Apublikavanaje pieradśmiarotnaje intervju Vitaŭta Kipiela: jak zachavać biełaruskaść u emihracyi
Viadomy dziejač biełaruskaj dyjaspary ŭ ZŠA zhadaŭ svaju historyju emihracyi, toje, jak jon spryčyniŭsia da vizitu prezidenta ZŠA Niksana ŭ Minsk, i padzialiŭsia dośviedam zachavańnia biełaruščyny ŭ emihracyi. Pryvodzim najbolš cikavyja momanty z apošniaha pierad śmierciu intervju Vitaŭta Kipiela.
Jak zapisaŭsia biełarusam u ZŠA
Vitaŭt Kipiel, jaki pamior na 95-m hodzie žyćcia ŭ Pojnt-Plezant-Bič pad Ńju-Ërkam, daŭ svajo apošniaje intervju siabram Asacyjacyi biełarusaŭ u Amierycy. Intervju było zapisana ŭ krasaviku 2022 hoda. 3 śniežnia taho ž hoda Vitaŭt Kipiel pajšoŭ z žyćcia.
Kipiel zhadvaje, što, kali abaraniŭ doktarskuju dysiertacyju pa hieałohii, dumaŭ jechać pracavać u Maroka. Ale vyjezd było składana arhanizavać. U vyniku jon pryniaŭ rašeńnie nakiravacca ŭ ZŠA. Tudy jaho klikaŭ kaleha-amierykaniec, jaki razam ź im vučyŭsia va ŭniviersitecie. Jon abiacaŭ maładomu doktaru navuk pracu.
Kipiel zhadvaje: «Ja pryjechaŭ na Kalady ŭ 1955 hodzie. Pajšoŭ da jaho. A jaho niama. Jon pajechaŭ na inšuju rabotu. Ja zastaŭsia biez pracy. Padavaŭsia ŭ roznyja miescy. I adnojčy mianie vyklikali ŭ FBI. Jany asprečyli moj status apatryda — asoby biez hramadzianstva.
Taki status Kipiel atrymaŭ u Bielhii. Ale pa amierykanskich zakonach jaho paličyli savieckim hramadzianinam i prapanavali źmianić status ci vyjechać z ZŠA. Kipiel admoviŭsia. Praź niekatory čas jaho znoŭ vyklikali.
«U FBI mnie znoŭ prapanavali źmianić hramadzianstva na SSSR. Ja admoviŭsia, arhumientujučy tym, što naradziŭsia ŭ Minsku. Praź miesiac mianie vyklikali i skazali, što ja naležu nie da špijonaŭ, ale da varožych emihrantaŭ, bo nie chaču pisać SSSR. A ja nastojvaŭ na zapisie pra BSSR. Praz dva tydni pryjšoŭ juryst i napisaŭ «BSSR».
Kipiel adznačaje, što da 1991 hoda ŭ ZŠA nielha było zapisacca ŭradžencam BSSR i jaho vypadak adziny.
Jak zachavać biełaruščynu ŭ emihracyi
Kipiel u hetaj spravie hałoŭnuju rolu advodzić siamji. Pa jaho ŭspaminach, najbolšy ŭpłyŭ na vychavańnie dziaciej u nacyjanalnaj tradycyi adyhrali babuli.
«U zachavańni biełaruskaści hałoŭnuju rolu adyhryvaje siamja. Kali jana imkniecca da zachavańnia biełaruskaści, to heta, biezumoŭna, spryjaje. Maich dziaciej vychoŭvali ŭ pieršuju čarhu babuli i žonka. Asabliva babuli. Jany sadzili dziaciej, vučyli čytać. Druhaja babula była kataličkaj. Brała dziaciej u kaścioł, tłumačyła malitvy. Vielizarny ŭpłyŭ na ich akazała. A žonka dapilnoŭvała, kab kalandar siamji bolš dapasoŭvaŭsia da biełaruskich umoŭ, uličvaŭ žyćcio biełarusaŭ. My brali ŭdzieł u roznych śviatach, što ładziła dyjaspara. Asobny momant — suviazi z Ajčynaj. Kali prychodzili adtul listy, to jany čytalisia ŭsim».
Kipiel adznačaje, što sprava vychavańnia ŭ duchu biełaruskaści nialohkaja, bo dzieci byvajuć roznyja. Nie ŭsim takoje vychavańnie moža być cikava. Istotnaj pieraškodaj jość škoła [toj krainy, u jakoj biełarus žyvie].
«Dzicia prychodzić u škołu. Jaho leksika razrastajecca. Adbyvajecca pahłybleńnie ŭ litaraturu. U takich umovach biełaruskaja mova zastajecca vielmi abmiežavanaj. Tamu treba biełaruskija knihi. My ich kuplali šmat. I tam, dzie mahli, źviartali ŭvahu dziaciej. Ale heta nialohki praces».
Vieteran biełaruskaj dyjaspary padkreślivaje rolu asiarodździa pa-za siamjoju, upłyŭ arhanizacyj dyjaspary, śviataroŭ i carkvy. Jon zhadvaje:
«Važna, kab siarod dyjaspary peŭny adsotak ludziej havaryŭ na rodnaj movie. Ale jašče bolš važna — zachavańnie duchu, bo vielmi šmat z našych dziaciej starałasia ad usiaho hetaha adyści. Jany ličyli, što inšy śviet budzie dla ich bolš prymalny. U našaj siamji my imknulisia złučyć dva śviety, pakazać, što i naš, i toj śviet dobry.
Na našych dziaciej vialikaje ŭražańnie rabili kantakty, što adbyvalisia pry carkvie, bo tam była vialikaja hrupa moładzi, što ładziła tancavalnyja sustrečy. Naležnaść da asiarodka dapamahała zachavać identyčnaść. U biełaruskim vypadku było vielmi pryjemna, što adzin ź pieršych kiraŭnikoŭ našaj carkvy vielmi lubiŭ dziaciej. I jany jaho lubili. Druhi śviatar čytaŭ pa-anhlijsku i tłumačyŭ pa-biełarusku. Voś hetaja dvuchmoŭnaść taksama dapamahaje».
Nakaz biełarusam u volnaj Biełarusi
Vitaŭt Kipiel kazaŭ, što biełarusy-emihranty značna bolš aktyŭnyja ŭ ekanamičnym žyćci i mohuć prynieści karyść radzimie paśla viartańnia. Jon žadaŭ,
«kab paśla taho, jak źmienicca ŭłada, šmat ludziej, jakija vymušany byli vyjechać, viarnulisia na Baćkaŭščynu, bo jany tam patrebnyja. Tyja ludzi, što ŭ emihracyi dajuć rady ŭ kapitalistyčnym śviecie, stanoviacca dastatkova chutka na nohi, majuć dobruju ŭstojlivaść. Asabliva ŭ ekanamičnym žyćci. Jany paviny pakazvać prykład inšym. Bo našy ludzi dastatkova miakkaciełyja. Jany čakajuć, što im niechta daść pracu. A tyja, chto na Zachadzie, sami šukajuć, prajaŭlajuć inicyjatyvu. Voś hetaja inicyjatyva patrebnaja na Baćkaŭščynie».
Kipiel adznačyŭ, što, zajmajučysia historyjaj emihracyi, jon bačyŭ, što emihracyja admoŭna ŭpłyvała jak na ekanomiku, tak i na kulturnaje raźvićcio krainy, jakuju ludzi pakidajuć.
Jak zachavać svaju tojesnaść u emihracyi
Vitaŭt Kipiel źviartaje ŭvahu na važnaść najaŭnaści asoby, jakaja moža arhanizavać žyćcio dyjaspary. Pry hetym jano pavinna być farmalizavana. Na jaho dumku, važna rehularna źbirać siabroŭskija składki. Heta važniej za atrymańnie hrantaŭ.
«Kali arhanizacyja paŭstała, to pavinien być ustanoŭčy schod, zaćvierdžany statut. Ale najbolš važna, što pavinny być hrošy na roznyja arhanizacyjnyja spravy. Jany pavinny być zapłačany siabrami. I tut treba, kab była niejkaja dyscyplina ŭ zbory srodkaŭ», — padkreślivaje vieteran biełaruskaha ruchu ŭ emihracyi.
Kipiel zhadvaje, što takim čynam jany zmahli vydać 11 litaraturnych, 8 ci 9 biblijahrafičnych i 4 vialikija relihijnyja knihi. Na ŭsio patracili 250 tysiač dalaraŭ siabroŭskich składak.
«Ja moh atrymoŭvać hranty. U mianie byli kantakty. Ale treba pamiatać, što hrant patrabuje vialikaj dyscypliny. Vas mohuć u luby momant pravieryć. Hranty zaŭsiody strymlivajuć samastojnaść u vybary taho, što budzie pisacca. Tamu asnovaj pavinny być svaje ludzi. Tady jany adčuvajuć, što zjaŭlajucca častkaj niečaha supolnaha», — adznačaje Kipiel.
Ci važna ŭdzielničać u palityčnym žyćci krainy, kudy pierajechaŭ
Vitaŭt Kipiel spačatku ličyŭ, što ŭdzielničać u palityčnym žyćci nie treba. Ale potym ustupiŭ u Respublikanskuju partyju vyklučna z-za taho, što daviedaŭsia, što mienavita jana najbolš dziejničała, kab pravieści zakon ab paniavolenych narodach SSSR. Zakon byŭ pryniaty ŭ 1959 hodzie. Jon razhladaŭ narody pad kamunistyčnym kiraŭnictvam jak padniavolnyja.
«Mnie heta vielmi spadabałasia. Respublikancy padtrymlivali i biełarusaŭ z ukraincami. U 1950-ja hady byŭ vielmi mocny cisk, kab adkryć konsulstva ZŠA ŭ Minsku i Kijevie. Ale amierykanskaja raźviedka skazała Sienatu SŠA, što lepš u hetu spravu nie leźci, bo ŭ ZŠA pryjedzie šmat špijonaŭ. Jak tam było, nieviadoma. Ale padtrymka narodaŭ zastałasia», — zhadvaje Kipiel.
Pa jaho słovach, dziakujučy inicyjatyvie inšaha emihranta — Vasila Plaskača — byŭ stvorany biełaruski kłub Respublikanskaj partyi.
«Što značyć členstva ŭ partyi? U pieršuju čarhu ŭniasieńnie składak. Kali vy siabra niejkaj partyi, vy možacie praściej dajści da vašaha kanhresmiena. Kali vy płacicie istotnyja hrošy, to zmožacie ŭbačyć prezidenta. Pierad vybarami vy možacie padać prapanovy. Voś biełaruski kłub respublikancaŭ sabraŭsia i vyrašyŭ, što my b chacieli, kab u rezalucyju ab «Hołasie Amieryki» było ŭklučana patrabavańnie ab pieradačach na biełaruskaj movie.
I heta adzinaja vyhada. Kali vy ličycie, što ŭ prahramie partyi jość punkty, jakija vam adpaviadajuć, to možacie ŭstupić. Ale tolki tady, kali budzie hrupa takich adnadumcaŭ», — padzialiŭsia svaim dośviedam Kipiel i adznačyŭ, što nie rekamienduje indyvidualny ŭdzieł u partyi.
Jak paspryjaŭ vizitu Niksana ŭ Minsk
Vitaŭt Kipiel zhadvaŭ, što padčas pryjomu, jaki ładziŭ prezident ZŠA Ryčard Niksan u lutym 1973 hoda, jon daviedaŭsia ad daradcy prezidenta Uiljama Baruda, što Niksan źbirajecca ŭ Maskvu.
Pa słovach Kipiela, jon prapanavaŭ Baruda, kab Niksan zajechaŭ u Minsk. Baruda adkazaŭ, što sam heta pieradać nie moža i prapanavaŭ pahavaryć z kanhresmienam Edam Dervinski ź Ilinojsa, jaki byŭ blizki da tahačasnaha dziaržsakratara ZŠA Kisindžera.
«Ja pajšoŭ da jaho. U jaho maci była biełaruska. Jon nas razumieŭ. Ja jamu raskazaŭ i atrymaŭ padtrymku. Jany daviali heta da Kisindžera. U vyniku Niksan pajechaŭ u Maskvu i zatrymaŭsia ŭ Minsku».
Jak pryjšła ideja napisać knihu «Biełarusy ŭ ZŠA» i jak jaje vydaŭ
Vitaŭt Kipiel raspavioŭ, što ideja pryjšła vypadkova. Padčas pracy ŭ jakaści asistenta na kafiedry ŭ Bałtymorskim univiersitecie jamu daviałosia šmat jeździć u ekśpiedycyi. Ideju padkazaŭ biełarus Ivan Kanarčuk, jaki ŭvachodziŭ u skład kiraŭnictva Abjadnańnia biełaruskich nacyjanał-demakrataŭ u Kliŭlendzie.
«Ja pajechaŭ da biełarusa Ivana Kanarčuka, jaki pracavaŭ na cukrovaj fabrycy. I jon mnie kaža: «Tut nas poŭna. Ja ciabie paviadu na pravasłaŭnyja mohiłki. Tam jość mahiła za aharodžaj. Heta pachavany čałaviek ź Biełarusi, jaki ŭčyniŭ samahubstva. Tolki paznačana, što jon z Baranavič. I jon mnie prapanavaŭ niejak pačać źbirać źviestki pra biełarusaŭ u ZŠA. Hetamu spryjali i maje pajezdki. I tak ja zatrymaŭsia na pošukach biełarusaŭ», — dzielicca ŭspaminami Kipiel.
Da vydańnia sprava dajšła ŭ kancy 1980-ch hadoŭ.
Voś jak pra heta raskazvaŭ sam Kipiel: «U 1980-ja hady pačałasia takaja «adliha». Pryjechaŭ [žurnalist Alaksandr] Łukašuk [u budučyni — dyrektar Biełaruskaj słužby radyjo «Svaboda»]. Prasiŭ dapamahčy znajści rodzičaŭ. Ja jamu dapamoh. Paźniej pakazaŭ jamu svoj rukapis na anhlijskaj movie. Łukašuk prapanavaŭ nadrukavać. Ale chto budzie pierakładać? Łukašuk paraiŭ na hety kont pahavaryć z [Adamam] Maldzisam, jak pajedu na Kanhres biełarusaŭ śvietu. Maldzis nakiravaŭ da [pierakładčyka Siarhieja] Šupy. Ja jamu prapanavaŭ pryjechać da mianie. Šupa ŭ mianie prasiedzieŭ miesiacy čatyry i zrabiŭ. Tady atrymałasia vyjści na Piatra Kraŭčanku, jaki byŭ ministram zamiežnych spraŭ».
Kipiel adznačyŭ, što dla jaho było pryjemna, što knihu vydali ŭ Biełarusi ŭ biełaruskim vydaviectvie.
U kancy razmovy Vitaŭt Kipiel padkreśliŭ, što jamu vielmi pryjemna bačyć, što sprava, jakuju jany pačynali ŭ paślavajenny pieryjad pa hurtavańni biełarusaŭ Amieryki, praciahvajuć inšyja, u pryvatnaści, Asacyjacyja biełarusaŭ u Amierycy.
«Ja vielmi zadavoleny tym, što vy robicie. Arhanizacyja pavinna isnavać, kali ludzi jość. Moža, ludzi i nierehularna źbirajucca, ale važna, kab vy mieli kantakt. Ludzi zaŭsiody ličać, što navoddal niechta robić kryšku bolš i toje, čaho jon sam nie robić. I tamu jon zadavoleny. Ludzi za heta vielmi ŭdziačnyja».
Čytajcie jašče:
-
Śviatkavać treci padzieł Rečy Paspalitaj, dapłačvać Hihinu i adsunuć Marzaluka: jak Rasija choča pierapisać historyju Biełarusi
-
U 1942 hodzie ŭ Mahilovie zdaryłasia bujnaja technahiennaja avaryja. Historyk padrychtavaŭ pra jaje knihu
-
Jak biełarusy žyli pa draŭlanym kalendary. Usio žyćcio źmiaščałasia na prostym kijku
Andrej Dźmitryjeŭ źjeździŭ u Bundestah, kab davieści nieabchodnaść udziełu Łukašenki ŭ mirnych pieramovach11
Kamientary
Takija ludzi zachavali Biełaruś!