Zianon Paźniak: Kali b viarnuŭsia ŭ Biełaruś, adrazu b pajšoŭ na mahiłu maci. Potym u Kurapaty
Amal praz 30 hadoŭ paśla adnaŭleńnia niezaležnaści Biełarusi ŭsio bolš adčuvalnaj stanovicca pahroza jaje straty. Kažuć, tamu, što niezaležnaść dastałasia nam zadarma. Ale ci tak heta? Pra padziei 1991-ha i pra maralnyja kaštoŭnaści 2019-ha ŭ razmovie ź viadomym palitykam i eks-deputatam Lavonam Barščeŭskim na staronkach «Novaha času» razvažaje samy viadomy palitemihrant i eks-deputat Zianon Paźniak.
— Niezaležnaść Biełarusi, zdabytaja 25 žniŭnia 1991 hoda, — heta, pierš za ŭsio, byŭ vynik daskanałaj pracy parłamienckaj Apazicyi BNF u źmiennych palityčnych abstavinach i ŭ źbiehu histaryčnych padziej. Tut absalutna ŭnikalnaja źjava ŭ palitycy, kali nievialikaja apazicyjnaja mienšaść (8—10 adsotkaŭ) naviazała svaju palityčnuju paradyhmu dziejnaści ŭsiamu savieckamu parłamientu (Viarchoŭnamu Savietu), dzie balšyniu (86 adsotkaŭ) składali pradstaŭniki kamunistyčnaj partyi.
Unikalnaść była ŭ tym, što Front vyjhraŭ u parłamiencie ŭsie hałoŭnyja palityčnyja bitvy z kamunistyčnaj balšynioj, vykarystaŭšy ichnija ž hałasy: u tym liku ich ža hałasami spyniŭ dziejnaść samoj KPSS (KPB) i kamsamoła ŭ Biełarusi.
U nacyjanalnaj adradženskaj palitycy heta byŭ praces, raściahnuty ŭ časie, — vynik ćviordaj stratehii i daskanałaj taktyki frakcyi Frontu.
Kali b nie isnavała toj unikalnaj deputackaj frakcyi BNF u Viarchoŭnym Saviecie, to tut absalutna dakładnaja vysnova: Biełaruś nie mieła b niezaležnaści.
Bieź niezaležnaj Biełarusi nie było b Biełaviežskich pahadnieńniaŭ. Niemahčyma było b denansavać damovu ab SSSR 1922 hoda bieź niezaležnaj Biełarusi, bo Biełaruś razam z Ukrainaj i Rasiejaj była farmalnaj zasnavalnicaj SSSR. Saviecki Sajuz zastaŭsia b isnavać, a BSSR syhrała b rolu kamunistyčnaj Vandei. (Tuju rolu, jakuju CK KPB mieŭ u 1988—1989 hadach, i tolki Narodny Front razburyŭ tady hetuju «cekoŭskuju» vandejskuju palityku.)
Kolki jašče mastadontaŭ na śviecie, što nie razumiejuć hetych vidavočnych rečaŭ, pišuć roznaje hłupstva pra niezaležnaść, jakaja im zvaliłasia «ź nieba». (Maŭlaŭ: «Viernułsia s dači, a v Minskie niezavisimosť»).
Heta ščaście, što ŭ pavarotny momant historyi ŭ Biełarusi ŭźnikła palityčnaja siła nacyjanalnaha adradžeńnia (BNF) i ŭ parłamiencie stvaryłasia frakcyja hetaha ruchu, zdolnaja vykanać histaryčnyja zadačy nacyi.
Nie ŭdałosia, adnak, ažyćciavić važny čyńnik nacyjanalnaha budaŭnictva — źmianić uładu kałanijalnaj administracyi. Takija dziejańni (demakratyčnaha kštałtu) nie pad siłu tolki palityčnamu avanhardu i musili b abapiracca na ŭsio hramadstva. Hramadstva było jašče nie hatovaje da salidarnych dziejańniaŭ u ahulnanacyjanalnych intaresach, drenna ŭśviedamlała pryčyny ekanamičnaha paharšeńnia. Za savieckaj akupacyjaj jano było, praktyčna, zadušanaje. Nie chapiła času, kab jaho adradzić. U vyniku adbyŭsia maskoŭski revanš u formie apanavańnia ŭłady ŭ Biełarusi pramaskoŭskimi siłami.
Schiema «avanhard — nacyja» jość kłasičnaj schiemaj nacyjanalnaha adradžeńnia dla Uschodniaj Jeŭropy ChVIII—XIX i pačatku XX stahodździaŭ. Dla poŭnaj pieramohi jana patrabuje času, kab stvaryłasia padtrymka hramadstva i avanhard staŭ uładaj. Hetaha času biełarusam tady nie chapiła.
Ale heta syhrała rolu. Jany zrazumieli, što tut nie chłopčyki-dysidenty, a surjoznyja mužy, jakija raźbirajucca ŭ žyćciovych abstavinach. Da niekatorych, mahčyma, na ŭzroŭni padśviadomaści, dajšło (ci milhanuła), što jość kaštoŭnaści, jakija jadnajuć usich ludziej. Heta sumleńnie. Nacyja nie moža isnavać pa zakonach nianaviści. Praŭda, heta ŭ ich byli tolki impulsy. Biełaruskaja partyjna-čynoŭnaja namienkłatura tak i nie darasła da ŭzroŭniu nacyi.
Asablivym kłopatam (i heta važna) było zachavańnie adzinstva, impetu i dziejazdolnaści deputackaj Apazicyi BNF. Liču, što heta ŭdałosia. U nas nie ŭźnikała i nie było svarak, padziełaŭ i zakałotaŭ. My zachavali adzinstva, pavahu i salidarnaje idejnaje siabroŭstva da apošniaha dnia našaha deputactva.
Pazbaŭleńnie ad zdradnikaŭ i ahientury adbyvałasia tak cicha i intelihientna, što nichto hetaha nie zaŭvažaŭ navat siarod žurnalistaŭ (amataraŭ sunuć nos, kudy nie treba). Vymoŭny prykład — adklučeńnie ad Apazicyi BNF «Jevhienija Novikava». Ciapier, vidać, mała chto viedaje, što hety adyjozny typus, jaki paźniej kazaŭ pa telebačańni, što amierykancy z hoładu pacukoŭ jaduć, u 1990—1991 hadach uvachodziŭ u deputackuju Apazicyju BNF i byŭ taki «demakrat», taki «revalucyjanier». Na niejkim etapie hety «revalucyjanier» raptam nadrukavaŭ u haziecie «Za pieradavuju navuku» nienavisny złosny artykuł suprać BNF (a sam ža — u frakcyi BNF). Jak kažuć, pravakacyja dla naiŭnych. Raźlik na skandalčyk. Pravakatar u centry ŭvahi. Demanstratyŭny vychad z apazicyi. Intervju «Sov. Biełoruśsii». Zajavy ab tym, jak jon «ubiediłsia», što BNF heta «fašyzm» i h. d.
My abmierkavali artykuł na pasiadžeńni Apazicyi BNF (biez pravakatara) i vyrašyli tak, jak niekali raiŭ Alaksandr Ułasaŭ u polskim Siejmie panam-sienataram: «Usio budzie dobra, panovie, tolki ničoha nie treba rabić». Skarektavali dačynieńni z ahientam: nie davali jamu daručeńniaŭ, słuchali, što jon kaža, ale nie kamientavali, nie pytali, nie piarečyli. I ŭsio tak vietliva i «hžečna», uśmichajučysia, što pravakatar pavis u biazvažkaści i apaŭ, jak asieńni list. Praź miesiac-paŭtara, zrazumieŭšy, jon i na pasiadžeńni Apazicyi BNF pierastaŭ prychodzić. Źnik kančatkova.
Pa svaim palityčna-praŭnym značeńni, dzień 25 žniŭnia 1991 hoda — heta najvažniejšaja data nacyjanalnaj dziaržaŭnaj historyi Biełarusi. Była stvoranaja realnaja nacyjanalnaja dziaržava z usimi atrybutami suvierenitetu, pryznanaja ŭsim śvietam, intehravanaja ŭ mižnarodnuju supolnaść.
Pytańnie charaktaru ŭłady ŭ dziaržavie — heta pytańnie palityki. Isnavańnie samoj dziaržavy — heta pytańnie nacyjanalnaha i mižnarodnaha prava. Biełaruskaja dziaržava Respublika Biełaruś jość — jana pryznanaja, isnuje.
Tym časam 25 sakavika 1918 hoda — heta najvialikšaja data historyi biełaruskaj nacyi i biełaruskaj nacyjanalnaj idei. Abjaŭleńnie ab niezaležnaści BNR jość, pierš za ŭsio, histaryčnym faktam, jaki palityčna zaśviedčyŭ isnavańnie novaj biełaruskaj nacyi. Kali b u 1918 hodzie hetaha nie zdaryłasia, to ŭ tych umovach Biełarusi b užo nie isnavała. Biełarusy zaskočyli, jak kažuć, u apošni vahon.
Vyrašalnym było nie toje, što BNR u tych umovach nie adbyłasia jak paŭnavartasnaja dziaržava, što terytoryja jaje była akupavanaja i razarvanaja pamiž inšymi dziaržavami. Histaryčna istotnaj tut była mocnaja manifiestacyja novaj Biełaruskaj nacyjanalnaj idei i ŭvasableńnie jaje ŭ abjaŭleńni biełaruskaj niezaležnaj dziaržavy.
«Biełaruś» — heta novy nacyjanalny termin, jaki palityčna sfarmiravaŭsia ŭ XIX stahodździ. Zhodna z ducham i źmiestam nacyjanalnaj ideałohii «Adradžeńnie», dzień 25 sakavika 1918 hoda, faktyčna, abaznačaŭ adnaŭleńnie dziaržaŭnaści Vialikaha Kniastva Litoŭskaha pad nacyjanalnym nazovam «Biełaruś». Biełaruś nacyjanalna naradziłasia ŭ hety dzień, i zaśviedčyła pra siabie ŭ śviecie. Ściah byŭ padniaty. Ideja śćvierdžanaja, pryniataja narodam i praz vojny, akupacyi, hienacyd, achviary, pakuty i vyniščeńni pryviała da 25 žniŭnia 1991 hoda — dnia, kali niezaležnaja dziaržava Biełaruś stała realnaściu.
Hetyja daty treba śviatkavać jak vialikija dziaržaŭnyja nacyjanalnyja śviaty. Tak jano i budzie ŭ volnaj Biełarusi.
— Ci možna było niešta zrabić inačaj u pieršyja dni i tydni paśla 25 žniŭnia — pakul kamunistyčnaja namienkłatura nie ačomałasia?
— Praktyčna nie. Namienkłatura, darečy, chutka «ačomałasia» i zrazumieła, što ŭsia ŭłada zastałasia ŭ jaje. 25 žniŭnia 1991 hoda ŭ paślaputčavym transie namienkłatura na imhnieńnie chisnułasia da nas i adnahałosna prahałasavała za niezaležnaść. Heta arhumient. Paśla 25 žniŭnia jana pad ciskam hramadskaści pačała realizoŭvać dziaržaŭnaść biełaruskaj movy, stała adradžacca biełaruskaja škoła, uźnikła pasłableńnie ŭ kultury, adukacyi, u palityčnych svabodach, u vyjeździe za miažu, u pradprymalnictvie i inš. Usie heta adčuli.
Adnačasna, pazbaviŭšysia ad maskoŭskaha i partyjnaha kantrolu, asnoŭnym svaim zaniatkam namienkłatura zrabiła rabavańnie dziaržaŭnaj majomaści, vynikaŭ pracy i aščadžeńniaŭ ludziej. Źmianić heta ŭsio u tych umovach možna było tolki praz vybary novaha parłamientu. A heta — zaciataje zmahańnie za mahčymaść vybaraŭ, sa źmienaju Kanstytucyi i h. d. Vybaraŭ namienkłatura nie chacieła, prymać novuju kanstytucyju nie śpiašałasia, a ŭ savieckim parłamiencie jaje deputaty składali absalutnuju balšyniu.
Ale vielmi istotnaja pryčyna, jakaja dapamahła zakansiervavacca namienkłatury, — heta rezki spad hramadskaj pratestnaj aktyŭnaści. Balšynia ludziej, što išła za Narodnym Frontam, vyrašyła, nibyta sprava ŭžo zroblena, kamunistaŭ spynili, niezaležnaść jość, a značyć, možna zaniacca svaimi spravami dy čakać, što dziaržava ciapier im usio daść. Ale ŭłada zastałasia ŭ rukach namienkłatury. Tym bolš, u vyniku złačynnaj palityki hetaj namienkłatury, ekanamičny stan u Biełarusi pahoršyŭsia.
Tady byŭ lichamankavy pieryjad. Akramia taho, što była abaviazkovaja parłamienckaja praca, my, deputaty BNF, nie adpačyvali ad pajezdak pa Biełarusi, staralisia «praśviacić» hramadstva. Za 1993 hod ja abjechaŭ razam z kalehami bolš za sotniu miaścinaŭ i vystupaŭ pierad ludźmi 149 razoŭ. Ciapier až nie vierycca, adkul siły bralisia.
— Čaho tabie jak palityčnamu emihrantu ŭdałosia damahčysia, a čaho — nie? U čym tvaja pazicyja zastałasia niezrazumiełaj dla zachodnich palitykaŭ roznych pakaleńniaŭ i za što tabie ŭ hetaj suviazi najbolš kryŭdna?
— Palityčnaja emihracyja — heta samy ciažki vid palityčnaj dziejnaści. Ciažki, najpierš, tamu, što dla palityčnaj pracy nieabchodnaja svaboda i volny čas. Ale adnačasna ŭ emihracyi prychodzicca vyžyvać. Tut kałasalnaja prablema. Musić być vybar. Albo praca, biźnies, karjera, byt i dastatak. Albo palityka. Sumiaścić toje ŭ emihracyi, dzie emihracyjnaja (čužaja) palityčnaja sprava nie apłačvajecca, praktyčna nie mahčyma. Ja cikaviŭsia žyćciom niekatorych viadomych palitemihrantaŭ. Nie haładali, moža, tolki Dałaj-Łama i Michał Kleafas Ahinski. Moj vybar — palityka i vyžyvańnie.
Šmat čym prychodzicca zajmacca i ŭ Ńju-Jorku, i ŭ Varšavie, ale hałoŭnaja maja sprava — Kansiervatyŭna-Chryścijanskaja Partyja — BNF. Idejova ja tam, u Biełarusi, uvieś čas, viedaju i adsočvaju kožnuju padzieju, kožnuju źjavu. Dasiahnieńni jość. Ale pra heta nie ja pavinien kazać.
Niekatoryja momanty mieli istotnaje palityčnaje značeńnie. Sama naša emihracyja razam ź Siarhiejem Navumčykam u Amierycy ŭ 1996 hodzie adyhrała vyznačalnuju palityčnuju rolu. Najpierš, i ŭ srodkach masavaj infarmacyi, i ŭ dziaržaŭnych strukturach my dali vyčarpalnuju infarmacyju pra akupacyjnuju sutnaść antybiełaruskaha antydemakratyčnaha režymu ŭ Biełarusi. (Ja pisaŭ jašče list prezidentu Klintanu.)
Samo rašeńnie ab pradstaŭleńni nam palityčnaha prytułku vyrašałasia na najvyšejšym uzroŭni i abaznačała vybar Amieryki na karyść biełaruskaj nacyjanalnaj pazicyi, ale nie na karyść Łukašenki (jakoha, darečy, užo paśpieŭ pryniać ź vizitam prezident Francyi jak demakratyčna vybranaha «lidara», choć toj jakraz Hitlera chvaliŭ).
Cikava, što nichto z režymnych asobaŭ u Biełarusi (nie kažu ŭžo pra tak zvanych «demakrataŭ») nie zrazumieŭ palityčnaj sutnaści našaj emihracyi i emihracyi ŭ ZŠA, akramia jakraz Łukašenki. Ź im pryklučyŭsia psichičny nieŭroz. Daviedaŭšysia pra naš adjezd, jon uskočyŭ u aŭtamabil, nacisnuŭ na haz i papior, kudy vočy hladziać. Ledź złavili. Pra heta tady napisała, zdajecca, hazieta «Imia».
Pazicyja ZŠA nie źmianiłasia pa siońniašni dzień. Ale da majoj emihracyi jana była nie vyznačanaja.
Druhi momant, pra jaki varta ŭspomnić. Udałosia kardynalna paŭpłyvać na aficyjnuju pazicyju ZŠA adnosna listapadaŭskaha antykanstytucyjnaha pieravarotu ŭ 1996 hodzie ŭ Biełarusi. (Heta tady, kali prylacieŭ z Maskvy «desant» Čarnamyrdzina, Strojeva i Sielaźniova ratavać Łukašenku ad impičmientu — usia rasiejskaja vierchavina ŭłady, akramia Jelcyna.) U toj dzień jakraz ja mieŭ dakład na palityčnym forumie ŭ Karnehi-fondzie ŭ Vašynhtonie. U try hadziny nočy pierad vyjezdam ź Ńju-Jorka ŭ Vašynhton ja pazvaniŭ u Miensk u siadzibu BNF i daviedaŭsia pra ŭsie pierypietyi z maskoŭskim «desantam».
Na forumie byli palityki z Kanhresu, ź Dziaržaŭnaha departamientu, z rasiejskaha pasolstva i inšyja. Pierad kožnym palitykam — udzielnikam forumu — lažaŭ prajekt rezalucyi z padtrymkaj misii rasiejskaha kiraŭnictva ŭ Miensku ŭ raźviazvańni palityčnaha kryzisu ź impičmientam prezidenta.
Ubačyŭšy prajekt rezalucyi, ja adkłaŭ svoj dakład ubok i skazaŭ, što budu havaryć ab palityčnych padziejach u Miensku. A ŭžo byŭ padrychtavany, ale jašče nie addadzieny ŭ druk «stejtmant» Dziaržaŭnaha departamientu z padtrymkaj dziejańniaŭ maskoŭskaha kiroŭnaha «desantu» ŭ Biełarusi.
Heta Božaja łaska, što ja tam apynuŭsia. Paśla dyskusii i abmierkavańnia majho vystupu pradstaŭnica infarmacyjnaj słužby Dziaržaŭnaha departamientu skazała, što stejtmant budzie adklikany, nie nadrukavany i pierahledžany.
A treba razumieć, što kali b jon byŭ nadrukavany, to svaju pazicyju Dziaržaŭny departamient užo nie źmianiŭ by. Uzurpatar u Miensku atrymaŭ by, faktyčna, farmalnuju padtrymku ZŠA.
U 2002 hodzie, kali režymnyja ŭłady prakładvali darohu praz Kurapaty, i było vialikaje zmahańnie za źbieražeńnie hetaha Narodnaha Miemaryjału savieckaha hienacydu, ja napisaŭ list Hienieralnamu dyrektaru UNESCO Kaicira Macuura z prośbaj ab dapamozie ŭ źbieražeńni Kurapataŭ. Apisaŭ jamu, što heta takoje i sutnaść prablemy. Ja atrymaŭ dobry i padrabiazny list u adkaz, dzie dyrektar Macuura paviedamiŭ mnie, što nieŭzabavie pryjedzie ŭ Miensk i abaviazkova zojmiecca hetym pytańniem.
8 lipienia 2002 hoda čynoŭnik sapraŭdy byŭ u Miensku, sustrakaŭsia z režymnymi ŭładami, ministrami i namieśnikami, ale navat nie naviedaŭ Kurapaty. Režymnyja ŭłady jamu ŭsio patłumačyli, i japoncu hetaha było dastatkova.
Čynoŭniki va ŭsim śviecie adnolkavyja, roźniacca tolki ŭzroŭniem vietlivaści (albo jaje adsutnaściu), uzroŭniem kultury i dziažurnymi ŭśmieškami (albo ich adsutnaściu).
Adnojčy ja aficyjna spatkaŭsia z čynoŭnikam Dziarždepartamientu Ianam Bžezinskim (synam Źbihnieva Bžezinskaha). Vietlivy čałaviek naściarožyŭ mianie tym, što nie razumieŭ pa-polsku i pradstaviŭsia «Ian», a nie «Jan». Maja infarmacyja pra Biełaruś jaho tak zacikaviła, što jon vyrašyŭ aficyjna źjeździć u Miensk, paprasiŭ u mianie telefony i rekamiendacyi, z kim z apazicyjnych palitykaŭ spatkacca.
Jon sapraŭdy pajechaŭ u Miensk, sustreŭsia tam z funkcyjanierami administracyi Łukašenki, Ministerstva zamiežnych spraŭ i viarnuŭsia ŭ Vašynhton, zadavoleny saboj i infarmacyjaj, jakuju tam atrymaŭ.
Inšaja katehoryja čyna-palitykaŭ — heta skrytyja i adkrytyja niepryjacieli Biełarusi, jakija vykarystoŭvajuć mižnarodnyja arhanizacyi ŭ antybiełaruskaj palitycy. Heta nazirajecca tolki ŭ Jeŭropie. Kłasika — niemiec Chans Hieorh Vik i jahony palityčny supolnik rumyn Adryjan Sieviaryn.
Asnoŭny źmiest ich dziejnaści ŭ Biełarusi za pieryjad misii — dałučyć Biełaruś da Rasiei. Intehracyja z Rasiejaj, śćviardžali jany, zrobić Biełaruś demakratyčnaj. Paźniej Sieviaryn (na toj čas śpiecdakładčyk pa Biełarusi ŭ AAN) zajaviŭ, što biełarusy «nie majuć identyfikacyi».
Potym vyśvietliłasia, što hety «siabra Biełarusi» prysvojvaŭ biudžetnyja srodki Jeŭraparłamientu, nakraŭ tam 436 tysiač jeŭra i jašče byŭ zamiašany ŭ karupcyi. U vyniku — ź Jeŭraparłamientam jamu pryjšłosia raźvitacca i sieści ŭ rumynskuju turmu.
Tut ja zrablu dehresiju, kab rastłumačyć takuju pazicyju tych jeŭrapiejcaŭ.
Adnojčy, kali my (naša partyja KCHP-BNF) užo abjavili Hansa Vika piersonaj non hrata i raskryli jahonuju antybiełaruskuju rolu, jon prysłaŭ da mianie ŭ Varšavu svajho pasłanca, ź jakim ja mieŭ doŭhuju hutarku. Z padtekstu ŭsioj infarmacyi vynikała, što, maŭlaŭ, peŭnyja niemcy zacikaŭlenyja, kab miežy Rasiei prysunulisia b pad Buh. Heta napružyć Varšavu i daść mahčymaść «peŭnym niemcam» padciskać Polšču i prymusić jaje niervavacca nakont asvojenych niamieckich terytoryjaŭ. Biełaruś tut — naturalny bufier, i niemcam tolki zaminaje.
Na pieršy pohlad, usio heta vyhladaje palityčnaj šyzafrenijaj. Ale tak užo ŭładkavanyja mazhi śpiecraźviedčykaŭ — Vika, Pucina, Babiča i t.p. Akazvajecca, adnak, što toje, jak nie dziŭna, daŭno prajaŭlajecca ŭ realnaj palitycy.
Razumnyja palityki, vychavanyja na tradycyjnych humanitarnych kaštoŭnaściach, na Zachadzie taksama jość. Ale jany ŭ mianšyni, nie salidarnyja.
Radykalnuju alternatyvu ŭ Jeŭropie stvarajuć takija ž «adviazanyja» pravyja, jak i ekzaltavanyja levaki, tolki ź inšaj aryjentacyjaj. Ale pradažnaść takaja samaja — što ŭ levych, što ŭ ultrapravych (i adny, i druhija biaruć hrošy ŭ Maskvy). Heta, darečy, vymoŭna ilustruje niadaŭni skandał u Aŭstryi z adstaŭkaj uradu Siebaśćiana Kurca.
Dyk voś, emihracyja dała mnie mahčymaść ubačyć bližej toje, što było daloka. Bratam-biełarusam ja b paraiŭ: uciakajcie dalej ad Rasiei i nie leźcie ŭ Jeŭrasajuz. Ustupić u budučyni Biełaruś mahła b tolki ŭ NATO.
I nakont svajoj emihracyi — niečakanaj dla inšych (niečakanaj, bo ničoha nie viedali). Rašeńnie ab emihracyi źviazana ź losam. Ja nikoli raniej pra emihracyju nie dumaŭ i nie abdumvaŭ pry ŭsich pahrozach žyćciu. Ale rašeńnie pryniaŭ raptoŭna, chutka, rašuča i adzina pravilnaje. Alternatyvaj emihracyi była tolki śmierć. Ja viedaŭ ad pačatku, što za istota zalezła na tron, i canu natoŭpu, što jaje akružaje. Abstrahujučysia ad svajho pryvatnaha isnavańnia, miarkuju, što dla biełaruskaj palityki ŭsio ž lepš, kali ja žyvy, čym kali b nie žyŭ.
Chacia byli i skrajnija razvažańni. Aryhinalnaja Valeryja Navadvorskaja raskrytykavała mianie i zajaviła, što lepš, kab ja nie jechaŭ u emihracyju, a daŭ by siabie zabić i staŭ by takim čynam hierojem, ściaham nacyi (značycca, imia majo stała b, bo mianie nie było b).
«Hieraizm» tut davoli sumnieŭny. Za miažoj ja zastaŭsia ŭ biełaruskaj palitycy, taksama vydaŭ 35 knižak (paezija, proza, publicystyka, fotamastactva), vypuściŭ 70 numaroŭ adradženskaha časopisa «Biełaruskija Viedamaści», stvorana i vydadziena razam z hrupaj entuzijastaŭ pierśpiektyŭnaja prahrama «Volnaja Biełaruś».
— Ci možna sučasny Zachad jašče paviarnuć da palityki, zasnavanaj na maralnych kaštoŭnaściach?
— Małavierahodna. Chiba što, kali razvalicca Jeŭrasajuz. Ale tady ŭźniknuć novyja demany. Kali źviarnucca da jeŭrapiejskaj chryścijanskaj historyi, jakaja pieražyvała ŭ maralnym płanie niešta padobnaje, jak ciapier, u časy Reniesansu i Ihnata Łajoły, to adradzić maralny paradak i naturalnaść mahła b vialikaja duchoŭnaja ideja, jakaja b zachapiła narody. Idei, vyšejšaj za chryścijanstva, nie budzie. A chryścijanstva ŭ Jeŭropie ŭžo amal što razburanaje. I nichto hetaha jak by nie zaŭvažaje.
Druhi varyjant, kali źviarnucca da historyi Ryma, — heta dyktatura, jakaja, jak i ŭ Rymie, zrobić paśla demakratyi bieź bierahoŭ žorstkuju sanacyju hramadstva. Hetaha varyjantu ŭ Jeŭropie ŭ bližejšy čas nie budzie.
Demahrafičnaja akupacyja i cyvilizacyjny kaniec ciapierašniaj Jeŭropy, pra jaki havorać amatary praroctvaŭ, u pryncypie, mahčymy. Ale prahnozaŭ rabić nie varta. Kali idzie niejki razburalny praces śvietabudovy, to (zychodziačy ź siońniašniaha dnia) možna zdahadacca, što budzie, skažam, praz tysiaču, ale nie praz 10 tysiačaŭ dzion. Bo nichto nie viedaje, jakija ŭźniknuć prajavy supracivu, kali jany ŭklučacca suprać razburalnych padziej i jakuju rolu jany adyhrajuć.
— Emihrancki chleb, viadoma, nialohki. Čaho tabie najbolš brakuje pa-za Biełaruśsiu? Kali b hipatetyčna źjaviłasia mažlivaść viarnucca ŭ Biełaruś, kudy b ty adrazu adpraviŭsia, što b pačaŭ rabić?
— Brakuje Biełarusi. Kali b viarnuŭsia, adrazu b pajšoŭ na mahiłu maci. Potym u Kurapaty. Peŭnie, maliŭsia b i dziakavaŭ Bohu, što daŭ mnie mahčymaść padychać pavietram Radzimy. Na čužynie — inšaje pavietra. Navat zdajecca, što jaho tam niama.
«A što ŭ vas za prablemy? Daloka da Minska ci niama kamu padvieźci?» Publičnaja pikiroŭka Łukašenki i Pašyniana11
Kamientary