Šyrokamaštabnaje ŭvarvańnie Rasii va Ukrainu sparadžaje šerah anałohij z padziejami minułych stahodździaŭ, časam davoli žachlivych —ci to ad litaralnaha supadzieńnia, ci to ad nievykaranialnaj biesčałaviečnaści. Ciapierašni padryŭ Kachoŭskaj HES nie staŭ vyklučeńniem: Ukraina ŭžo adnojčy pieražyła padobnuju, navat bolš maštabnuju trahiedyju.
Raka Dniapro, jakaja praciakaje pa raŭninach, niahledziačy na svaju daŭžyniu i vialikaje značeńnie, była zaŭždy dosyć niehłybokaj. Navat paśla rabot, praviedzienych pa jaje pahłybleńni ŭ pačatku XX stahodździa, vyšej i nižej za Kijeŭ hłybinia nie dasiahała mietra. Miełasia i inšaja pieraškoda, jakaja zaminała sudnachodstvu z časoŭ antyčnaści, — kamianistyja parohi, tam dzie raka praryvajecca praz hranitny ščyt.
U XVIII stahodździ kupcy spłaŭlalisia praz parohi tolki ŭviesnu, u čas razvodździa, i toje na nievialikich łodkach, bo ŭletku i ŭvosień parohi byli całkam nieprachodnymi, u hety čas tavary pieravozili minajučy parohi pa sušy, a za imi znoŭ pahružali na sudny.
Akurat pad vyhladam vyrašeńnia prablem sudnachodstva ŭ kancy XIX pačali źjaŭlacca prajekty pa stvareńni kompleksu kaskadaŭ, jakija ŭ pačatku XX stahodździa pieratvarylisia ŭ prajekty hidraelektrastancyj. Pieršy prajekt, adnak, nie byŭ realizavany praz pačatak Pieršaj suśvietnaj vajny, ale da jaho vielmi skora viernucca ŭžo savieckija ŭłady.
U ramkach maštabnaha płana pa elektryfikacyi krainy ŭ pačatku 1920-ch pačałosia prajektavańnie hidraelektrastancyi z pryciahnieńniem amierykanskich śpiecyjalistaŭ z kampanii Ch. Kupier i K°. Inžynier Chju Kupier, darečy, za svaju pracu pieršym z zamiežnikaŭ byŭ udastojeny ordena Pracoŭnaha Čyrvonaha Ściaha.
Dniaproŭskaja HES stała ŭsiesajuznaj budoŭlaj, na jakoj akramia «bajcoŭ budpracarmii» vykarystoŭvałasia i biaspłatnaja dy nienarmavanaja praca źniavolenych. Budaŭnictva pačałosia ŭ 1927 hodzie, a ŭ 1932-m zapuścili pieršy ahrehat novaj stancyi. Da 1939 hoda Dniaproŭskaja HES stała najbujniejšaj elektrastancyjaj u Jeŭropie i treciaj pa mahutnaści ŭ śviecie. Pamiery płaciny kałasalnyja: daŭžynia skłała kala 760 m, vyšynia — 64 m.
Z pačatkam Vialikaj Ajčynnaj vajny savieckija vojski adstupali ŭhłyb krainy ź vialikim stratami. Kab zapavolić voraha prymianili znajomuju rasijskaj armii jašče z časoŭ vajny 1812 hoda taktyku vypalenaj ziamli, kali pry adstupleńni vorahu nie pakidałasia ničoha, što jon by moh vykarystać. Na pakinutaj terytoryi savieckimi vojskami źniščalisia zavody, žyłyja damy, masty, niaskošanyja pali, składy charčavańnia i HZM, čyhunačnyja puci i inšaje.
Niemcy imkliva prasoŭvalisia da Kijeva i bujnych industryjalnych i partovych centraŭ — Zaparožža, Mikałajeva, Chiersona, Adesy, Ačakava. Da siaredziny žniŭnia 1941 hoda siły niamieckaj hrupy vojskaŭ «Poŭdzień» vyjšli da Dniapra na ŭsim ciačeńni ad Chiersona da Kijeva. Pa ŭspaminach načalnika Hienieralnaha štaba Suchaputnych vojskaŭ Hiermanii Franca Haldera, 17-18 žniŭnia 1941 hoda adna ź niamieckich tankavych dyvizij stajała ŭžo na adlehłaści kala kiłamietra ad płaciny Dniaproŭskaj HES.
Kab praduchilić praryŭ varožych vojskaŭ supiernika pa płacinie hidraelektrastancyi i nie dać niemcam u dalejšym vykarystoŭvać ź jaje enierhiju, vyrašyli ŭzarvać płacinu HES. Hetaje rašeńnie zachoŭvałasia ŭ sakrecie, a vybuch padrychtavała čaść NKVD, jakaja zajmałasia achovaj asabliva važnych abjektaŭ, u tym liku Dniaproŭskaj HES. Zrabili heta ŭ pačatku 1941 hoda, dla čaho z Maskvy samalotami zavieźli zvyš 20 ton vybuchoŭki.
Uviečary 18 žniŭnia savieckija padraździaleńni strymlivali nastupleńnie i prykryvali adychod astatnich čaściej, kali prykładna ŭ 20:15 razdaŭsia mocny vybuch, u vyniku jaho ŭ płacinie ŭtvaryŭsia prałom daŭžynioj cełych 175,5 m. Z HESa paniesłasia chvala kala 100 mietraŭ u daŭžyniu i 30 mietraŭ u vyšyniu.
Praz asablivuju sakretnaść armiejskaje kamandavańnie nie papiaredzili naležnym čynam. U vyniku nie tolki zahinuli savieckija sałdaty, jakija pierapraŭlalisia pa płacinie, ale taksama byli zatoplenyja značnyja častki vojskaŭ nižej pa ciačeńni abo byli adrezanyja vadoj i vymušanyja byli ŭrešcie zdacca ŭ pałon niemcam.
Vykanaŭcaŭ, darečy, kontrraźviedka pryniała za dyviersantaŭ i aryštavała, ich vyzvalili tolki paśla ŭmiašańnia vyšejšaha kiraŭnictva. Spačatku i samo savieckaje kiraŭnictva sprabavała ŭsio zvalić na «varožych dyviersantaŭ», ale ad hetaj viersii pryjšłosia admovicca.
Vidavočca Fiodar Pihida-Pravabiarežny tak apisvaŭ padziei:
«Vajskovy transpart i ludzi, jakija ŭ hety čas ruchalisia pa dambie, viadoma, zahinuli. Amal tryccacimietrovaja łavina vady prakaciłasia pa Dniaproŭskaj pojmie, zmyvajučy ŭsio na svaim šlachu. Usiu nižniuju častku Zaparožža ź vializnymi zapasami roznych tavaraŭ, vajennych materyjałaŭ, dziasiatkami tysiač ton charčovych praduktaŭ i inšaha zmyła za ličanyja chviliny. Dziasiatki sudnaŭ, razam z kamandami, zahinuli ŭ tym žudasnym patoku. U Dniaproŭskich płaŭniach na dziasiatki kiłamietraŭ da Nikopala i dalej stajali na pazicyjach [savieckija] vajennyja čaści. Vielizarnaja płyń nalacieła niečakana. Zahinuła vialikaja kolkaść čyrvonaarmiejcaŭ i aficeraŭ z artyleryjaj i vajennym ryštunkam. Akramia vajskoŭcaŭ, zahinuli ŭ płaŭniach dziasiatki tysiač hałoŭ žyvioły i šmat ludziej, jakija tam byli na pracy».
21 žniŭnia 1941 hoda amierykanskaja hazieta The New York Times vyjšła z artykułam na pieršaj pałasie ab padryvie damby Dniaproŭskaj HES ruskimi padčas adstupleńnia. U joj byŭ pryviedzieny kamientaryj dypłamata adnoj z krain hitleraŭskaj kaalicyi, jaki paraŭnaŭ takija dziejańni sa «skarpijonam, jaki ŭkusiŭ sam siabie».
Surjoznaj škody niamieckim vojskam padryŭ płaciny nie nanios. U zonie paražeńnia aryjencirovačna apynułasia kala 450 tysiač čałaviek: bolšaja častka z 200 tysiač apałčencaŭ Zaparožskaj vobłaści, strałkovaja dyvizija (adzin ź jaje pałkoŭ zastavaŭsia na vostravie Chorcica, nasuprać płaciny), połk NKVD, dva artyleryjskija pałki, a taksama bolš drobnyja padraździaleńni, asabovy skład jakich sumarna naličvaŭ zvyš 20 tysiač bajcoŭ, a taksama ŭ hety čas ad Nikapola da Kachoŭki i Chiersona pačaŭsia adychod na levy bierah dźviuch ahulnavajskovych armij i kavaleryjskaha korpusa, u jakich naličvałasia 150-170 tysiač vajskoŭcaŭ. Akramia vajskoŭcaŭ ad raptoŭnaj pavodki paciarpieli žychary nizinnych vulic Zaparožža, siołaŭ na abodvuch bierahach Dniapra, a taksama šmatlikija ŭciekačy.
Ale dakładnych źviestak pra kolkaść achviar siarod savieckich sałdat i cyvilnych niama: ich aceńvajuć to jak niekalki tysiač, to ad 20 da 100 tysiač čałaviek. Heta biez uliku tych čyrvonaarmiejcaŭ, jakija patrapili ŭ pałon. Ale mietodyka hetych acenak krytykujecca za niedastatkovuju abhruntavanaść: pa-pieršaje, u čas vajny ciažka daviedacca dakładna, chto i jakoj śmierciu pamior; pa-druhoje, vialikaja pavodka čaściakom zabiraje svaich achviar z saboj. Taksama isnuje mierkavańnie, što pierad padryvam płaciny pravodziŭsia skid vady, što dazvoliła paźbiehnuć bolš značnych razbureńniaŭ.
Sposab, jakim vyvieli sa stroju ŭsio abstalavańnie stancyi, pryvodziŭ u zachapleńnie Albierta Špiejera, ministra ŭzbrajeńnia Hiermanii i «prydvornaha» architektara Hitlera.
«Naviedaŭ ja i ŭzarvanuju elektrastancyju ŭ Zaparožžy. Pry svaim adstupleńni ruskija vyvieli sa stroju abstalavańnie vielmi prostym i charakternym čynam: pieraklučeńniem raźmierkavalnika zmazki pry poŭnym režymie pracy turbin. Pazbaŭlenyja zmazki, mašyny raspalilisia i prosta zžerli sami siabie, pieratvaryŭšysia ŭ hrudu nieprydatnaha mietałałomu. Vielmi efiektyŭny srodak razbureńnia, i ŭsiaho tolki prostym pavarotam dziaržalni adnym čałaviekam».
Niemcy chutkimi tempami praviali adnaŭlenčyja raboty, vykarystoŭvajučy pracu vajennapałonnych. Bolš za 3000 čałaviek byli pakaranyja śmierciu na budoŭli. Užo ŭ krasaviku 1942 hoda adnaviŭ pracu adzin z hidraahrehataŭ. Novaje abstalavańnie, praŭda, daviałosia vieźci z Hiermanii. Sama płacina była adnoŭlenaja da leta 1942 hoda. U suviazi z hetym ciapierašnija zajavy ŭkrainskich hidraenierhietykaŭ, što Kachoŭskaja HES «całkam razburanaja i adnaŭleńniu nie padlahaje», vyhladajuć upadnickimi: jak pabudavali kaliści, tak i paśla adbudujuć, navat chutčej, čym moža padavacca.
U 1943 hodzie pačaŭsia saviecki kontrnastup i ciapier užo niemcy stali rychtavać padryŭ Dniaproŭskaj HES. Zroblena heta było jašče ŭ sakaviku, za paŭhoda da realnaha adstupleńnia z Zaparožža. Kala 200 ton vybuchoŭki i avijacyjnyja bomby musili całkam źniščyć stancyju. Ale savieckim sapioram i raźviedčykam udałosia paškodzić častku pravadoŭ, jakija išli da detanataraŭ. Padarvanaja była tolki častka płaciny, ale mocna paciarpieli budynak HES i ŭsio abstalavańnie. Całkam adnoŭlenaja elektrastancyja była tolki ŭ 1950 hodzie, choć pieršy z pastaŭlenych amierykancami hidraahrehataŭ zapracavaŭ užo ŭ 1947 hodzie.
Jak dvojčy pakazała historyja na prykładzie Dniapra, padryŭ płacin zusim nie vajenny pośpiech — heta adčajny krok vojskaŭ, jakija biahuć i nie mohuć bolš nijak inakš naškodzić supierniku.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆTur patłumačyŭ, što Łukašenka mieŭ na ŭvazie, kažučy pra pryznačeńnie dyrektaraŭ u pryvatnyja kampanii2
Kamientary