Ab čym była pieršaja biełaruskaja litaraturnaja dyskusija? I była jana na staronkach «Našaj Nivy»
Roŭna 110 hadoŭ tamu na staronkach biełaruskaha druku raspačałasia pałkaja dyskusija, jakuju pryniata ličyć pieršaj u ajčynnaj litaratury. «Budźma» pasprabavała razabracca: a z jakoj nahody zaciata spračalisia kłasiki našaha pryhožaha piśmienstva.
Ci ŭsio tak i kiepska, jak padavałasia na staronkach biełaruskich vydańniaŭ
Ad časoŭ Franciška Bahuševiča ŭ tahačasnaj biełaruskaj litaratury mała što źmianiłasia karennym čynam. Mienavita im byŭ stvorany i sfarmulavany kanon, jaki dzie-nidzie žyvy i dahetul. A ŭ tyja časy jon mieŭ prosta mahistralny kirunak — apiavańnie niadoli, hałoty i hora prostaha sielanina. Takija sabie adviečnyja «Pieśni žalby»…
Mnohija ź biełaruskich aŭtaraŭ «našaniŭskaj» pary ščyravali tady na hetaj hlebie. Pry hetym sami daloka nie zaŭždy byli takimi ŭžo «durnymi» mužykami. Viadoma, šykoŭnych apartamientaŭ i miljonaŭ na ŭłasnym rachunku jany nie mieli, ale razam z tym mahli sabie dazvolić vieści taki-siaki bahiemny ład žyćcia, naviedvać «Čyrvony štral» abo jakuju jašče vilenskuju restaracyju.
Z časam stała zrazumieła: prablema palahaje ŭ tym, što nie ŭsio tak i kiepska, jak čaściakom padavałasia na staronkach biełaruskich vydańniaŭ. Peŭna, heta razumieli mnohija, ale adkryta pramović vyrašaŭsia daloka nie kožny. Da ŭsiaho varta trymać u hałavie toj fakt, što tahačasny biełaruski ruch byŭ zusim niešmatlikim.
Pry najaŭnaści miljonaŭ ludziej, jakija tak ci inačaj asacyjavali siabie ź Biełaruśsiu, karystalisia kožny dzień biełaruskaj movaj u pobycie, realny aktyŭ biełaruskaj spravy byŭ u tysiačy razoŭ mienšym. Faktyčna adny i tyja ž ludzi zajmalisia adrazu litaraturnymi, vydavieckimi, kulturnickimi, a časam i palityčnym spravami. Za što im davodziłasia ciarpieć pieraśled ad carskich uładaŭ. Za kraty kidali čaściej za ŭdzieł u nielehalnych schodach, jak było z Jakubam Kołasam, čym za drukavańnie biełaruskich vieršaŭ — ich prosta nie prapuskała carskaja cenzura, jak było ŭ Janki Kupały.
Ataka na tahačasny biełaruski litaraturny Parnas
Tamu pavarot da nendzy byŭ u niejkim sensie całkam sabie lehalnym sposabam padzialicca prablemami. Bo adna sprava zaklikać da revalucyi i skidańnia carskaha samaŭładździa, a zusim inšaja — apiavać zaniadbany kraj z šerymi chistkimi chatami. Ale viečna tak ciahnucca prosta nie mahło, niechta musiŭ vystupić suprać.
Takim čałaviekam staŭ Vacłaŭ Łastoŭski, jaki, chavajučysia pad psieŭdanimam Jury Vieraščaka, apublikavaŭ na staronkach «Našaj Nivy» artykuł pad nazvaj «Spłačyvajcia doŭh». Hety palemičny tekst pabačyŭ śviet 5 lipienia 1913 hoda i surjozna zakranaŭ isnujučy paradak rečaŭ u tahačasnaj biełaruščynie.
U lepšych tradycyjach jeŭrapiejskaj litaratury jon adrazu ž atakavaŭ tahačasny biełaruski litaraturny Parnas. Maŭlaŭ, tyja, chto tam dobra ŭładkavaŭsia, zanadta šmat uvahi nadajuć niadobramu — pišuć pra brud i haleču, niastaču, słabaść, a mohuć zamiest taho apaviać ab pryhažości i charastvie rodnaha kraju. Pryčym aŭtar uziaŭ davoli rezki ton i abvinavaciŭ kaleh u kasplei:
«Ja razumieju ješče (dy i to z naciažkaj) jenki i płačy tych našych beletrystoŭ i paetoŭ, katoryje (cybulaj chiba krychu pacirajučy vočy) płačuć nad dolaj sielanina».
Akramia taho, jon vymahaŭ stvareńnia novych aryjenciraŭ, namiakajučy na toje, što i biełarusam pryjšoŭ čas vyjści ŭžo ŭ śviet:
«Ale, dziakavać Bohu, jość-že u nas užo i imiony, katoryje majuć šyrokuju słavu nia tolki u našaj biezhramatnaj i biezintelihienckaj baćkoŭščynie, a i daloka pa za miežami jaje. Ad hetych apošnich my, čytajučaje i dumajučaje biełaruskaje hramadzianstva, u pravie vymahać čahoś dla svajej dušy, mieryć ichniu tvorčaść mierkaj eŭropejskaj, jakuju prykładajuć usie narody na śvieci da tvorčaści svaich prarokaŭ».
Nielha nie addać naležnaha Łastoŭskamu i ŭ pravilnym razumieńni nieabchodnaści stvareńnia novaj estetyki.
«Majo štodziennaje žyćcio šeraje, ciažkaje i ja chaču z vašych tvoroŭ navučycca bačyć kala siabie krasu, katoruju, ja čuju, što jana jość, ale maja duša nie tak čutka, kab ułavić jaje», — pisaŭ jon.
Bo daloka nie kožny tvorca moža pachvalicca tym, što ŭmieje adčuvać pryhažość i stvarać ułasnyja prykłady estetyčnych sistem. Chutčej, naadvarot — mnohija tvorcy iduć užo prataptanymi ściažynami, paŭtarajučy za papiarednikami. Tak było ŭ mnohich litaraturach, i biełaruskaja tut zusim nie vyklučeńnie.
Chto ŭdzielničaŭ u palemicy
Tak ci inačaj, ale Vłastu ŭdałosia ŭźniać niepryjemnyja pytańni da abmierkavańnia i naviazać dyskusiju. U chutkim časie nie tolki na staronkach «Našaj Nivy», ale i ŭ inšych tahačasnych vydańniach pačali źjaŭlacca łahičnyja praciahi razmovy. Palemizavali z Łastoŭskim krytyk Lavon Hmyrak i piśmieńnik Maksim Harecki, nie zastaŭsia ŭbaku Źmitrok Biadula i Maksim Bahdanovič, jaki zaniaŭ bok Vłasta. Hałoŭny vizavi Vieraščaki ŭ hetaj razmovie tak i zastaŭsia nieviadomym. Padpisaŭ jon svoj adkaz davoli łakanična — «Adzin z parnaśnikaŭ». Pryniata ličyć, što pad hetym psieŭdanimam chavaŭsia Janka Kupała, ale jość taksama viersija, što heta moh być sam … Vacłaŭ Łastoŭski.
Reč u tym, što dla jaho takija finty nie byli niejkaj navinoj. U čas pracy ŭ «Našaj Nivie» jamu niaredka davodziłasia napaŭniać pałosy vydańnia materyjałami, jakija byli napisanyja im samim. Prosta chacia b z toj pryčyny, što patrebnaj kolkaści aŭtaraŭ banalna nie stavała. To čamu b i nie raspalić palemiku, kudy možna ŭciahnuć inšych paetaŭ i piśmieńnikaŭ?
Samaje cikavaje ŭ hetaj padziei toje, što dobra abaznany ŭ litaratury čałaviek, jaki šmat čytaŭ, Łastoŭski cudoŭna adčuvaŭ podych času. Pravakujučy razmovu ab litaratury i źmienie padychodaŭ u jaje stvareńni, jon, imavierna, cudoŭna ŭśviedamlaŭ: jana ŭžo mianiajecca sama saboj, bo śledam za Jakubam Kołasam i Jankam Kupałam pryjšli ŭžo ich maładziejšyja kalehi — Kanstancyja Bujło i Maksim Bahdanovič.
Jaskravaje padćviardžeńnie hetamu jašče adzin jahony artykuł — «Pa svaim šlachu!», jaki pabačyŭ śviet u lutym 1914 hoda. Tam užo aŭtar zajmaŭ absalutna inšuju pazicyju: biełarusy dajuć śvietu dobryja ŭzory mastactva, ale hetaha budzie zamała. Maŭlaŭ, treba imknucca da taho, kab biełaruskaja litaratura, a šyrej i kultura, zrabiłasia trendavaj. Nu i, viadoma, biełaruskim aŭtaram treba prykłaści maksimalnyja vysiłki dla ŭvasableńnia hetaha.
Prykład załatoj siaredziny ad Łastoŭskaha
Chiba za niejkija paŭhoda niešta mahło istotna źmianicca? Viadoma, što nie. Kardynalnyja pieramieny nie robiacca za miesiac, kvartał ci navat hod. Prosta aŭtar hetaha palemičnaha tekstu, chutčej za ŭsio, byŭ čałaviekam dalnabačnym i ŭmieŭ praličvać napierad svaje kroki i reakcyju na ich.
Raskručvajučy temu dla rozdumu, Łastoŭski zdoleŭ zachavać dobry bałans, jaki davoli redki dla takich spraŭ: z adnaho boku, jahony tekst mieŭ iraničny i navat źjedlivy charaktar, a ź inšaha — jahonyja ŭščuvańni nie byli krytyčnymi, adpaviedna, nie mahli pryvieści da niejkich fatalnych nastupstvaŭ. Skažam, kab piśmieńniki ŭ vyniku na ŭsio žyćcio pierasvarylisia miž saboju i spynili lubyja stasunki.
Nastupnaje pakaleńnie litarataraŭ, hałoŭnym čynam «maładniakoŭcaŭ», budzie ŭžo «bracca ŭ rožki» z kłasikami bolš surjozna i zaciata. Ale tam budzie svaja nieraźviazanaja dylema: z adnaho boku, jany buduć dakarać papiarednikaŭ tym, što tyja byli nadta ŭžo płaksivyja, a ź inšaha — buduć sami ŭ viadomym sensie kanfarmistami — apiavać ščaślivuju rečaisnaść i śvietłuju budučyniu, što było najpierš sacyjalnym zakazam źvierchu.
Dyskusija, jakuju raspačaŭ Vacłaŭ Łastoŭski na staronkach «Našaj Nivy» ŭ 1913 hodzie — heta dobry prykład załatoj siaredziny. Z adnaho boku, jon prymusiŭ tvorcaŭ zadumacca nad tym, što i dla čaho jany stvarajuć, a ź inšaha — tak i nie vyjšaŭ za miežy prystojnaści, zachoŭvajučy pryjaznaść.
«Padlik hałasoŭ jak sataniscki rytuał». Były člen kamisii raskazaŭ, jak u Biełarusi falsifikujuć vybary8
Kamientary