Hramadska-palityčnaja situacyja, jakaja skłałasia ŭ Biełarusi ŭ apošnija hady, značna paŭpłyvała na biełaruskich historykaŭ. Pra što pisali historyki ŭ apošnija dziesiać hadoŭ i čym cikaviacca ciapier, i ci varta havaryć pra katastrofu hetaj navuki ŭ krainie?
U čarhovym vypusku jutub-kanała «Niaprostaja historyja» Andrej Kazakievič i Alaksiej Łastoŭski, jakija źjaŭlajucca suarhanizatarami Kanhresa daśledčykaŭ Biełarusi, parazvažali pra premiju Kanhresa i vyznačyli vidavočnyja tendencyi ŭ sučasnaj biełaruskaj histaryjahrafii.
Pra što pisali biełaruskija historyki
Andrej Kazakievič raspaviadaje, što za 10 hadoŭ (biez uliku premii hetaha hoda) isnavańnia premii ŭ šort-list było ŭklučana 52 manahrafii i 40 aŭtaraŭ. Byli aŭtary, knihi jakich patraplali ŭ šort-listy navat try razy. Heta Andrej Čarniakievič, Alaksandr Hužałoŭski i Volha Ivanova. Kala siami čałaviek traplali tudy dvojčy. Ale samu premiju nichto dvojčy atrymać nie zmoh.
Kali pahladzieć statystyku, to 16 publikacyj datyčać sacyjalna-palityčnaj historyi. Razam z tym vialikaja dola publikacyj pa historyi paŭsiadzionnaści, prablemie kultury pamiaci. I heta śviedčyć, što biełaruskija daśledčyki znachodziacca ŭ kantekście tych prablem, jakija vychodziać na piaredni płan u suśvietnaj histaryjahrafii.
«Upłyŭ sučasnych tendencyj jość. Siehmient historyi paŭsiadzionnaści, historyi sieksualnaści, siamji i hetak dalej stanovicca vielmi zaŭvažnym prynamsi siarod tych knih, jakija ŭvajšli ŭ šort-list. Taja ž tendencyja nazirajecca i siarod tych knih, što atrymali premiju. Ź dziesiaci knih tolki try napisanyja pa palityčnaj historyi. Inšyja zakranajuć takija rečy, jak kultura, identyčnaść, bijahrafii», — adznačaje Andrej Kazakievič.
Archieałahizacyja histaryčnaj viedy
Ale ŭ toj ža čas, jak zaŭvažaje Łastoŭski, u šort-liście ŭvohule nie byli pradstaŭlenyja knihi pa archieałohii. Ale tut pytańnie ŭ tym, «ci ličyć archieałohiju častkaj histaryčnaj viedy, ci heta asobnaje pole. Časam zdarajucca takija dyskusii: kali ŭ radzie adny historyki, ci mohuć jany adznačyć pracu archieołahaŭ».
Ale z druhoha boku, jak ličyć Alaksiej Łastoŭski, nazirajecca druhaja tendencyja — archieałahizacyi histaryčnaj viedy.
«Kali pahladzieć, to zaraz dyrektar Instytutu historyi — prafiesijny archieołah Vadzim Łakiza. My možam zaŭvažyć, što ŭsia publičnaja dziejnaść Instytuta historyi apošnim časam zvodzicca da archieałahičnych znachodak. Vielmi raskručvajecca daśledavańnie kompleksu na Miency, jakoje faktyčna pad patranatam biełaruskaha ŭrada. Ale takaja dziejnaść nie viadzie da zjaŭleńnia publikacyj, jakija b byli kamuści cikavymi pa-za kołam archieołahaŭ».
Łastoŭski nahadvaje, što, niahledziačy na raspaŭsiudžany pohlad ab tym, što archieałohija dalokaja ad palityki, u 1980-ja hady mienavita koła archieołahaŭ było najbolš palityčna nonkarfarmisckim. Možna zhadać takija postaci, jak Hieorhij Štychaŭ, Michaś Čarniaŭski, Zianon Paźniak, Michaś Tkačoŭ.
«Ale ciapier my bačym, što archieołahi nie stanoviacca lidarami nacyjanalna aryjentavanaj histaryjahrafii. Chutčej paŭstała takoje pole daśledavańniaŭ, jakoje kantralujecca dziaržavaj, i vykarystoŭvajecca dla dziaržaŭnych ideałahičnych dyskursaŭ», — adznačaje Łastoŭski.
Palityzacyja temy vajny
Pa słovach Łastoŭskaha, siarod pieramožcaŭ adsutničajuć publikacyi pra Druhuju suśvietnuju vajnu i ich mała ŭ šort-listach. I heta dziŭna, kali kazać pra tuju ŭvahu, jakaja nadajecca biełaruskaj dziaržavaj daśledavańniu ci ŭšanavańniu pamiaci pra vajnu.
Łastoŭski ličyć, što isnuje prajektavańnie na prablematyku sučasnych daśledavańniaŭ pra vajnu taho, što było ŭ centry ŭvahi ŭ savieckija časy. Ale kali ŭziać najbolš važnyja temy, to zaŭvažnaja cikavaja tendencyja. Tak, pa temie Chatyni najbolš hruntoŭnaj publikacyjaj zjaŭlajecca daśledavańnie šviedskaha historyka Andersa Rudlinha. Pa Bresckaj krepaści — daśledavańni niamieckaha historyka Kryścijana Hancera. Niamieckija historyki napisali najbolš značnyja pracy i pa historyi partyzanskaha ruchu. Navat pa daśledavańni Traścianca ŭ farvatary znachodziacca niamieckija historyki.
«Heta viadzie da taho, što zaraz, faktyčna, usie daśledavańni, jakija mietadałahična abhruntavanyja i pryznajucca supolnaściu, robiacca pa-za miežami Biełarusi», — adznačaje Łastoŭski.
Takaja situacyja tłumačycca tym, pa słovach Kazakieviča, što tema Druhoj suśvietnaj vajny vielmi palityzavanaja: «Napisaŭšy krychu nie toje, možna ŭsio zhubić».
Łastoŭski dadaje, što ŭ sučasnych umovach histaryčnaja vieda pra Druhuju suśvietnuju vajnu vyznačajecca prakuraturaj:
«Jana vyznačaje, što i jak treba pisać pra historyju. I tam my bačym vielmi šmat naciažak i falsifikacyj z boku Hienieralnaj prakuratury. Tady jak heta moža sumiaščacca z prafiesijnym dyjałoham, krytykaj krynic? U tym padychodzie, što vykarystoŭvaje Hienieralnaja prakuratura, heta nie pracuje».
Na pohlad Kazakieviča, hety vypadak — dobry prykład palityzacyi cełaha siehmienta ŭ histaryčnaj navucy.
Što cikavić historykaŭ
Andrej Kazakievič zaŭvažaje, što sučasnyja historyki amal nie pišuć pra paślasaviecki pieryjad. U šort-listach było dźvie ci try takija pracy. Chiba što heta źviazana z tym, što hetaja tema palityčna składanaja i ideałahična ŭbudavanaja ŭ sučasnuju biełaruskuju dziaržavu.
Na pohlad Alaksieja Łastoŭskaha, ulubionaj tematykaj biełaruskich historykaŭ zjaŭlajecca Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Reč Paspalitaja, palityčnaja historyja.
Andrej Kazakievič adznačaje, što hruntujučysia na analizie šort-listoŭ, bolš za 40% daśledavańniaŭ pryśviečana pieryjadu da kanca XVIII stahodździa. Pra XX stahodździe — mienš za 37%.
U toj čas, jak u zachodniaj histaryčnaj navucy, jak raspaviadaje Alaksiej Łastoŭski, zusim pa-inšamu. Z historyi Siaredniaviečča i rańniaha Novaha času cikaŭnaść pieramiaščajecca na XX stahodździe, jakoje ciapier daminuje ŭ daśledavańniach.
Situacyju ŭ Biełarusi Łastoŭski tłumačyć tym, što «biełaruskaja dziaržava aktyŭna ŭmiešvajecca ŭ rehulacyju niekatorych paloŭ histaryčnaj viedy. I tady praktyčnym vychadam stanovicca ich paźbiahać, kali ty chočaš pracavać, naprykład, u BDU ci Instytucie historyi».
Kazakievič dadaje, što kali čałaviek choča zastavacca navukoŭcam, pisać toje, što dumaje, to tady daśledavańnie pieryjadu VKŁ moža stać dobrym varyjantam.
Jašče adnoj prykmietaj biełaruskaj histaryjahrafii zjaŭlajecca pahłybleńnie ŭ vuzkuju tematyku. Jak havoryć Łastoŭski, «standartam ličycca dobraje viedańnie kankretnaha pieryjadu, pahłybleńnie ŭ krynicy. Ale heta znoŭ ža zusim inšy padychod ad taho, što papularna, naprykład, zaraz u anhłamoŭnych publikacyjach.
Tam raspaŭsiudžany sintezny analiz vialikaj kolkaści publikacyj, paraŭnalny analiz. Daśledčyki pracujuć nie z krynicami, a z tym, što zrabili inšyja historyki. U vyniku atrymlivajucca abahulnieńni. Naprykład, historyja taho, jak apracoŭvałasia i pradavałasia kava, ci historyja handlu rabami».
Takuju situacyju nielha nazvać drennaj dla biełaruskaj histaryčnaj navuki, ale, ličyć Łastoŭski, jana pryviadzie da taho, što abahulnialnyja daśledavańni buduć za nas pisać inšyja. Možna zhadać pracy Cimaci Snajdera, Normana Devisa. «I my ciapier možam skazać, što pra historyju Biełarusi na Zachadzie viedajuć nie z prac biełaruskich historykaŭ».
Inšyja tendencyi
Jašče adna tendencyja, pra jakuju śviedčyć analiz šort-listoŭ premii Kanhresa, tyčycca movy daśledavańniaŭ.
«Biełaruskaja histaryjahrafija zastajecca adnoj z tych dyscyplin, dzie pa-raniejšamu daminuje biełaruskaja mova. A ich užo nie tak šmat. Faktyčna heta jašče biełaruskaja fiłałohija i biełaruskaje litaraturaznaŭstva», —
havoryć Łastoŭski i adznačaje admoŭnyja baki hetaha — faktyčna ŭsia aŭdytoryja takich daśledavańniaŭ znachodzicca ŭ Biełarusi, a sami daśledčyki vielmi słaba vałodajuć anhlijskaj movaj, što nie dazvalaje im być uklučanymi ŭ suśvietnyja navukovyja pracesy.
Jašče adna tendencyja zaklučajecca ŭ tym, što pracy biełaruskich historykaŭ usio bolš pačynajuć vydavacca pa-za miežami krainy. Na dumku Łastoŭskaha, hetaja tendencyja budzie ŭzmacniacca, bo z-za rostu ideałahičnaha cisku ŭsio składaniej budzie vydavać knihi pa historyi Biełarusi ŭnutry Biełarusi. I heta pryviadzie da źmieny movy vydańniaŭ.
Pierśpiektyvy biełaruskaj histaryčnaj navuki
Siońnia, jak adznačaje Łastoŭski, isnuje šerah vyklikaŭ: «My majem uzmocnieny ideałahičny kantrol z boku dziaržavy, vialikuju kolkaść historykaŭ, jakija vyjechali za miažu, abmiežavanyja mahčymaści publikavacca. U bližejšy čas, na maju dumku, budzie źmianšeńnie kolkaści navukovych publikacyj.
Miž inšym heta źviazana i z tym, što historyki, jakija vyjechali za miažu, zajmajucca inšymi spravami. Im treba vyžyvać, a nie pisać manahrafii. I heta vidavočnaja prablema. U vyniku budzie skaračacca kolkaść aŭtaraŭ i tekstaŭ. Z druhoha boku budzie narastać izalacyja tych historykaŭ, jakija pa-raniejšamu zastajucca ŭ Biełarusi, ad skaračeńnia kantaktaŭ da zabarony ŭdziełu ŭ kanfierencyjach pa-za miežami Biełarusi i Rasii. A ŭdzieł u kanfierencyjach — heta mahčymaść dyjałohu. Tamu, situacyja vyhladaje surjoznaj i krytyčnaj.
Da taho ž my bačym, što padtrymki z boku mižnarodnaj supolnaści ŭ hetym nakirunku taksama vielmi mała, pakolki tam inšyja pryjarytety — hramadzianskaja aktyŭnaść i padobnyja rečy».
«U mianie takoje adčuvańnie, što my zaraz znachodzimsia ŭ centry katastrofy dla biełaruskaj histaryčnaj navuki. Jana składajecca ź vialikaj kolkaści vyklikaŭ. My nie viedajem, čym heta ŭsio zavieršycca. Budziem spadziavacca na lepšaje, ale toje, što adbudziecca surjoznaje pierafarmatavańnie ŭsiaho pola, vidavočna. I jano ŭžo adbyvajecca», — adznačaje Andrej Kazakievič.
Raskoł historykaŭ
Pa słovach Alaksieja Łastoŭskaha, ciapier nazirajecca raskoł u biełaruskaj histaryčnaj navucy. «Naprykład, u kancy 90-ch — pačatku 2000-ch možna było razmaŭlać pra ideałahičny padzieł pamiž historykami na prałukašenkaŭskich i niezaležnych. Pastupova da druhoj pałovy 2010-ch hadoŭ hety padzieł staŭ nie taki vostry i aktualny. Heta chutčej była supolnaść, jakaja isnavała pa ahulnych praviłach, brała ŭdzieł u praktyčna adnych i tych ža kanfierencyjach, čytała i cytavała adzin druhoha. I raskołu nie było bačna.
Zaraz my bačym, što ŭsio biełaruskaje hramadstva stanovicca palityčna padzielenym. My kažam pra chvali emihracyi. I toje ž samaje, napeŭna, možam skazać i pra biełaruskich historykaŭ. Mnohija ź ich byli vymušanyja zvolnicca, ci ich zvolnili. Mnohija ź ich pakinuli krainu i zaraz znachodziacca ŭ inšych krainach, inšych instytucyjach».
Alaksiej Łastoŭski dzielicca svaim nazirańniem, što prykładna pałova aŭtaraŭ tvoraŭ, jakija ŭvachodzili ŭ šort-listy premii Kanhresa daśledčykaŭ Biełarusi, zjechała z krainy. I pa bolšaj častcy — u Polšču, jakaja stała krainaj-prytułkam dla historykaŭ ź Biełarusi.
Takaja situacyja, jak adznačaje Andrej Kazakievič, upieršyniu ŭ sučasnaj biełaruskaj historyi śviedčyć ab hłybokim i sucelnym raskole ŭ supolnaści biełaruskich historykaŭ — vidavočna najaŭnaść dźviuch aŭtanomnych supolnaściej — daśledčykaŭ, jakija zjechali, i tych, chto zastaŭsia i praciahvaje pracavać u dziaržaŭnych instytucyjach. I vialikaje pytańnie, nakolki pamiž imi budzie adbyvacca kamunikacyja.
Pa słovach Łastoŭskaha, prablema chutčej nie ŭ kamunikacyi, a ŭ tym, ci mohuć u Biełarusi publikavać niejkaha aŭtara, jaki zjechaŭ ź Biełarusi: «Pakul što ja baču, što publikujuć. Naprykład, kali vychodziać zborniki kanfierencyj, to tam publikujuć navat tych historykaŭ, jakija ŭžo daŭno ŭ śpisie niadobranadziejnych».
Ale ŭ dalejšym, jak ličyć Łastoŭski, nas čakajuć jašče bolšyja ideałahičnyja čystki. I zastajecca pytańnie, jakim čynam zachoŭvać prafiesijnyja standarty. Heta realny vyklik dla ŭsio dyscypliny. I mahčyma, što premija Kanhresa — adzin z stryžniaŭ, jaki dazvalaje trymać ramki navuki jak niešta ahulnapryniataje».
Andrej Kazakievič ličyć, što «jość adčuvańnie, što adbudziecca instytucyjalizacyja hetaha padziełu. Kali nie adbuducca nijakija surjoznyja źmieny ŭ bližejšy čas, taja supolnaść historykaŭ, što zastałasia ŭnutry krainy, budzie samastojnaj supolnaściu sa svajoj ijerarchijaj, praviłami. Jany buduć čytać krychu inšyja teksty, na inšych movach, supracoŭničać z ruskimi, kazachami, moža, kitajcami. I heta budzie zusim nie toje, što budzie adbyvacca ŭ jeŭrapiejskich krainach.
Dla hetaj častki historykaŭ buduć dva asnoŭnyja vykliki — rusifikacyja i palityzacyja. I pytańnie ŭ tym, nakolki supolnaść unutry krainy zmoža hetamu supraćdziejničać.
Kali havaryć pra tych, chto vyjechaŭ, dla ich samy značny vyklik — stvareńnie supolnaści. Navukoŭcy paraskidanyja pa roznych krainach. I ja naziraju frahmientacyju. Ludzi pačynajuć urastać u tyja instytucyi, u jakija jany patrapili, hublać cikaŭnaść adzin da adnaho, i navat da Biełarusi.
My bačym sproby abjadnać biełaruskich historykaŭ. Ale na dadzieny momant my nie majem navat nivodnaj prafiesijnaj asacyjacyi tych prafiesijnych historykaŭ, jakija znachodziacca za miažoj. Faktyčna niama placovak, dzie b jany mahli sabracca i razmaŭlać.
Mahčyma, Kanhres daśledčykaŭ Biełarusi — adna ź niešmatlikich takich placovak. Niama daśledčych fondaŭ, jakija b finansavali i vyznačali pryjarytety dla hetaj supolnaści. I takoha chutčej za ŭsio nie budzie. I ŭsie historyki sutykajucca z tym, što pryjarytety vyznačajucca faktyčna ŭradami tych krain, kudy jany patrapili. I Biełaruś tam dakładna nie pryjarytet».
«Prablemaŭ šmat, ale budziem spadziavacca na lepšaje», — reziumiruje Andrej Kazakievič.
Čytajcie jašče:
«Situacyja strašnaja». Jakaja budučynia Kanhresa daśledčykaŭ Biełarusi?
Viadomy chimik skłaŭ partret represavanaha navukoŭca. Niekatoryja vysnovy niečakanyja
Andrej Dźmitryjeŭ źjeździŭ u Bundestah, kab davieści nieabchodnaść udziełu Łukašenki ŭ mirnych pieramovach11
Kamientary