30 hadoŭ tamu ŭ Taškiencie byŭ padpisany Dahavor ab kalektyŭnaj biaśpiecy, a 20 hadoŭ tamu była stvoranaja adpaviednaja mižnarodnaja arhanizacyja. Zdavałasia b, pieršapačatkova jana stvarałasia dla abarony svaich členaŭ ad źniešniaj ahresii. Ale na praktycy ŭsio akazałasia inačaj: ADKB pasyłaje ŭ Kazachstan tak zvany miratvorčy kantynhient dla padaŭleńnia narodnaha paŭstańnia, kab vyratavać aŭtarytarnuju ŭładu, ale pry hetym ničoha nie robić, kali člen błoka Armienija znachodzicca ŭ stanie faktyčnaj vajny z Azierbajdžanam. Akramia taho, z Azierbajdžanam, voraham Armienii, blizkija adnosiny padtrymlivajuć farmalnyja sajuźniki: Biełaruś i Kazachstan. Bolš za toje, pamiž samimi členami ADKB časam uźnikajuć kanflikty, u tym liku vajskovyja, ź vialikimi achviarami. Raźbirajemsia, što takoje ADKB i što nie tak z hetaj mižnarodnaj arhanizacyjaj.
Što takoje ADKB i navošta jaje stvarali?
Historyja ADKB pačałasia ŭ 1992 hodzie, kali Armienija, Kazachstan, Kyrhyzstan, Rasija, Tadžykistan i Uźbiekistan padpisali ŭ Taškiencie Dahavor ab kalektyŭnaj biaśpiecy (DKB). Paźniej da dahavora dałučylisia Biełaruś, Hruzija i Azierbajdžan. A voś u 2002 hodzie na bazie dahavora stvaryli paŭnavartasnuju mižnarodnuju arhanizacyju — ADKB (Arhanizacyja dahavora ab kalektyŭnaj biaśpiecy).
Zaraz u ADKB zastałosia šeść dziaržaŭ: Armienija, Kazachstan, Kyrhyzstan, Rasija, Tadžykistan i Biełaruś. Samy hałoŭny pryncyp dziejnaści arhanizacyi kalektyŭnaj biaśpieki — napad na adnaho z členaŭ pa statucie ličycca napadam na ŭsich. Takim čynam, farmalna ADKB heta vajenna-palityčnaja arhanizacyja, jakaja pavinna kalektyŭna abaraniacca ŭ vypadku ŭźniknieńnia niejkaj źniešniaj pahrozy.
Stvarałasia jana na fonie padzieńnia SSSR, u tym liku kab zachavać vajskovy ŭpłyŭ Maskvy na postsavieckaj prastory.
U 2009 hodzie na bazie arhanizacyi źjaviłasia sumiesnaje vojska — Kalektyŭnyja siły apieratyŭnaha reahavańnia (KSAR).
Hałoŭnaj metaj ADKB źjaŭlajecca adbićcio pahroz biaśpieki i stabilnaści, abarona terytaryjalnaj cełasnaści i suvierenitetu dziaržaŭ-členaŭ, farmalna biez umiašańnia ŭ ich unutranyja spravy. Vajskovyja bazy dziaržaŭ, jakija nie ŭvachodziać u arhanizacyju, raźmiaščajucca na terytoryjach členaŭ ADKB tolki sa zhody ŭsich partnioraŭ pa błoku.
Členy ADKB nie mohuć ustupać u vajennyja sajuzy z trecimi krainami, a taksama ŭdzielničać u dziejańniach, nakiravanych suprać inšych krain arhanizacyi.
Ahresija ŭ dačynieńni da adnaho z udzielnikaŭ ADKB (uzbrojeny napad, pahroza biaśpiecy, stabilnaści, terytaryjalnaj cełasnaści i suvierenitetu) razhladajecca jak ahresija suprać usich členaŭ dahavora.
Pavodle damovy ADKB, u vypadku ŭzbrojenaha napadu, jaki pahražaje biaśpiecy i terytaryjalnaj cełasnaści, na lubuju ź dziaržaŭ-členaŭ ADKB, usie ŭdzielniki arhanizacyi pa prośbie hetaj dziaržavy «nieadkładna daduć joj nieabchodnuju dapamohu, u tym liku vajennuju».
Z 1 studzienia 2020 hoda post Hienieralnaha sakratara ADKB zajmaje pradstaŭnik Biełarusi Stanisłaŭ Zaś.
Biełaruś i ADKB
U pačatku 1990-ch hadoŭ u Biełarusi nie było adzinstva adnosna taho, ci varta Biełarusi padpisvać dahavor. Staršynia Viarchoŭnaha Savieta Stanisłaŭ Šuškievič, BNF i niekatoryja inšyja demakratyčnyja siły adstojvali ideju niejtralitetu, jakaja była prapisanaja ŭ Dekłaracyi ab dziaržaŭnym suvierenitecie.
A voś premjer-ministr Viačasłaŭ Kiebič i bolšaść deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta byli prychilnikami ciesnaha supracoŭnictva z Rasijaj, u tym liku ŭ ramkach DKB. Łabiravaŭ padpisańnie dahavora taksama vajenna-pramysłovy kompleks Biełarusi, jaki praciahvaŭ zaležyć ad rasiejskich pradpryjemstvaŭ.
9 krasavika 1993 hoda na pasiadžeńni Viarchoŭnaha Savieta było pryniata rašeńnie padpisać Damovu ab kalektyŭnaj biaśpiecy.
Paśla vostrych debataŭ śpikiera parłamienta Šuškieviča vymusili ratyfikavać dakumient 31 śniežnia 1993 hoda. Pry hetym Viarchoŭny Saviet paćvierdziŭ «imknieńnie Respubliki Biełaruś da nabyćcia statusu niejtralnaj krainy».
Šuškievič tady, praŭda, zrabiŭ ahavorki, što biełaruskija vajskoŭcy nie mohuć znachodzicca na terytoryi inšych krain, jak zabaraniałasia i raźmiaščeńnie dy vykarystańnie inšych vojskaŭ na terytoryi Biełarusi. Adnak paźniej Biełaruś admoviłasia ad hetych ahavorak.
Prablemy ADKB
Jašče ŭ 1990-ja hady siarod krain, padpisaŭšych dahavor, nie było adzinstva, na toj momant DKB tak i nie stała paŭnavartasnaj mižnarodnaj arhanizacyjaj.
Armienija i Azierbajdžan jak tady, tak i ciapier znachodzilisia, pa sutnaści, u stanie vajny adno z adnym. Azierbajdžan, u suviazi z kanfliktam z Armienijaj u Nahornym Karabachu, ličyŭ, što damova nieefiektyŭnaja. Hruzija ŭvajšła ŭ adkrytuju kanfrantacyju z Maskvoj. Uźbiekistan nijak nie moh vyznačycca sa źniešiepalityčnymi aryjencirami, i to vychodziŭ z damovy, to znoŭ da jaje viartaŭsia. Usio heta pryviało da taho, što ŭ ADKB ciapier nie ŭdzielničajuć Azierbajdžan, Hruzija i Uźbiekistan.
Taksama Rasija raźličvała na ŭdzieł u ADKB Ukrainy, ale jana vybrała dla siabie jeŭraatłantyčnuju intehracyju. U vyniku ŭdzieł Ukrainy ŭ ADKB staŭ całkam nieaktualnym pytańniem paśla taho, jak hałoŭnaj vajskovaj pahrozaj dla jaje stała sama Rasija. Anałahičnaj była situacyja z Hruzijaj.
Paŭnavartasnaja praca ADKB nieadnarazova staviłasia ŭ zaležnaść ad biahučaj palityčnaj abo ekanamičnaj situacyi. U 2009 hodzie ŭźnik skandał vakoł pieramovaŭ ab stvareńni Kalektyŭnych sił apieratyŭnaha reahavańnia (KSAR), asnoŭnaj bajavoj siły ADKB.
Tady pamiž Rasijaj i Biełaruśsiu ŭźnikła tak zvanaja «małočnaja vajna», Minsk spačatku admoviŭsia ŭdzielničać u pasiadžeńni ADKB z arhumientam, što vajskovaja biaśpieka niemahčymaja biez ekanamičnaj.
U červieni 2010 hoda prezident Kyrhyzstana Roza Atunbajeva źviarnułasia da ADKB praz abvastreńnie ŭnutrypalityčnaj situacyi, vyklikanaj mižetničnym kanfliktam pamiž kirhizami i ŭźbiekami na poŭdni krainy. Ułady Kyrhyzstana tady paprasili ŭvieści na jaho terytoryju častki Kalektyŭnych sił apieratyŭnaha reahavańnia.
Adnak arhanizacyja nie stała ŭžyvać vajskovyja siły, spasłaŭšysia na toje, što kanflikt źjaŭlajecca ŭnutranaj spravaj Kyrhyzstana.
Rasijski prezident Dźmitryj Miadźviedzieŭ tady skazaŭ, što «kryteryjem dla zadziejničańnia sił ADKB źjaŭlajecca parušeńnie toj ci inšaj dziaržavaj ci jakimi-niebudź niedziaržaŭnymi ŭtvareńniami miežaŭ inšaj dziaržavy — udzielnika ADKB. Pakul pra heta havorka nie idzie, tamu što ŭsie prablemy Kyrhyzstana karaniacca ŭnutry. Karaniacca ŭ słabaści raniejšaj ułady, u ich niežadańni zajmacca patrebami naroda. Ja raźličvaju na toje, što ŭsie prablemy, jakija siońnia isnujuć, buduć vyrašanyja ŭładami Kyrhyzstana».
«Uvod vojskaŭ moh by spravakavać jašče bolšaje abvastreńnie situacyi ŭ rehijonie ŭ cełym», — adznačyŭ tady kiraŭnik ADKB Mikałaj Bardziuža.
Čamuści ŭ situacyi z Kazachstanam ADKB kiravałasia inšaj łohikaj.
Taksama ADKB nijak nie adreahavała na Druhuju karabachskuju vajnu, u jakoj de-fakta ŭdzielničała Armienija. U arhanizacyi spasłalisia na toje, što terytoryja Nahornaha Karabacha farmalna źjaŭlajecca azierbajdžanskaj.
Ale heta było davoli dziŭnym apraŭdańniem, tamu što sutyknieńni i incydenty z udziełam Azierbajdžana zdaralisia i na terytoryi samoj Armienii — tudy zalatali azierbajdžaskija rakiety. Adzin z takich incydentaŭ pryznavaŭ navat sam Azierbajdžan. I nijakaj reakcyi ad ADKB taksama nie było.
14 maja 2021 hoda premjer Armienii Nikoł Pašynian aficyjna źviarnuŭsia ŭ ADKB z prośbaj pačać kansultacyi ŭ adpaviednaści z artykułam 2 damovy paśla taho, jak 12 maja Minabarony Armienii paviedamiła, što ŭzbrojenyja siły Azierbajdžana pierasiekli dziaržaŭnuju miažu Armienii, prajšoŭšy ŭhłyb na 3,5 km.
3 lipienia hienieralny sakratar ADKB Stanisłaŭ Zaś paviedamiŭ, što abvastreńnie situacyi źjaŭlajecca «pamiežnym incydentam» i nie padpadaje pad pałažeńni damovy ab kalektyŭnaj biaśpiecy.
Jerevan vielmi spadziavaŭsia na dapamohu ADKB, ale paradaksalnym čynam bolšuju salidarnaść atrymaŭ nie ad Łukašenki ci Pucina, a ad amierykancaŭ i francuzaŭ, byccam Armienija člen NATA, a nie ADKB.
Nie stała ŭmiešvacca ADKB i ŭ situacyju ŭ Tadžykistanie, kali trochtysiačny ekśpiedycyjny korpus uradavych vojskaŭ sprabavaŭ źniščyć hrupoŭku ŭzbrojenaj apazicyi, jakaja bazavałasia ŭ Horna-Badachšanskaj aŭtanomnaj vobłaści.
«Heta całkam tyčycca ŭnutranaha žyćcia Tadžykistana i nie patrabuje ŭmiašańnia Kalektyŭnych sił, — kazaŭ tady hienieralny sakratar ADKB Mikałaj Bardziuža. — Siłavyja struktury Tadžykistana dziejazdolnyja i prablemy ŭ Hornym Badachšanie zdolnyja vyrašać samastojna».
Słovy Bardziužy prahučali ŭ adkaz na zajavu Łukašenki: «Tadžykistan — člen našaj arhanizacyi, i zvarot prezidenta biez uvahi pakinuć nielha». Vyśvietliłasia, što možna.
Arhanizacyja nie prosta nie abaraniaje svaich členaŭ ad źniešnich pahroz, ale navat niazdolnaja praduchilić kanflikty pamiž svaimi členami.
Letaś pamiž Kyrhyzstanam i Tadžykistanam zdaryŭsia pamiežny kanflikt ź dziasiatkami zabitych, sotniami paranienych ludziej, šmatlikimi zrujnavanymi damami. Pryčym hetyja dva členy ADKB abstrelvali adzin adnaho ź minamiotaŭ i BMP tolki z-za taho, što adna ź ich vyrašyła paviesić na sprečnaj terytoryi kamiery videanazirańnia.
A što možna kazać pra patencyjnyja kanflikty pa bolš surjoznych i pryncypovych pytańniach?
Akramia varožaści pamiž Kyrhyzstanam i Tadžykistanam, Kazachstan i Biełaruś padtrymlivajuć ščylnyja handlovyja i vajskovyja adnosiny z supiernikam Armienii — Azierbajdžanam. Usie pamiatajuć pra pastaŭki biełaruskaj zbroi ŭ Azierbajdžan.
Łukašenka paśla vajny ŭ Karabachu navat prylataŭ u Baku i faktyčna vinšavaŭ kiraŭnika Azierbajdžana Ilchama Alijeva z vynikam vajny, pa vynikach jakoj Azierbajdžan viarnuŭ pad svoj kantrol značnyja terytoryi, jakija raniej kantralavali armianie — sajuźniki Biełarusi pa ADKB.
«Heta važnaje palityčnaje rašeńnie, jakoje pavinna stać asnovaj tryvałaha miru ŭ rehijonie, — padkreśliŭ tady Alaksandr Łukašenka. — Z čym ja chaču pavinšavać narod Azierbajdžana i narod Armienii — sa skančeńniem hetaj strašnaj trahiedyi, jakaja doŭžyłasia 30 hadoŭ».
Mnohija płany pa raźvićci ADKB zastajucca na ŭzroŭni zajaŭ. Naprykład, adzinuju sistemu SPA abiacali stvaryć jašče ŭ 2009 hodzie, Situacyjny centr ADKB anansavali ŭ 2011 hodzie. U 2021 hodzie zajavili ab pierśpiektyŭnaści stvareńnia adzinych abjadnanych sistem suviazi, raźviedki i SPA, adnak ab kankretnych terminach nie paviedamlałasia.
Taksama arhanizacyju krytykujuć za to, što jana słužyć intaresam Rasii, dla zamacavańnia jaje ŭpłyvu na postsavieckaj prastory, dla prykryvańnia azijackaha, kaŭkazskaha i zachodniaha napramkaŭ. Pry tym, što ŭ inšych členaŭ ADKB jość svaje rehijanalnyja intaresy, jakija navat nie pierasiakajucca.
Kali brać krainy Centralnaj Azii, to jany zacikaŭlenyja ŭ tym, kab siły ADKB pierš za ŭsio vykarystoŭvalisia ŭ baraćbie z relihijnym ekstremizmam i teraryzmam, a taksama dla zabieśpiačeńnia biaśpieki miežaŭ Afhanistana, u Armienii ž svoj intares, źviazany z achovaj jaje miežaŭ u supraćstajańni z Turcyjaj i Azierbajdžanam.
A aficyjny Minsk bačyć ADKB jak instrumient padaŭleńnia narodnych vystupleńniaŭ.
ADKB heta nie pra kalektyŭnuju biaśpieku, a pra abaronu samoj Rasii ad pahrozaŭ realnych i ŭjaŭnych. ADKB ciažka nazvać sajuzam, chutčej heta sukupnaść vajskovych adnosin Rasii ź inšymi siabrami ADKB.
Ale Rasija taksama niezadavolenaja ADKB, tamu što sajuźniki pa arhanizacyi doŭhi čas tak i nie pryznavali anieksiju Kryma zakonnaj. Pra jakuju kalektyŭnuju biaśpieku moža iści havorka, kali amal usie krainy-členy ADKB nie pryznajuć Krym rasijskaj terytoryjaj? Jak jany siabie buduć pavodzić, kali zdarycca paŭnavartasnaja vajna pamiž Rasijaj i Ukrainaj?
Jašče adna prablema ADKB — adsutnaść kaštoŭnaściaŭ, jakija abjadnoŭvali b jaje členaŭ.
Kali vajskovy błok NATA abjadnoŭvajuć kaštoŭnaści libieralnaj demakratyi, to ŭ ADKB nijakich kaštoŭnaściaŭ, akramia kansiervacyi aŭtakratyčnych režymaŭ, niama.
Daŭniaja mara Łukašenki
Toje, što siły ADKB varta vykarystoŭvać nie pa pryznačeńni, dla padaŭleńnia dziaržaŭnych pieravarotaŭ i vystupleńniaŭ demakratyčnaj apazicyi, pra heta daŭno havaryŭ Łukašenka.
Jon u svoj čas mocna krytykavaŭ arhanizacyju za toje, što jana nie ŭviała vojski ŭ Kyrhyzstan i «nie naviała tam paradak». Biełaruski palityk tady nazvaŭ bieśpierśpiektyŭnaj dalejšuju dziejnaść hetaj arhanizacyi, bo jana nie reahavała na «dziaržaŭny pieravarot u adnoj z krain-udzielnic».
U 2011 hodzie Łukašenka vystupiŭ ź inicyjatyvaj vykarystoŭvać KSAR dla praduchileńnia dziaržaŭnych pieravarotaŭ.
«Tamu što vajnoj, frontam, nichto na nas nie pojdzie, a voś kanstytucyjny pieravarot ździejśnić — ruki śviarbiać u mnohich», — adznačyŭ tady jon.
I, zdajecca, da Łukašenki prysłuchalisia.
Praŭda, vajenny analityk Jahor Lebiadok u kamientary DW źviartaje ŭvahu na jurydyčnyja niestykoŭki z adpraŭkaj sił ADKB u Kazachstan.
Reč u tym, što tudy farmalna adpravili mienavita «miratvorčyja siły», choć u rasparadžeńni ADKB jość Kalektyŭnyja siły apieratyŭnaha reahavańnia (KSAR).
«Miratvorčaja misija praduhledžvaje najaŭnaść dvuch kanfliktujučych bakoŭ i ich zhodu na apieracyju. A KSAR jak raz pryznačany dla baraćby z teraryzmam, ab čym i kaža prezident Takajeŭ. Ale tut jość momant pijaru — kali adpravić KSAR, to heta budzie vyhladać jak padaŭleńnie narodnaha paŭstańnia, ahresija i akupacyja. A miratvorcy nadajuć ADKB imidž dobraj arhanizacyi, jakaja dapamahaje».
Analityk Lebiadok taksama kaža, što siły ADKB prosta vyzvalajuć siłavyja struktury Kazachstana dla padaŭleńnia pratestaŭ: biełaruskich vajskoŭcaŭ na niejkija surjoznyja abjekty nie pašluć.
«Naturalna, asnoŭny kantynhient — heta rasiejskija vajskoŭcy.
Skažu hruba: biełarusy, armianie, tadžyki tam nikomu nie patrebnyja, heta prosta palityčnaja šyrma, jany tam stajać «dla pryhažości».
Prosta ŭ kazachaŭ jość zdarovy nacyjanalizm, i čysta rasiejskija vojski byli b uspryniatyja jak niepasrednaja akupacyja. Tamu i zrabili šyrmu ŭ vyhladzie misii ADKB».
Žycharcy Mahilova pahražajuć kryminałkaj za toje, što źniała ranišniuju čarhu ŭ rehistraturu3
Kamientary