy»» – vydańnie novaha typu pavodle rejestravaha składu, struktury i źmiestu. Krynica «Słoŭnika» – štotydniovik «Naša Niva», pa słovach dacenta kafiedry historyi biełaruskaj litaratury BDU I.E. Bahdanovič, «staŭsia epochaj adradžeńnia nacyjanalnaj movy, kultury, litaratury» (radyjoprahrama «Nam dastałasia spadčyna»). Bolš padrabiazna pra vielič i znakavuju sutnaść našaniŭskaha adradženskaha pieryjadu čytajcie ŭ źmieščanym nižej artykule.

Chiba možna było sačyniać dyskryminacyjnaje Pałažeńnie biez uliku dumki pra słoŭnik takich nieabvieržnych linhvistyčnych aŭtarytetaŭ jak Ł.U. Ščerba, F.P. Filin, M.Ja. Kalinovič, A.M. Babkin (čytajcie ich vykazvańni ŭ tekście artykuła – V.Ł.)? Chiba možna było nie prymać pad uvahu fakt prysvajeńnia aŭtaram šmattomnaha «Słovnika ukraïnśkoï movi» Dziaržaŭnaj premii SSSR? Praca, jakaja nie ciahnie na navukovaść i fundamientalnaść, nie moža pretendavać na takuju vysokuju ŭznaharodu.

Nam, biełarusam, varta ŭsurjoz zadumacca, čamu my ŭ adroźnieńnie ad inšych słavianskich narodaŭ tak lohka abiasceńvajem svaje važniejšyja nacyjanalnyja kaštoŭnaści i tym samym samich siabie. Kožny daskanała vykanany šmattomny słoŭnik – heta nie tolki skarbnica movatvorčaści naroda, jaho nacyjanalnaj kultury, ale i duchoŭny aryjencir, honar, hodnaść, intelektualny kapitał nacyi.

Kryteryjem acenki takoj pracy pavinna być nie Pałažeńnie ab prynaležnaści da razradu słoŭnikaŭ, a jaje jakasnyja pakazčyki, jaje kaeficyjent značnaści dla navuki i praktyki.

 Doktar fiłałahičnych navuk, prafiesar V.P.Lemciuhova

CHRANAŁAHIČNAJA MIAŽA SUČASNAŚCI BIEŁARUSKAJ LITARATURNAJ MOVY

Biełaruskaja leksikahrafija dasiahnuła toj miažy, kali vostra paŭstała patreba ŭ pieravydańni ŭsioj jaje paślavajennaj pradukcyi.

Va ŭsie časy hałoŭnym, bazavym byŭ i zastajecca fundamientalny akademičny tłumačalny słoŭnik, jaki adlustroŭvaje stan leksiki nacyjanalnaj movy na peŭnym etapie jaje raźvićcia i źjaŭlajecca ŭniviersalnym daviednikam pa siemantycy słoŭ, hramatycy, stylistycy, frazieałohii i narmatyŭnamu ŭžyvańniu leksičnaha składu movy. F. P. Filin słušna nazvaŭ jaho «jadrom leksikahrafii».

«Tłumačalny słoŭnik biełaruskaj movy» ŭ piaci tamach (1977 – 1984 hh.) unios istotny ŭkład u teoryju i praktyku leksikahrafičnaj spravy, adyhraŭ važnuju rolu ŭ raźvićci nacyjanalnaj i movaznaŭčaj navuki, u navučalnym i aśvietnym pracesach. Na jaho bazie padrychtavany adnatomny «Tłumačalny słoŭnik biełaruskaj litaraturnaj movy» (1996 h.), jaho rejestr uvajšoŭ u skład «Słoŭnika biełaruskaj movy» (1987 h.). I ŭsio ž, zaniaŭšy pačesnaje miesca ŭ słavianskaj leksikahrafii, piacitomny «Tłumačalny słoŭnik biełaruskaj movy» (u dalejšym TSBM) pastupova adychodzić u historyju. Raźvićcio biełaruskaj litaraturnaj movy, bieśpierapynnaje ŭzbahačeńnie jaje słoŭnikavaha fondu, dalejšaja kadyfikacyja na ŭsich moŭnych uzroŭniach staviać na paradak dnia pytańnie pra stvareńnie ahulnanacyjanalnaha tłumačalnaha słoŭnika novaha pakaleńnia (prykładna ŭ 12 – 15 tamach).

Patreba ŭ novym tłumačalnym słoŭniku, jaki b achoplivaŭ usiu ahulnaŭžyvalnuju leksiku sučasnaj litaraturnaj movy, najbolš užyvalnyja frazieałahičnyja zvaroty i typovyja słovaspałučeńni, uźnikła nievypadkova.

Rejestr TSBM u 5 tamach u mnohim užo nie adpaviadaje sučasnamu stanu leksika-frazieałahičnaha składu biełaruskaj movy, pakolki jon stvaraŭsia na materyjale piśmovych krynic 60 – 70-ch hh. XX st. Za apošnija ž dziesiacihodździ ŭ suviazi sa źmienami ŭ palityčnym, ekanamičnym i kulturnym žyćci krainy słoŭnikavy skład biełaruskaj movy prykmietna papoŭniŭsia novymi słovami, terminami, sintaksičnymi kanstrukcyjami, jakija pakul što ŭ poŭnym abjomie nie zarehistravany i prafiesijna nie acenieny. Sučasny ahulnamoŭny tłumačalny słoŭnik pavinien aryjentavacca na maksimalna poŭnaje adlustravańnie žyvoha, aktualnaha, realna isnujučaha leksičnaha invientaru. U im musić być zadziejničany ŭvieś vopyt, usie resursy i nabytki ŭ halinie movy roznych pakaleńniaŭ.

Istotnaha papaŭnieńnia i abnaŭleńnia patrabuje ŭsia tekstavaja baza TSBM. Źmieny ŭ leksičnym składzie abaviazkova ciahnuć za saboj źmieny ŭ siemantyčnych značeńniach słoŭ, u sistemnych suviaziach i adnosinach leksiki.

TSBM značna adstaje ad sučasnaj teoryi leksikahrafii i maje patrebu ŭ abnaŭleńni jaho linhvistyčnaj i navukova-mietadyčnaj asnovy. U abnaŭleńni, jakoje aznamienavała b pierachod ad empiryčnaha ŭzroŭniu apisańnia słoŭnikavaha składu nacyjanalnaj movy da razhladu słoŭ u ich uzajemasuviazi, da navukovych kryteryjaŭ daśledavańnia leksičnaj sistemy movy.

Fundamientalny tłumačalny słoŭnik – heta nie prosta miechaničny zbor słoŭ, a šmatpłanavaja navukovaja praca, jakaja fiksuje pieradavuju dumku epochi, sučasnyja idei, a taksama ŭzrovień raźvićcia hramadstva i jaho litaraturnaj movy.

Składanaść pracy nad takim słoŭnikam nie tolki ŭ abjomie ŭklučanaj u jaho leksiki, ale i ŭ šmathrannaści słova – hałoŭnaha abjekta leksikahrafii, u sintetyčnaści leksikahrafičnaj pracy, u jakoj, jak u fokusie, sychodziacca prablemy samych roznych halin movaznaŭstva. Kalektyvu vučonych, jakija raspracoŭvajuć kancepcyju słoŭnika, jaho asnoŭnyja tearetyčnyja pałažeńni, davodzicca zajmacca nie tolki pytańniami leksikahrafii i leksikałohii, ale i pytańniami inšych raździełaŭ navuki pra movu: siemantykaj, fanietykaj, fanałohijaj, marfałohijaj, sintaksisam, stylistykaj. V. U. Vinahradaŭ, naprykład, nie ŭjaŭlaŭ sabie pracu nad słoŭnikam biez ustanaŭleńnia i kadyfikacyi arfahrafičnych, hramatyčnych, leksičnych i stylistyčnych normaŭ litaraturnaj movy [3, s. 4]. Tym nie mienš, słoŭnik raźličany na masavaha čytača, adrasujecca šyrokaj hramadskaści, a tamu vielmi važna zrabić jaho ahulnadastupnym, pabudavanym takim čynam, kab kožny čytač moh svabodna ŭ im aryjentavacca i atrymlivać patrebnuju infarmacyju. Napeŭna, z-za prastaty budovy i ahulnadastupnaści leksikahrafičnyja pracy niaredka kvalifikujucca jak pradukcyja vyklučna praktyčnaha, prykładnoha charaktaru. Suprać takoha sproščanaha razumieńnia leksikahrafii rašuča vystupiŭ Ł. U. Ščerba: «Ja liču ŭ korani niapravilnym toje źniavažlivaje staŭleńnie našych kvalifikavanych linhvistaŭ da słoŭnikavaj pracy, jakoje źjaŭlajecca vynikam taho, što amal nichto ź ich nikoli joju nie zajmaŭsia (u staryja časy heta za hrašy rabili vypadkovyja amatary, jakija nie mieli nijakaj śpiecyjalnaj padrychtoŭki), praz što jana zdabyła navat takuju biazhłuzduju nazvu – «układańnie» słoŭnikaŭ. Dy i sapraŭdy, i našy linhvisty, a tym bolš našy «układalniki» słoŭnikaŭ nie zaŭvažyli, što hetaja praca pavinna mieć navukovy charaktar – i nijak nie zvodzicca da miechaničnaha supastaŭleńnia jakich-niebudź hatovych elemientaŭ» [6, s. 308]. U abaronu navukovaści leksikahrafičnaj pracy nie raz vykazvaŭsia i akademik Ukrainskaj akademii navuk M. Ja. Kalinovič, jaki sam aktyŭna spryčyniŭsia da słoŭnikavaj spravy i mieŭ pra jaje sutnaść zusim kankretnaje ŭjaŭleńnie. «U nas, navat u navukovych kołach, pašyrany ŭ korani niapravilnyja ŭjaŭleńni pra charaktar leksikahrafičnaj pracy, – pisaŭ jon. – Mnie samomu nie raz davodziłasia čuć źniavažlivaje vykazvańnie, jak byccam hetaja praca nastolki aŭtamatyčnaja, nastolki ramieśnickaja, što jaje nie varta pryznavać za navukovuju» [4, s. 19]. Ruski vučony ź vialikim leksikahrafičnym vopytam A. M. Babkin ćviorda pierakanany, što nielha stvaryć dobry słoŭnik biez tearetyčnaha asensavańnia asnoŭnych dla jaho zadumy pytańniaŭ [1, s. 279].

Naohuł ža, jak słušna zaŭvažyŭ F. P. Filin, «pamiž teoryjaj i praktykaj, jakija ŭzajemna pieraplatajucca, daloka nie zaŭsiody možna pravieści dakładnuju miažu, asensavańnie moŭnaj praktyki – najvažniejšy abjekt tearetyčnaj linhvistyki» [5, s. 11]. U najbolšaj stupieni heta datyčyć leksikahrafii, u jakoj, jak ni ŭ adnoj inšaj halinie movaznaŭstva, arhanična spałučany i ŭzajemna abumoŭleny teoryja i praktyka. Niesumnienna, pry acency vartaści słoŭnika najpierš źviartajecca ŭvaha na toje, na jakich tearetyčnych asnovach jon stvaraŭsia, nakolki surjoznym układam u raźvićcio teoryi leksikahrafii jon źjaŭlajecca. Razam z tym rašeńnie mnohich pytańniaŭ sučasnaj leksikahrafii zasnavana na vyvučeńni i abahulnieńni vopytu praktyčnaj pracy nad słoŭnikami. I heta zusim pravamierna.

Adpraŭnym punktam luboha tłumačalnaha słoŭnika źjaŭlajecca vyznačeńnie chranałahičnych miežaŭ paniaćcia sučasnaści jaho leksičnaha składu. U adnosinach da kožnaj asobna ŭziataj litaraturnaj movy jany mohuć być roznyja, zychodziačy z peŭnaha histaryčna znakavaha pieryjadu ŭ jaje raźvićci. Naprykład, za chranałahičnuju miažu sučasnaści va ŭsich tłumačalnych słoŭnikach ruskaj movy pryniaty pieryjad ad A. S. Puškina da našych dzion. Siamnaccacitomny «Słovaŕ sovriemiennoho russkoho litieraturnoho jazyka» (Ł., 1950 – 1965 hh.) stvaraŭsia na bazie kartateki, materyjały jakoj datujucca 1886 h. – 40 – 50-mi hh. XX st. Zasnavalnikam ruskaj litaraturnaj movy pryznany A. S. Puškin. A čamu nie M. V. Łamanosaŭ, nie H. R. Dziaržavin, nie M. M. Karamzin, u jakich taksama niamała zasłuh u spravie raźvićcia ruskaj litaraturnaj movy? Tamu što, na dumku R. A. Budahava, z prychodam A. S. Puškina ŭ ruskuju litaraturu adbyvajecca pierałom, jakasny skačok u raźvićci ruskaj litaraturnaj movy [2, c. 13]. A. S. Puškin unios u ruskuju litaraturnuju movu stały pryncyp narodnaści, zakłaŭšy hetym samym fundamient novaha etapu raźvićcia ruskaj movy. Pieryjad sučasnaści ŭkrainskaj litaraturnaj movy chranałahična bolš praciahły – z kanca XVIII st. i da našych dzion. Faktyčna ad I. P. Katlareŭskaha, jaki ŭ svaich tvorach adkryŭ zialonuju vulicu žyvoj narodnaj movie i zasnavaŭ šerah tendencyj, što vyznačyli novyja kirunki raźvićcia ŭkrainskaj litaraturnaj movy na niekalki dziesiacihodździaŭ napierad. Rubiež sučasnaści sierbskaj movy pačynajecca ad viadomaha dziejača nacyjanalnaha adradžeńnia pieršaj pałovy XIX st. V. Karadžyča, jaki ažyćciaviŭ reformu sierbskaj litaraturnaj movy na asnovie narodnych havorak, skłaŭ jaje hramatyku i słoŭnik. Zvyčajna ŭ pradmovie da fundamientalnaj leksikahrafičnaj pracy ŭkazvajecca zychodny rubiež adliku sučasnaści leksiki, uviedzienaj u słoŭnik.

A jak ža pytańnie chranałahičnych miežaŭ sučasnaści vyznačałasia ŭ TSBM? Z «Pradmovy» vynikaje, što jaho rejestr składajecca z ahulnaŭžyvalnaj leksiki i frazieałohii biełaruskaj movy XX st. Adnak śpis vykarystanych u słoŭniku krynic uklučaje tolki publikacyi 1951 – 1976 hh. Vychodzić, što słoŭnik fiksuje leksiku i frazieałohiju daloka nie ŭsiaho stahodździa. Ź jaho składu całkam vypaŭ pieryjad biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia pačatku XX st., pieryjad aficyjnaha viartańnia našaj movie piśmiennaści. Pa-za słoŭnikam zastalisia taksama leksika i frazieałohija 90-ch hh. XX st., kali ŭ biełaruskuju movu chłynuŭ patok navizny samaha roznaha kštałtu, jakija da hetaha času nie atrymali naležnaj navukovaj acenki. Tady dzie ž miaža sučasnaści našaj litaraturnaj movy? Na jaki pieryjad prypadaje toj jakasny skačok, u vyniku jakoha jana nabyła jarkaje nacyjanalnaje abličča i šyrokaje hramadskaje hučańnie?

U pracesie raźvićcia biełaruskaj litaraturnaj movy asabliva admietnym i vynikovym, niesumnienna, byŭ našaniŭski pieryjad. Bolš za sto hadoŭ tamu (10/23 listapada 1906 h.) u Vilni ŭ drukarni M. Kuchty pad redakcyjaj Z. Volskaha vyjšaŭ u śviet pieršy numar štotydniovaj hramadska-palityčnaj, litaraturna-mastackaj i navukova-papularnaj biełaruskaj haziety «Naša Niva». U historyju jana ŭvajšła jak unikalnaja, biesprecedentnaja źjava ŭ słavianskim śviecie, jak simvał nacyjanalnaha adradžeńnia, jak adna z tych histaryčnych viechaŭ, jakimi paznačany šlach biełaruskaj duchoŭnaści.

Hetyja hanarovyja tytuły «Naša Niva» zdabyła sabie tym, što na ŭsim praciahu svajho isnavańnia samaaddana słužyła spravie adradžeńnia biełaruskaha naroda, namahałasia ažyvić jaho nacyjanalnaje samapačućcio, razbudzić u im cikavaść i luboŭ da rodnaha słova, svajoj kulturnaj i histaryčnaj spadčyny. Tym samym krok za krokam jana viała biełarusaŭ da ŭśviedamleńnia svajoj nacyjanalnaj hodnaści i značnaści ŭ śviecie ahulnačałaviečych kaštoŭnaściej. Pradstaŭniki roznych słavianskich narodaŭ ščyra vitali źjaŭleńnie haziety «Naša Niva», bo dobra ŭśviedamlali, što «raźvićcie ješče adnej nacionalnaj dušy – heta ahramadny dar i skarb dla ŭsiesłavianskaj i ŭsieśvietnaj ludzskoj kultury» («Naša Niva». – 1910. – № 27).

Niaźmiennymi aŭtarami «Našaj Nivy» byli takija vydatnyja majstry słova, jak Jadvihin Š., Karuś Kahaniec, Ałaiza Paškievič (Ciotka), Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdanovič, Źmitrok Biadula, Aleś Harun, Ciška Hartny, Maksim Harecki i šmat inšych. Tolki za try hady (1907 – 1909 hh.) u haziecie byli źmieščany tvory kala sta biełaruskich paetaŭ i prazaikaŭ. Praz rubryki «Pačtovaja skrynka», «Pytańnia i atkazy», «Listy da redakcii», «Ad redakcii» «Naša Niva» rehularna padtrymlivała suviazi sa svaimi karespandentami. Ad ich u redakcyju pastupała samaja roznaja infarmacyja, na jakuju kalektyŭ haziety žyva reahavaŭ i spraŭna adhukaŭsia. Takaja aktyŭnaja dziejnaść i nadzvyčaj zacikaŭlenaja ŭniklivaść u spravy svaich čytačoŭ, hatoŭnaść padtrymać ich i słovam, i spravaj nadavali moc i honar haziecie, pavyšali aŭtarytet biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia.

Asablivaja rola ŭ adradženskim pracesie advodziłasia rodnaj movie. «Kali my pastavili sabie za metu – adradzić naš narod na nacionalnaj hlebie, to nam u pieršuju čeradu treba adradzić svaju movu, – pisaŭ piśmieńnik i publicyst S. Pałujan. – Tolki tady ŭ nas budzie jakojeś asobnaje nacionalnaje žyćcio, bo asobnaja mova – heta i jość forma nacionalnaj asobnaści» («Naša Niva». – 1909. – № 35). Ale mienavita na šlachu adradžeńnia movy paŭstavała najbolš pieraškod. Jaje abražali, beścili, prynižali. Praciŭniki biełaruskaha adradžeńnia ŭsialak imknulisia zhańbić adradženski ruch u vačach naroda, dziela čaho raspuskali samyja hnusnyja vydumki. Naprykład, ludziam davodzili, što «movy biełaruskaj saŭsim nima, a jość tolki niejkaja miešanina słoŭ polskich i ruskich bieź nijakaha źviazku» («Naša Niva». – 1909. – № 39). A hazieta «Kriesťjanin» adkryta zaklikała: «Kińcie, biełarusy, vašu brydkuju i niahodnuju movu! Užyvać jaje možna tolki ŭ chacie, dy ŭ chlavu – pry skacinie, a miež ludziej ź joju nia suńciesia! Vy ŭsie pavinny havaryć i vučycca tolki pa rasiejsku, pavinny stać ruskimi, adrokšysia ad usiaho rodnaho…» («Naša Niva». – 1909. – № 3).

Tym časam z Dumy danosilisia tryvožnyja viestki: deputaty prahałasavali za prajekt Zakona, jaki pazbaŭlaŭ biełarusaŭ prava vučycca na rodnaj movie. I samym kryŭdnym było toje, što «dvanadcaci narodam u Rasiejskim hasudarstvi Duma pryznała pravo vučycca ŭ rodnaj movie u pačatkovych škołach: palakam, litvinom, niemcam, tataram, estoncam, łatyšam, armianam, čecham, hruzinam, buratam, kałmykam i žydom, a biełarusaŭ u hetym liku nie akazałasia» («Naša Niva». – 1910. – № 47). Jak i raniej, biełaruskaja mova nie mieła dostupu ŭ dziaržaŭnaje spravavodstva, u dziaržaŭnyja i carkoŭna-prychodskija škoły. Čynoŭniki, prychilniki abrusieńnia, usialak imknulisia pierakryć šlach biełaruskamu drukavanamu słovu da šyrokich kołaŭ nasielnictva. Z hetaj metaj rassyłalisia cyrkulary da nastaŭnikaŭ i śviataroŭ, kab tyja «nie puskali haziety ŭ viosku, kab i sami nie vypisvali. Pa miastečkach, pa vioskach palicyja bieź nijakaj pryčyny adbirała biełaruskija knižki, chacia ŭ ich było napisana, jak vyrablać ziamlu i sadzić bulbu» («Naša Niva». – 1914. – № 17). Usio jašče adčuvałasia aficyjnaja rusifikatarskaja palityka, peŭny razład unosili i polskija nacyjanalisty, jakija ŭsialak pieramańvali na svoj bok biełarusaŭ katalickaha vieravyznańnia. Duchoŭnyja katalickija ajcy śćviardžali «bytcam katalictvo – heta polskaja viera, pravasłaŭje – rasiejskaja («ruskaja»), i pryrodnych biełarusoŭ zapisyvali pavedłuh relihii to ŭ palaki, to ŭ ruskije» («Naša Niva». – 1910. – № 47).

«Naša Niva» zajmała ćviorduju pazicyju ŭ adnosinach da ŭsich tych, chto z pahardaj abo adkrytaj varožaściu staviŭsia da biełaruskaj spravy. Jana paśladoŭna pravodziła dumku, što biełaruskaja mova nie źjaŭlajecca dyjalektam ni adnoj sa słavianskich moŭ, što heta mova samabytnaja, samastojnaja, prydatnaja dla ŭsich funkcyjanalnych stylaŭ. Na staronkach «Našaj Nivy» rehularna vykryvalisia nieprystojnyja namiery i dziejańni pradstaŭnikoŭ ułady, Dziarždumy, presy, za što jaje redaktaru A. Ułasavu nie raz davodziłasia trymać adkaz u sudzie, u pryvatnaści, za «Biełaruski Smyk» i «Biełaruskuju Dudku». A za artykuł «Duma i narod» («Naša Niva». – 1907. – № 8) jon navat pravioŭ peŭny čas za kratami. Na horkija kryŭdy i źniavahi biełaruskaha naroda i jaho movy hnieŭna adhuknuŭsia svaim vieršam «Voraham biełaruščyny» Janka Kupała («Naša Niva». – 1908. – № 12).

Niaźmiennym kłopatam našaniŭcaŭ była sprava aśviety na Biełarusi. Svaju važniejšuju zadaču jany bačyli ŭ tym, kab zrabić biełarusa nacyjanalna śviadomym i piśmiennym: «Naša Niva» idzie na pomač ciemnamu biełarusu – choče pakazać jamu, što i jon nia horšy za druhich ludziej; choče zakinuć u jaho zahnanuju dušu ziernie praudy i śvietu, žadańnie lepšaho žyćcia, dyj vyklikać da raboty jaho dremlučy rozum… «Naša Niva» havoryć da jaho u rodnaj jaho movie, kab jon lepš razumieu usjo, kab viedau, što jaho mova, jak i usiakaja druhaja, jość mova čałavieka, na katoruju jon maje śviatoje prava» («Naša Niva». – 1907. – № 33). U haziecie rehularna źmiaščalisia zakliki da ŭrada paŭsiudna adkryvać pačatkovyja škoły, kab navučyć biełaruskich dzietak čytać i pisać. U šerahu artykułaŭ zhadvaŭsia stanoŭčy vopyt arhanizacyi navučańnia na Ukrainie, u Francyi, Anhlii, Bielhii ŭ nadziei pabudzić da dobraj i karysnaj spravy tahačasnych čynoŭnikaŭ. Jak pra znamianalnuju padzieju «Naša Niva» pisała pra adkryćcio ŭ śniežni 1908 h. u Vilni Biełaruskaha tavarystva «Naša chata», metaj jakoha było «nadrukavać pa-biełarusku knižki, patrebnyje do pačatkovaj navuki ŭ biełaruskaj movie»(«Naša Niva». – 1908. – № 26; 1909. – № 4).

Ale, niahledziačy ni na što, praces adradžeńnia movy šyryŭsia i nabiraŭ tempy. Na staronkach «Našaj Nivy» imkliva naradžałasia, nabyvała vahu i aŭtarytet novaja biełaruskaja piśmiennaść, farmiravałasia jakasna novaja biełaruskaja litaraturnaja mova na bazie i pa zakonach žyvoj narodnaj movy. Hetym samym zakładvalisia jaje nacyjanalnyja asnovy, siemantyčnyja, stylistyčnyja, hramatyčnyja i fanietyka-arfahrafičnyja asablivaści.

Takim čynam, «Naša Niva» – heta nie epizadyčnaja źjava, a samabytnaje, etapnaje vydańnie, ź jakim źviazany pačatak novaha pieryjadu ŭ historyi biełaruskaj piśmiennaści. Mienavita našaniŭcy sto hadoŭ tamu śmieła i rašuča paviarnuli nacyjanalnuju movu da narodnych vytokaŭ, raspačali etap adnaŭleńnia i napracoŭki ŭsiaho taho, što vyłučaje jaje jak samabytnuju indyvidualnaść siarod inšych kulturna-stałych moŭ śvietu.

Našaniŭski pieryjad chranałahična karotki, ale nadzvyčaj važny i vynikovy ŭ historyi raźvićcia biełaruskaj movy. Heta pieryjad, na jaki prypała vyprabavańnie našaj movy na žyćciazdolnaść, stanaŭleńnie jaje leksičnaha składu, nacyjanalnych normaŭ, strukturna-funkcyjanalnych stylaŭ i inšych charakternych jaje asablivaściej.

«Naša Niva» padsumavała ŭsio najbolš istotnaje ŭ biełaruskaj nacyjanalnaj tradycyi i zakłała tryvały padmurak biełaruskaj litaraturnaj movy na žyvoj narodnaj asnovie, akreśliła šerah tendencyj, jakija vyznačyli šlachi jaje dalejšaha raźvićcia.

Dumajecca, što ŭsio skazanaje vyšej daje padstavy pryznać za chranałahičnuju miažu sučasnaści biełaruskaj litaraturnaj movy mienavita pieryjad biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia pačatku XX st., pieryjad znakavy i samy dziejsny ŭ historyi raźvićcia i stanaŭleńnia biełaruskaj nacyjanalnaj movy.

Litaratura

1. Babkin, A. M. Leksikohrafija / A. M. Babkin // Tieorietičieskije problemy sovietskoho jazykoznanija / pod ried. F. P. Filina. – M., 1968. – S. 278 – 286.

2. Budahov, R. A. Tołkovyje słovari v nacionalnoj kulturie narodov / R. A. Budahov. – M.: Izd. Mosk. un-ta, 1989. – 151 s.

4. Vinohradov, V. V. Pro pierśpiektivi roźvitku rodianśkoji leksikohrafiji / V. V. Vinohradov // Leksikohrafičnij biulletień / Akad. Nauk URSR, In-t movoznavstva; riedkoł.: I. M. Kiričienko [i in.]. – Kijiv,1952. – Vip. 2. – S. 3 – 8.

5. Kalinovič, M. Ja. Novij rosijśko-ukrajinśkij słovnik AN URSR / M. Ja. Kalinovič // Naukovi zapiski / Akad. nauk URSR In-t movoznavstva; riedkoł.: Ł. A. Bułachovskij [i in.]. – Kijiv, 1946. – T. II – III. – S. 18 – 29.

8. Filin, F. P. Izučienije russkoho jazyka na sovriemiennom etapie / F. P. Filin // Russkaja rieč. – 1976. – № 1. – S. 3 – 17.

11. Ŝierba, Ł. V. Jazykovaja sistiema i riečievaja diejatielnosť / Ł. V. Ŝierba. – Ł.: Nauka, 1974. – 428 s.

(drukujecca pa: Vieści NAN Biełarusi. — 2012. — №3. — S.115 — 119)

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0