U vypadku z kazachami Maskva nie navažycca śćviardžać, što jany «taksama ruskija». Rasija budzie dziejničać inakš. Historyk, doktar fiłasofii i vykładčyk šatłandskaha Univiersiteta Sent-Endrusa Tomaš Kamuzela źviartaje ŭvahu na važnyja akaličnaści «bratniaj dapamohi» krain ADKB i zadajecca pytańniem, ci čakaje hetuju vialikuju centralnaazijackuju krainu rasijskaja budučynia.
Siryja, Hankonh, Biełaruś, a ciapier Kazachstan. Za apošniaje dziesiacihodździe internacyjanał aŭtakrataŭ udaskanaliŭ mietodyki falsifikacyi vybaraŭ i padaŭleńnia inšadumstva, piša Kamuzela. Adnak mała chto z naziralnikaŭ zaŭvažaje, što padkładka novaha «kramloŭskaha pakieta» — etnalinhvistyčny nacyjanalizm, ideałohija «russkoho mira».
Kreml naviazvaje postsavieckim dziaržavam kirylicu i ruskuju movu z metaj stvareńnia rasiejskaj śfiery ŭpłyvu. I Maskva choča, kab hetaja nieaimpierskaja śfiera achoplivała ŭsiu terytoryju byłoha SSSR ci navat Rasijskaj Impieryi. Ahresiŭnaje vykarystańnie Maskvoj moŭnaj palityki — nieadjemnaja častka stratehii hibrydnaj vajny, jakaja pamianšaje patrebu razhortvańnia vojskaŭ i pramoj anieksii.
Bratniaja dapamoha
U Kazachstanie z 1 studzienia 2022 hoda źniali abmiežavańnie cenaŭ na zvadkavany haz. Cana adrazu ž vyrasła na 100%, što mocna ŭdaryła pa źbiadniełym nasielnictvie krainy siarod zimy. U vyniku 5 studzienia ŭ hałoŭnych haradach uspychnuli pratesty, jakija chutka pieraraśli ŭ hvałt.
U adkaz na prośbu prezidenta Kazachstana ab dapamozie ŭžo na nastupny dzień Arhanizacyja Damovy ab kalektyŭnaj biaśpiecy pad kiraŭnictvam Rasii nakiravała ŭ krainu «stabilizacyjnyja» vajskovyja siły. Tady ž prezident Kazachstana pahutaryŭ ź biełaruskim dyktataram pra dośvied apošniaha pa padaŭleńni masavych pratestaŭ u 2020 hodzie, jakija ŭspychnuli praz falsifikacyju vybaraŭ.
Pra heta ŭsio dobra viadoma, ale na što mižnarodnyja naziralniki zbolšaha nie źviartajuć uvahi, adznačaje Kamuzela, dyk heta na śpis z čatyroch patrabavańniaŭ da Kazachstana, jaki vystaviła ŭ tvitary blizkaja da ŭłady prapahandystka Marharyta Simańjan.
Pierš za ŭsio, pavodle Simańjan, Kazachstan pavinien pryznać anieksiju Kryma Rasijaj u 2014 hodzie. A voś try dalejšyja patrabavańni adnosiacca vyklučna da moŭnaj palityki. Kazachstan pavinien adnavić kirylicu ŭ jakaści aficyjnaha ałfavitu kazachskaj movy. Ruskaja mova pavinna stać druhoj dziaržaŭnaj movaj Kazachstana, jak i ŭ Biełarusi z Kyrhyzstanam. I apošniaje, ale zusim nie druharadnaje: Kazachstan pavinien «pakinuć u spakoi ruskamoŭnyja škoły», što aznačaje spynieńnie ŭrokaŭ kazachskaj movy ŭ takich škołach i lubych płanaŭ zrabić hetyja škoły dvuchmoŭnymi.
Vykładčyk šatłandskaha ŭniviersiteta pajaśniaje svaim čytačam, chto takaja hetaja Simańjan: jana ŭznačalvaje Russia Today, hałoŭny prapahandyscki rupar Kramla. Jaje vykazvańni nie prosta pryvatnaje mierkavańnie, jany zadajuć ton tamu, jakim pavinien być pohlad rasijskaj hramadskaj dumki na toje ci inšaje pytańnie, jak taho patrabuje prezident Rasii.
«Ruski śviet»
Doktar Kamuzela zaŭvažaje, što paśla vajny Rasii z Hruzijaj u 2008 hodzie i asabliva paśla anieksii Kryma ŭ 2014-m ni ŭ koha nie zastavałasia anijakich sumnievaŭ u adradžeńni rasijskaha impieryjalizmu. Ale na Zachadzie mała zaŭvažajuć spałučeńnie hetaha impieryjalizmu z etnalinhvistyčnym nacyjanalizmam, bolš charakternym dla Centralnaj Jeŭropy.
Paśla raspadu Savieckaha Sajuza ŭ składzie Rasijskaj Fiederacyi zachavalisia aŭtanomnyja respubliki, jakija majuć kala 30-ci dziaržaŭnych moŭ, adroznych ad ruskaj. Adna z samych niezaležnych etnična nierasijskich aŭtanomnych respublik u Rasii — Tatarstan. U 1999 hodzie ŭ hetaj respubliki było pryniata rašeńnie ab zamienie ŭ tatarskaj movie kirylicy na łacinku. Hety akt ustupiŭ u siłu ŭ 2001 hodzie, a zapłanavanaja zamiena ałfavitu musiła być zavieršana da 2011 hoda. Ale Kreml zabaraniŭ heta rabić. Bolš taho, u 2002 hodzie rasijskaja Duma abviaściła kirylicu adzinym mahčymym aficyjnym ałfavitam dla ŭsich moŭ narodaŭ Rasii.
Tak Kramlom zakładajucca asnovy nieaimpierskaj palityki «ruskaha śvietu», niaŭchilnaj rusifikacyi. Aficyjna Rasijskaja Fiederacyja zastajecca šmatmoŭnaj, ale na praktycy ruskaja mova — adzinaja mova hramadskaha žyćcia, administracyi, ŚMI i adukacyi, piša doktar Kamuzela. Etničnym niaruskim, jakija źjaŭlajucca hramadzianami Rasii, nieabchodna vałodać ruskaj movaj, u toj čas jak etničnyja ruskija nie vykazvajuć achvoty vyvučać miascovyja movy, navat kali jany stała pražyvajuć u niejkaj etnična niaruskaj aŭtanomnaj respublicy.
U ideale, z punktu hledžańnia Kramla, jak miarkuje Kamuzela, usia postsavieckaja prastora pavinna zastavacca kiryličnaj, vykarystoŭvać «ruski ałfavit». Paśla anieksii Kryma kirylica była adrazu naviazanaja krymskim tataram (Ukraina pa-raniejšamu padtrymlivaje vykarystańnie łacinskich litar dla hetaj movy.) Taksama i ŭ sieparatysckim Prydniastroŭi, jakoje znachodzicca pad vajskovym kantrolem Rasii, kirylica vykarystoŭvajecca dla małdaŭskaj movy, choć u samoj Małdovie z 1989 hoda vykarystoŭvajecca łacinka.
«Nastupny krok — patrabavańnie zachavańnia abo adnaŭleńnia ruskaj movy jak dziaržaŭnaj u postsavieckich dziaržavach, — śćviardžaje doktar Kamuzela, jaki zajmajecca navukovymi daśledavańniami ŭ halinie nacyjanalnaj i moŭnaj palityki. — Kali dziaržava, pra jakuju idzie havorka, admaŭlajecca i nastojvaje na palitycy etnalinhvistyčnaha adnamoŭja ŭ svajoj nacyjanalnaj movie, Maskva idzie na pahrozy».
Tomaš Kamuzela miarkuje, što aŭtakratyčnaja Biełaruś — ideał «ruskaha śvietu». U 1995 hodzie ruskuju movu tut zrabili adnoj ź dźviuch dziaržaŭnych moŭ, faktyčna vyklučyŭšy biełaruskuju movu z hramadskaha žyćcia.
Kreml mocna cisnuŭ na Ukrainu, kab jana pajšła pa biełaruskim šlachu, u tym liku kab jana zamianiała ŭkrainskuju movu ruskaj. Revalucyja Hodnaści 2014 hoda spyniła hetuju antyŭkrainskuju palityku, da vialikaha zasmučeńnia Maskvy. Siarod inšaha hetaja niaŭdača pasłužyła jašče adnym «apraŭdańniem» rasijskaj anieksii Kryma i pačatku rasijskaj vajny va ŭschodniaj Ukrainie, jakaja doŭžycca dahetul.
«Vidavočna, što hetaja vajna nie za movu i piśmo, — adznačaje Kamuzela. — Meta — ustalavańnie realnaha kantrolu nad palitykaj i ekanomikaj Ukrainy».
Ruskaja mova i kirylica — znak viernaści, simvał rasijskaha panavańnia, bačnaja prostym vokam pašana aŭtakratu na kramloŭskim tronie. Ale ŭ epochu internetu i sacyjalnych sietak hetaja mova i ałfavit taksama stvarajuć šyrokuju mahistral dla rasijskaj prapahandy ŭ postsavieckich krainach.
Rasijskaja budučynia Kazachstana? Ci biełaruskaja?..
Rašeńnie ab tym, jak Kazachstan pavinien nazyvacca na kazachskaj movie — Qazaqstan abo Qazaqstan, — nie źjaŭlajecca pustym pytańniem. Ciapierašniaja interviencyja Rasiei ŭ Kazachstan («darujcie, braterskaja dapamoha ADKB», — iranizuje Kamuzela), napeŭna, akažacca paśpiachovaj. Aŭtakratyja pieramoža. Prezident Kazachstana, chutčej za ŭsio, zastaniecca na pasadzie.
I tady treba pilna sačyć za prastoraj moŭnaj palityki. Ci źbirajecca prezident Kazachstana vykonvać patrabavańni Simańjan? A čamu b jamu i nie vykanać?.. Heta nievialikaja cana, jakuju treba zapłacić za toje, kab atrymać ładnuju častku bahaćciaŭ krainy.
Kali spraŭdzicca prahnoz pra padparadkavańnie Kazachstana Kramlu, to buduć i zvyčajnyja nieaimpierskija nastupstvy. Za zasłonaj kazachskaj movy na asnovie kirylicy i chutkaha pašyreńnia vykarystańnia ruskaj movy ŭ hramadskim žyćci i adukacyi krainy Maskva atrymaje kantrol nad 3% suśvietnych zapasaŭ nafty i 12% suśvietnych radoviščaŭ uranu, jakija znachodziacca ŭ Kazachstanie. Akramia taho, ciapier na Kazachstan prypadaje amal pałova suśvietnaj vytvorčaści ŭranu.
«Aŭtakraty ŭsiaho śvietu, jadnajciesia! — sarkastyčna zaklikaje doktar Kamuzela. — Dyktatarski lidar Kitaja z entuzijazmam padtrymlivaje žorstkuju reakcyju prezidenta Kazachstana na pratesty i jaho biespardonnaje vykarystańnie ahniastrelnaj zbroi. U toj čas jak Zachad nie choča dzialić z Rasijaj centralnuju i ŭschodniuju častki Jeŭropy na śfiery ŭpłyvu, Piekin nie bačyć prablem u takim hieapalityčnym «pieradziele» Centralnaj Azii. Takim čynam, Kazachstan naležyć Rasiei, ale Maskva pavinna padtrymlivać hienacyd ujhuraŭ u Sińczianie, jaki Kitaj vydaje za «zmahańnie z teraryzmam», — piša Kamuzela.
Kali Rasija dasiahnie hieastratehičnaha pośpiechu ŭ Kazachstanie, zasłona maŭčańnia taksama abaviazkova apuścicca i na temu savieckaha hienacydu ŭ pačatku 1930-ch. «Taja trahiedyja, vyklikanaja kalektyvizacyjaj sielskaj haspadarki, źniščyła amal pałovu ŭsich etničnych kazachaŭ, — piša Kamuzela. — Dla paraŭnańnia, u sučasnaj Ukrainie, jakaja vyrvałasia z-pad nieaimpierskaha kantrolu Kramla, hetaki ž saviecki hienacyd Haładamoru staŭ narožnym kamieniem identyčnaści postsavieckaj krainy. Tym nie mienš Rasija, jak pravapierajemnica Savieckaha Sajuza, vyrašyła admaŭlać fakt jakoha-kolviek hienacydu. Kreml śćviardžaje, što ŭkraincy i ruskija źjaŭlajucca adzinaj nacyjaj, histaryčna abjadnanaj, u tym liku adzinaj dla abodvuch narodaŭ ruskaj movaj».
U vypadku z kazachami Maskva, viadoma, nie navažycca śćviardžać, što jany «taksama ruskija». Tym nie mienš, nadańnie ruskaj movie i rasijskaj kultury asablivaha statusu budzie pryviazvać postsavieckija krainy da Rasii, papiaredžvaje Tomaš Kamuzela.
Čytajcie taksama:
Źmiaściŭ Nazarbajeva i staŭ sapraŭdnym lidaram Kazachstana. Što ekśpierty pa Siaredniaj Azii kažuć ab pratestach u Kazachstan
Čamu padziei ŭ Kazachstanie nielha paraŭnoŭvać ź biełaruskimi, ale što ź ich łohiki treba zapomnić
«Sałdaty, jakija ŭdzielničali ŭ razhonie, razmaŭlali pa-rusku». Jak rasstralali Płošču ŭ Ałmaty
«Stary, sychodź!» Raskazvajem pra kult asoby Nazarbajeva, suprać jakoha paŭstali kazachi
Łukašenka — rasijskamu prapahandystu: Nazavi jašče adnu takuju krainu, dzie ruskaja mova raźvivajecca na škodu nacyjanalnaj
Andrej Dźmitryjeŭ źjeździŭ u Bundestah, kab davieści nieabchodnaść udziełu Łukašenki ŭ mirnych pieramovach11
Kamientary