Jak u Biełarusi mianialisia padručniki historyi

Za apošnija 17 hadoŭ u ajčynnych padručnikach pa historyi Biełarusi zastałosia niaźmiennym tolki apisańnie historyi Vialikaj Ajčynnaj vajny, raskazała analityk Taćciana Astroŭskaja na prezientacyi svajho daśledavańnia «Hienieałohija histaryčnaj pamiaci biełarusaŭ u kantekście adukacyjnych praktyk».

Daśledavańnie, praviedzienaje ŭ ramkach stypiendyjalnaj prahramy Biełaruskaha instytuta stratehičnych daśledavańniaŭ (Litva), aŭtarka pryśviaciła analizu ŭjaŭleńniaŭ pra historyju Biełarusi, jakija farmujucca ŭ vučniaŭ 5-11-ch kłasaŭ.

Na prykładach jakich hierojaŭ vy vychoŭvalisia ŭ dziacinstvie?

U dziacinstvie ja vielmi šmat čytała, tamu svaich hierojaŭ, jakich było vialikaje mnostva, ja vybirała sama.

Ale ja vydatna pamiataju toj čas, kali ja pajšła ŭ škołu i kali Biełaruś stała niezaležnaj respublikaj. Heta byŭ taki ŭzdym samaśviadomaści, u tym liku i dla našaj siamji… My z zadavalnieńniem vyvučali historyju Biełarusi. Heta było sapraŭdy vielmi cikava i zajmalna dla ŭsich nas.

Vaša daśledavańnie nazyvajecca «Hienieałohija histaryčnaj pamiaci biełarusaŭ u kantekście adukacyjnych praktyk». Raskažycie pra jaho padrabiaźniej.

Majoj metaj byŭ analiz sučasnych padručnikaŭ pa historyi Biełarusi z 1990 pa 2010. U pracesie daśledavańnia vyśvietliłasia, što padručniki možna padzialić na try pieryjady pa hodzie vydańnia, i, adpaviedna, samo daśledavańnie było padzielenaje na try častki. U pieršaj častcy ja analizavała interpretacyju histaryčnych padziej i paraŭnoŭvała ich pamiž saboj. U druhoj častcy ja analizavała histaryčnych asobaŭ — hierojaŭ biełaruskaj historyi. U treciaj častcy pasprabavała vyłučyć u biełaruskich padručnikach vobrazy samaapisańnia — jak biełarusy ŭjaŭlajuć siabie i inšych.

A čamu vy abrali mienavita hetuju temu?

Užo dosyć daŭno ja zajmajusia prablemaj nacyjanalnaj identyčnaści. I ŭ hetym sensie histaryčnaje minułaje, jaho analiz i histaryčnaja pamiać źjaŭlajucca vielmi važnym, niaźmiennym jaje składnikam.

Ź inšaha boku, adukacyja — heta vielmi cikavaja tema. Ja zakančvaju aśpiranturu Nacyjanalnaha instytuta adukacyi, a da hetaha navučałasia na fakultecie fiłasofii ŭ BDU.

Na dadzieny momant ja pišu dysiertacyju ab upłyvie adukacyi i jaho roli ŭ pracesie farmavańnia nacyjanalnaj identyčnaści. Heta značyć, atrymałasia niejkaje skryžavańnie identyčnaści, histaryčnaj pamiaci i adukacyi. I na hetym skryžavańni mahistralnych dla mianie temaŭ, jakraz i stajać padručniki pa historyi Biełarusi.

Kolki času vam spatrebiłasia dla daśledavańnia?

Prahramaj, u miežach jakoj ja pravodziła hetaje daśledavańnie, było praduhledžana čatyry miesiacy, ale realna na ŭsio syšło kala pałovy hoda.

Jak heta vyhladała praktyčna?

Praktyčna heta pačynałasia z etapu padrychtoŭki, bo treba było adabrać materyjał i mietady padychodu da padručnikaŭ. Ja čytała knihi i ŭvieś čas dumała ab tym, jak ža heta zrabić. Potym u mianie źjaviłasia ideja ab stvareńni analityčnych tablic z roznymi interpretacyjami padziej abo histaryčnych asob. A potym na padstavie hetych tablic pravodziŭsia sam analiz.

U čym byli asnoŭnyja składanaści hetaj pracy?

Asnoŭnaj składanaściu było toje, što nie zaŭsiody možna było dastać patrebnyja padručniki, asabliva, padručniki 1993–1994 hadoŭ vydańnia. I kali ŭličyć, što pavodle adukacyi ja fiłosaf, to analiz histaryčnaj litaratury, z adnaho boku, staŭ dla mianie čymści kštałtu vykliku zrabić niešta niestandartnaje. A ź inšaha boku, składanaść była ŭ tym, što ja nie ŭ poŭnaj stupieni vałodaju mietadami histaryčnych daśledavańniaŭ.

Da jakich vynikaŭ vy pryjšli?

Važnym vynikam była vysnova pra toje, što pieršapačatkova akreślenyja try pieryjady ŭsio-taki vielmi vyrazna vydzialajucca. Jak ja ŭžo kazała, mnoj daśledavaŭsia pieryjad z 1990 pa 2010, ale pieršyja padručniki, jakija źjavilisia ŭžo ŭ novaj, niezaležnaj Biełarusi, datujucca 1993 hodam.

Druhoj važnaj vysnovaj stała toje, što historyja, zhodna z vykładzienym u padručnikach, sapraŭdy vielmi zaležyć, choć i nie naŭprost, ad sacyjalnaha i palityčnaha kantekstu. I my bačym, što ŭ 1990 hodzie abviaščajecca niezaležnaść Respubliki Biełaruś, a pieršyja padručniki hetaha pieryjadu źjaŭlajucca tolki ŭ 1993 hodzie. Kali adbyvajucca niejkija źmieny ŭ sacyjalna-palityčnym kantekście, to jany apasrodkavana ciahnuć za saboj źmieny ŭ padručnikach. Važnuju rolu tut hrajuć taksama aŭtary padručnikaŭ, jakija pa-svojmu, u zaležnaści ad taho, jakich idej jany prytrymlivajucca, mohuć adkazvać na hetyja źmieny.

Uličvajučy toje, što vučań 5–6 kłasa maje jašče niesfarmavanaje krytyčnaje myśleńnie, lubuju infarmacyju, jakuju jamu daje padručnik, jon usprymaje jak dadzienaść. I kali ŭźnikaje situacyja, što ŭ piatym kłasie jamu prapanoŭvajuć adnu infarmacyju, a ŭ šostym — inšuju, tut mohuć źjavicca prablemy ź identyčnaściu i staŭleńniem da histaryčnaha minułaha. I važnaj vysnovaj tut stała toje, što ŭsio-tki varta na heta źviartać uvahu i dumać u tym liku i pra dzicia. Pry takoj kolkaści supiarečlivych interpretacyj školnik hublajecca ŭ hetym poli interpretacyj.

I siońnia možna ŭbačyć roznaść interpretacyj histaryčnych padziej ŭ padručnikach?

Tak. Pačynajučy z 2002 hoda adbyvajecca peŭnaja centralizacyja histaryčnaha minułaha, jakuju ja b źviazała z ukaranieńniem prahramy dziaržaŭnaj ideałohii. U pryncypie, heta dosyć pazityŭny momant. Padručniki stali bolš zrazumiełymi i dastupnymi dla školnikaŭ, infarmacyja ŭ ich vykładajecca davoli prosta, jość vialikaja kolkaść ilustracyj. Heta značyć, padručniki značna źmianilisia ŭ paraŭnańni z papiarednimi vydańniami.

Ale prablemu roznaści interpretacyj možna prasačyć pamiž padručnikam 2008 hoda vydańnia, jaki prapanoŭvaje adnu viersiju historyi, i padručnikam 2009 hoda vydańnia, jaki źmianiaje hetuju viersiju, robić inšyja akcenty na histaryčnych padziejach.

Zrazumieła, što historyja nie moža być adnoj i praŭdzivaj, ale, tym nie mienš, musić być niejkaja ahulnaja historyja. A jaje pakul niama.

Ci praŭda, što za apošnija 17 hadoŭ u ajčynnych padručnikach niaźmiennym zastałosia tolki apisańnie Vialikaj Ajčynnaj vajny? Raskažycie pra źmieny, jakija vy prasačyli. Što źnikła, što źmianiłasia, a što źjaviłasia ŭ padručnikach z hadami?

Nielha skazać, što niešta źnikła zusim. Druhaja suśvietnaja vajna źjaŭlajecca centralnaj padziejaj, jakoj addajecca dosyć vialikaja častka materyjału. Ale tut isnuje technika zabyvańnia, kali my, naprykład, nie možam nie skazać pra Aršanskuju bitvu, ale možam skazać pra jaje zusim pa-roznamu.

Ci tema Kijeŭskaj Rusi — była jana ci nie? Hetaja padzieja jość tym, z čaho ŭsio pačynajecca. I robicca zrazumieła, što pieršaje pasielišča na terytoryi Biełarusi nie źjaŭlajecca abjektam aktyŭnych manipulacyj. Ale kali my pahladzim u padručniki pa historyi Biełarusi 1993 hoda vydańnia, to nie sustreniem tam nijakaj zhadki pra Kijeŭskuju Ruś. I tolki ŭ vydańniach 1998 hoda źjaŭlajecca zhadka pra Kijeŭskuju Ruś jak pra «kałysku ŭschodnich słavian». Taksama ŭ apošnich vydańniach zhadvajecca i pra toje, što Połackaje kniastva nie było niezaležnym (u vydańniach 1993 hoda śćviardžałasia advarotnaje).

Vy źviazvajecie heta sa stanoviščam dziaržavy i ź śvietapohladam aŭtaraŭ hetych padručnikaŭ, ź ich punktami hledžańnia na tuju ci inšuju temu?

Tak. A taksama ź imknieńniem aŭtaraŭ adkazać na źmienlivyja vykliki palityčnaha kantekstu.

Ci źmianiałasia z časam staŭleńnie da hierojaŭ biełaruskaj historyi?

Z hierojami adbyvajecca toje samaje. Ja b chacieła adznačyć važnaść hierojaŭ dla nacyjanalnaj historyi, bo hieroj — heta čałaviek, jaki abjadnoŭvaje nacyju haryzantalna, tamu što isnuje pa-za časam. Uziać taho ž Usiasłava Čaradzieja, jaki taksama isnuje pa-za časam i całkam moža stać hierojem dla našych sučaśnikaŭ.

Hieroj isnuje i pa-za niejkimi sacyjalnymi sasłoŭjami, abjadnoŭvajučy nacyju jak haryzantalna, tak i viertykalna, vystupaje svojeasablivym prykładam, pavyšaje pačućcio samakaštoŭnaści.

Minułaje zaŭsiody vielmi ciesna źviazanaje z sučasnaściu, i kali my raskazvajem pra hierojaŭ minułaha, to chočam pieradać i raskazać niešta pra heta, a mahčyma, lehitymizavać niejki sposab pavodzin, niečamu navučyć tych ža školnikaŭ na prykładzie hetaha hieroja. I, viadoma ž, u zaležnaści ad kantekstu źmianiajecca i staŭleńnie da hierojaŭ, źjaŭlajucca novyja hieroi, a staryja sychodziać u cień. Naprykład, u apošnich vydańniach padručnikaŭ pa historyi hierojem źjaŭlajecca Francysk Skaryna. Hety piersanaž naohuł darečny va ŭsie pieryjady.

Toje samaje možna skazać i pra Jeŭfrasińniu Połackuju. Ale ŭ padručnikach 1998–2001 hadoŭ vydańnia pra jaje mała infarmacyi. A ŭ apošnich vydańniach Jeŭfrasińnia zajmaje ŭžo bolš značnaje stanovišča, jak znakavaja asoba. Toje samaje možna adznačyć i ŭ dačynieńni da takich hierojaŭ, jak Vitaŭt i Usiasłaŭ Čaradziej.

Kaściuška i Kalinoŭski byli hierojami pieršaha pieryjadu, u padručnikach 1993—1995 hh. vydańnia, bo tema nacyjanalnaj vyzvalenčaj baraćby ŭ toj čas była vielmi aktualnaj dla stanaŭleńnia nacyjanalnaj samaśviadomaści. Siońnia ž usio heta sychodzić u cień. U pieršym pieryjadzie Kalinoŭski paŭstavaŭ pierad nami nacyjanalnym hierojem, u druhim pra jaho było ŭžo vielmi mała infarmacyi, a ŭ trecim pieryjadzie jon paŭstaje pierad nami hetkim intelihientam i advažnym junakom, ale nie takim, jaki varty pierajmańnia.

Jak u padručnikach adlustravanyja pracesy ŭzajemadziejańnia z našymi susiedziami, naprykład, z toj ža Rasijaj?

Adukacyja źjaŭlajecca kansiervatyŭnaj śfieraj, dzie ŭsio nie moža adbyvacca adrazu. Kab napisać padručnik i ŭkaranić jaho, patrebny čas. Ale ŭ dačynieńni da Rasii my možam prasačyć niekatoryja zakanamiernaści. U pieršuju čarhu — padručniki 1993 hoda vydańnia dosyć niehatyŭna krytykujuć kałanijalnuju palityku Rasijskaj impieryi, jak i pieryjad uvachodžańnia ŭ Rasijskuju impieryju. Taksama niehatyŭna adhukajucca hetyja vydańni i na znachodžańnie ŭ Savieckim Sajuzie.

U druhim pieryjadzie, pačynajučy z 1995–1996 hadoŭ vydańnia, usio mianiajecca. Toj ža pieryjad uvachodžańnia biełaruskich ziemlaŭ u skład Rasijskaj impieryi (miarkujučy pa parahrafach padručnikaŭ) pakazvajecca dosyć praduktyŭnym, u im znachodziać šmat pieravah. Usio heta adbyvajecca da 2001. U vyniku ŭsio prychodzić da ŭsiarednienaha varyjantu, i ŭ dačynieńni da Rasii ŭžo niama ni praźmiernaha aptymizmu, ni praźmiernaha niehatyvu.

Skažycie, Taćciana, z usich vysnovaŭ, da jakich vy pryjšli i pra jakija vy siońnia raskazali, jakija ź ich ździvili asabista vas, a jakija byli całkam čakanymi?

Mahčyma, daśledčyku nie zaŭsiody varta mieć niejkuju emacyjnuju adznaku, ale ja była ździŭlenaja i navat krychu zasmučanaja, kali ŭbačyła, nakolki roznyja pamiž saboj interpretacyi toj ci inšaj padziei (z raźbiežkaj u dva-try hady) źjaŭlajucca ŭ padručnikach. Pa hetych padručnikach vučacca dzieci, jakim adnačasova prapanujucca takija roznyja viersii adnoj padziei.

Taksama ŭraziła mianie i toje, nakolki niecikava historyja biełarusi była pradstaŭlenaja ŭ padručnikach kanca 1990-ch.

A niežadańnie aŭtaraŭ raznastaić ich interpretacyi i pradstavić biełaruskuju historyju cikava i zajmalna dla školnikaŭ… Heta ja liču niehatyŭnaj bokam.

Niecikava pa viersijach abo pa niejkich padziejach?

Naprykład, vykład samoha materyjału. Jon moža być jak suchim, tak i zajmalnym. Abo kali apisvajucca niejkija padziei, ich možna pradstavić jak važnymi, tak i pasrednymi. Usio heta nie vykliča nijakaha cikavaści dla taho, kab zapomnić padziei i sfarmavać ujaŭleńnie pra histaryčnaje minułaje.

Što vy možacie skazać pra toje, jak vidaźmianiajucca vyhlad padručnikaŭ?

Jakaść padručnikaŭ niesumnienna palapšajecca. Hetaja vysnova vidavočnaja. U aŭtaraŭ vydańniaŭ 1993 hoda, naturalna, było vielmi mała času, kab napisać i sfarmulavać novuju kancepcyju historyi. I jany pisalisia nie tolki dla školnikaŭ, ale i dla nastaŭnikaŭ u tym liku, jakija nie viedali, jak vykładać novuju historyju. Mienavita tam była vielizarnaja kolkaść materyjału, drobny šryft i praktyčna nie było ilustracyj. Ale ŭ hetych padručnikach była peŭnaje pieravaha — tam padavalisia roznyja pohlady, acenka historyi išła ŭ bolš šyrokim, jeŭrapiejskim kantekście. Pa vialikim rachunku, hetyja padručniki byli cikavyja darosłamu čałavieku, ale dla školnika jany byli składanymi.

U padručnikach druhoha pieryjadu źjaŭlajecca bolš ilustracyj, tekstu stanovicca mienš, mova dosyć suchaja, adsutničaje emacyjnaja acenka padziej, jakaja, na moj pohlad, vielmi važnaja dla dziciaci, bo dapamahaje sfarmavać cikavaść da historyi i histaryčnaha minułaha.

A padručniki treciaha pieryjadu, pačynajučy z 2002 hoda, užo palapšajucca. Ich mova robicca bolš prostaj.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0