Jak vyjaviła vajennaja prakuratura, 5 z 28 panfiłaŭcaŭ, uznaharodžanych paśmiarotna, akazalisia žyvymi. Prytym adzin z ich zdaŭsia ŭ pałon i staŭ načalnikam palicyi na Charkaŭščynie, piša historyk Vasil Hierasimčyk.
U kastryčniku — śniežni 1941 hoda pad Maskvoj Čyrvonaja Armija viała ciažkija bai ź siłami viermachta. U bajach udzielničała 316-ja strałkovaja dyvizija hienierał-majora Ivana Panfiłava.
Kali 16 listapada ŭ rajonie raźjezda Dubasiekava na Vałakałamskaj šašy niamieckija tanki prarvali abarončyja pazicyi, dyvizija paniesła vialikija straty. Najbolš paciarpieła 4-ja rota 2-ha bataljona 1075-ha pałka pad kiraŭnictvam Paŭła Hundziłoviča: sa 140 čałaviek u rocie zastałosia kala 30.
Urešcie kamandzir pałka Illa Kapraŭ zahadaŭ adstupić na padrychtavanyja pazicyi, čym uratavaŭ reštki vojskaŭ. Kab nie dapuścić biazładnaha adychodu sałdat, byŭ vystaŭleny zaharadžalny atrad. Na novych pazicyjach połk Kaprava byŭ umacavany šaściu tankami i vydatna siabie pakazaŭ u dalejšych bajach.
Prasoŭvańnie praciŭnika było spyniena, ale koštam vializnych strataŭ: połk Kaprava, jaki naličvaŭ kala 1550 čałaviek, skaraciŭsia da 120. A Kaprava razam z palitrukom Achmiedžanam Muchamiedźjaravym źniali z pasadaŭ — za adstupleńnie im pahražaŭ trybunał. Ale hałovy kamandziraŭ niečakana vyratavaŭ «podźvih 28 panfiłaŭcaŭ», pra jaki napisała hazieta «Krasnaja źviezda».
«Źniščyŭšy 800 sałdat i aficeraŭ i 18 tankaŭ praciŭnika»
23—24 listapada 1941 hoda vajennyja karespandenty Viačasłaŭ Čarnyšoŭ z «Kamsamolskaj praŭdy» i Vasil Karaciejeŭ z «Krasnoj źviezdy», budučy na froncie, vypadkova sustreli kamisara 316-j dyvizii Siarhieja Jahorava.
Jahoraŭ raskazaŭ pra ciažkija bai svajoj dyvizii i ŭspomniŭ rotu, što paciarpieła najbolš (praŭda, nazvaŭ jaje nie 4-j, a 5-j, tak jano potym i pajšło ŭ druk). Sam Jahoraŭ śviedkam boju nie byŭ i viedaŭ pra jaho sa słoŭ inšaha palitruka, jaki taksama ŭ bai nie ŭdzielničaŭ. Jon nie viedaŭ ni proźviščaŭ, ni kolkaści zahinułych, zhadaŭ tolki pra sprobu dvaich čyrvonaarmiejcaŭ zdacca, za što ich tut ža zabili svaje.
Pravieryć infarmacyju žurnalisty nie zmahli, ale źviestak, atrymanych ad Jahorava, im chapiła, kab padrychtavać adpaviednyja materyjały. Była i nahoda: prysvajeńnie dyvizii imia Panfiłava, jaki 18 listapada byŭ zabity askiepkam niamieckaha minamiotnaha snarada.
26 listapada ŭ «Kamsamolskaj praŭdzie» źjaviŭsia artykuł «Słava biasstrašnym patryjotam!». Žurnalist Čarnyšoŭ raskazvaŭ, jak dźvie hrupy čyrvonaarmiejcaŭ, adnoj ź jakich kamandavaŭ palitruk Dzijeŭ (paźniej vyjaviłasia, što heta mianuška, a sapraŭdnaje proźvišča — Kłačkoŭ), «uvieś dzień, usiu noč i ŭvieś nastupny dzień» strymlivali «da 60 tankaŭ i niekalki bataljonaŭ piachoty» (niamiecki piachotny bataljon — 800 čałaviek). Urešcie vorah skancentravaŭ 54 tanki suprać hrupy Dzijeva, jaki pramoviŭ: «Ni kroku nazad. Stajać naśmierć!» U bai, u jakim usia hrupa Dzijeva zahinuła, było nibyta źniščana 18 tankaŭ. (Nasamreč, 17 tankaŭ źniščyŭ uvieś 1075-y połk za amal tydzień bajoŭ.)
27 listapada i ŭ «Krasnoj źviezdie» vyjšaŭ nievialiki materyjał Vasila Karaciejeva «Hvardziejcy Panfiłava ŭ bajach za Maskvu». Karaciejeŭ prypisaŭ palitruku Dzijevu słovy «Nam zahadana nie adstupać». Uvohule ž, «jany zahinuli ŭsie da adnaho, ale voraha nie prapuścili», źniščyŭšy 800 sałdat i aficeraŭ i 18 tankaŭ praciŭnika, napisaŭ žurnalist.
Tryccać minus dva
Kali Karaciejeŭ zdaŭ svoj materyjał, hałoŭny redaktar «Krasnoj źviezdy» David Ortenbierh, jaki zadumaŭ zrabić na jaho asnovie pieradavy artykuł, pacikaviŭsia, kolki čałaviek zmahalisia suprać 54 niamieckich tankaŭ. «Ja adkazaŭ, što prykładna 30. Takim čynam i źjaviłasia kolkaść 28 čałaviek, pakolki z tryccaci dvoje akazalisia zdradnikami», — uspaminaŭ Karaciejeŭ.
Pieradavy artykuł «Krasnoj źviezdy» pra «nieśmiarotny podźvih» vyjšaŭ 28 listapada 1941 hoda, a padpisany byŭ litaraturnym sakratarom haziety Alaksandram Kryvickim. Nazyvaŭsia artykuł «Zaviaščańnie 28 paŭšych hierojaŭ».
Kryvicki apisaŭ boj 28 čałaviek na čale z palitrukom Dzijevym, paraŭnaŭšy ich z rasijskaj hvardyjaj časoŭ Siamihadovaj vajny (1756—1763). Scena zmahańnia z 50 niamieckimi tankami pad słovy «Ni kroku nazad!» była dapoŭniena nie mienš lehiendarnym devizam časoŭ vajny z Napaleonam: «Hvardyja pamiraje, ale nie zdajecca».
Kryvicki pry hetym adznačaŭ: «My nie viedajem pieradśmiarotnych dumak hierojaŭ, ale svajoj advahaj, svajoj biasstrašnaściu jany pakinuli zaviaščańnie nam, žyvym».
Spadabaŭsia samomu Stalinu
Hetaja historyja tak i zastałasia b adnoj z mnohich, kab nie chvala, jakuju jana niespadziavana ŭźniała. Sotni listoŭ u redakcyju «Krasnoj źviezdy», ale hałoŭnaje — z Kramla patelefanavaŭ staršynia Viarchoŭnaha Savieta Michaił Kalinin i paprasiŭ daviedacca proźviščy 28 hvardziejcaŭ: «Nielha, kab hieroi zastalisia biezymiennymi». Ortenbierhu paviedamili, što artykuł Kryvickaha spadabaŭsia samomu Stalinu.
Tamu ŭ studzieni 1942 hoda, kali pierajezd Dubasiekava byŭ vyzvaleny, Kryvicki pa daručeńni Ortenbierha sustreŭsia z kamandziram pałka Kapravym, kamisaram Muchamiedźjaravym i kamandziram roty Hundziłovičam. Kryvicki «zajaviŭ, što patrebna, kab było 28 hvardziejcaŭ-panfiłaŭcaŭ, jakija viali boj ź niamieckimi tankami». Tady Hundziłovič nazvaŭ ich «pa pamiaci». Čym jon kiravaŭsia pry vybary proźviščaŭ — nieviadoma. U krasaviku 1942 hoda Hundziłovič zahinuŭ.
22 studzienia 1942 hoda ŭ «Krasnoj źviezdie» źjaviŭsia artykuł Kryvickaha «Pra 28 paŭšych hierojaŭ». U im była vykładziena viersija podźvihu, jakaja stała kananičnaj. Lehiendarnymi na doŭhija hady stali słovy, układzienyja ŭ vusny palitruka Kłačkova: «Vielika Rośsija, a otstupať niekuda. Pozadi Moskva». Jany papularyzavalisia niahledziačy na toje, što ŭ 1948 hodzie sam Alaksandr Kryvicki pryznaŭsia, što «častkova adčuvańni i dziejańni 28 hierojaŭ — heta maja litaraturnaja vydumka. Ja ni z kim z paranienych ci tych, chto vyžyŭ, nie razmaŭlaŭ».
Miortvyja akazalisia žyvymi
Nichto asabliva nie raźbiraŭsia ŭ detalach. Pa haračych śladach hierojaŭ vyrašyli paśmiarotna ŭšanavać, a ich podźvih papularyzavać jak prykład dla inšych. U krasaviku 1942 hoda Illa Kapraŭ atrymaŭ sa štaba 8-j dyvizii hatovyja ŭznaharodnyja listy i ahulny śpis 28 hvardziejcaŭ na prysvajeńnie zvańnia Hierojaŭ Savieckaha Sajuza. U mai dakumienty byli padpisanyja vajskovym kamandavańniem. Adnak tady ž niečakana vyjaviłasia, što adzin z 28 panfiłaŭcaŭ — žyvy. Heta byŭ kazach Daniił Kužebierhienaŭ, jakomu Kryvicki prypisaŭ adzin z najmacniejšych momantaŭ u hieraičnym bai.
Niahledziačy na heta, uznaharodnym listam usio ž dali chod, tolki zamiest Daniiła ŭ ich źjaviŭsia inšy Kužebierhienaŭ — Askar, jaki byŭ zaličany ŭ połk tolki ŭ studzieni 1942 hoda, praź niekalki miesiacaŭ paśla boju pad Dubasiekavym. Pakolki da taho času jon paśpieŭ zahinuć, to abviaržeńnia ź jahonaha boku čakać nie davodziłasia. 21 lipienia 1942 hoda źjaviŭsia zahad pra paśmiarotnaje prysvajeńnie 28 panfiłaŭcam zvańnia Hierojaŭ Savieckaha Sajuza.
Ale prykryja dla savieckich ideołahaŭ niečakanaści na hetym nie skončylisia. Užo paśla publikacyi zahadu vyśvietliłasia, što Kužebierhienaŭ byŭ nie adzinym, chto vyžyŭ. Žyvymi akazalisia taksama Iłaryjon Vasiljeŭ (pamior u 1969-m) i Ryhor Šamiakin (pamior u 1973-m), jakija źviarnulisia pa svaje ŭznaharody. Nie zahinuli ź liku panfiłaŭcaŭ taksama Ivan Šadryn (pamior u 1985-m) i Dźmitryj Cimafiejeŭ (pamior u 1950-m), jakija trapili ŭ niamiecki pałon i vyjšli ź jaho pry kancy vajny.
Asablivy vypadak Dabrababina
U niamiecki pałon trapili nie tolki hetyja dvoje panfiłaŭcaŭ. U listapadzie 1947 hoda ŭ Charkavie byŭ aryštavany Ivan Dabrababin, jaki taksama fihuravaŭ u panfiłaŭskim śpisie.
Prakuratura vyśvietliła, što paśla bitvy pad Maskvoj jon apynuŭsia za linijaj frontu. Dabraŭsia da rodnaha siała Pierakop Charkaŭskaj vobłaści, dzie pajšoŭ u palicyju i dasłužyŭsia až da jaje načalnika. Pry adstupleńni niemcaŭ u žniŭni 1943 hoda jon źbieh u Adeskuju vobłaść, pry vyzvaleńni byŭ pryzvany ŭ Čyrvonuju Armiju. A paśla demabilizacyi vosieńniu 1945 hoda pasialiŭsia ŭ Kirhizii.
U červieni 1949 hoda Dabrababin byŭ asudžany vajskovym trybunałam da 15 hadoŭ łahieraŭ i pazbaŭleny ŭsich uznaharod. U 1955-m termin źniavoleńnia Dabrababinu byŭ źmienšany da siami hadoŭ, paśla čaho jaho ŭvohule vyzvalili. U poźniesavieckija časy Dabrababin rabiŭ sproby reabilitavacca, ale biespaśpiachova.
Prakuratura paličyła, što jon pakinuŭ bajavyja pazicyi panfiłaŭcaŭ jašče padčas ranišnich nalotaŭ niamieckaj avijacyi, niekalki sutak vandravaŭ pa navakolnych vioskach, pakul nie zdaŭsia ŭ pałon. U asnoŭnych padziejach boju 16 listapada Dabrababin uvohule nie ŭdzielničaŭ.
Kamandziram roty panfiłaŭcaŭ byŭ biełarus — sapraŭdny hieroj
Kamandziram roty, u jakoj słužyli «28 panfiłaŭcaŭ», byŭ biełarus Pavieł Hundziłovič (1902—1942) ź vioski Litviany (siońnia — Uździenski rajon Minskaj vobłaści).
Z 1927 pa 1938 hod jon słužyŭ na Dalokim Uschodzie. Paśla jaho aryštavali za «pryčynieńnie škody dziaržaŭnaj majomaści», jamu pahražaŭ rasstreł. Adnak u 1940 hodzie jaho spravu spynili. Paśla vyzvaleńnia Pavieł Hundziłovič pierabraŭsia ŭ Kazachstan, dzie kiravaŭ adnym z saŭhasaŭ.
U žniŭni 1941 hoda jon byŭ nakiravany ŭ 316-ju strałkovuju dyviziju hienierała Ivana Panfiłava, dzie ŭznačaliŭ 4-ju rotu.
U bajach 14—16 kastryčnika ŭ rajonie vioski Fiadośjina pad Maskvoj rota Hundziłoviča spyniła prasoŭvańnie praciŭnika. Za hetyja bai 17 studzienia 1942 hoda Hundziłovič byŭ uznaharodžany ordenam Čyrvonaj Zorki.
U lutym 1942 hoda kapitan Hundziłovič, jaki ŭznačaliŭ 2-hi bataljon 23-ha hvardziejskaha strałkovaha pałka, vyznačyŭsia ŭ čarhovy raz — u bai za siało Baradzino, dzie byli adbityja nastupleńni dźviuch tankavych hrup praciŭnika. Hundziłovič byŭ uznaharodžany ordenam Čyrvonaha Ściaha, ale jaho ŭžo nie atrymaŭ.
10 krasavika 1942 hoda ŭ ziamlanku, dzie razam z kamandziram bataljona sabralisia jašče 10 čałaviek, trapiŭ artyleryjski snarad.
Pareštki Hundziłoviča byli pierapachavanyja ŭ brackaj mahile ŭ pasiołku Pieršamajski Chołmskaha rajona Naŭharodskaj vobłaści Rasii. Paśmiarotna jon byŭ pradstaŭleny da zvańnia Hieroja Savieckaha Sajuza, ale jano jamu tak i nie było prysvojena.
Imia Paŭła Hundziłoviča amal nieviadomaje na radzimie. U 2018 hodzie nievialikim tyražom vyjšła kniha Jaŭhiena Ułasieviča «Hvardyi kambat. Hundziłovič Pavieł Michajłavič (1902—1942)».
Prakuratura razabrałasia jašče ŭ 1948-m
Toje, što podźvih 28 hierojaŭ-panfiłaŭcaŭ — prydumka, fejk, kažučy sučasnaj movaj, — siońnia fakt daviedzieny. Jašče ŭ 1942 hodzie, kali ŭ lehiendzie stali prajaŭlacca pieršyja niesupadzieńni, admysłova pryznačanamu kamisaru Mininu było daručana zaniacca zboram źviestak pra boj kala raźjezda Dubasiekava. Pa vynikach rasśledavańnia jon paviedamiŭ: «Pra podźvih 28-mi ni ŭ chodzie bajoŭ, ni niepasredna paśla boju nichto nie viedaŭ, i siarod masaŭ jany nie papularyzavalisia».
10 maja 1948 hoda pa vynikach pravierki, praviedzienaj paśla aryštu Dabrababina, hałoŭny vajskovy prakuror SSSR hienierał-lejtenant Mikałaj Afanaśjeŭ padpisaŭ daviedku z nastupnaj vysnovaj: «Materyjałami rasśledavańnia vyjaŭlena, što podźvih 28 hvardziejcaŭ-panfiłaŭcaŭ, aśvietleny ŭ druku, źjaŭlajecca vydumkaj karespandenta Karaciejeva, redaktara «Krasnoj źviezdy» Ortenbierha, a asabliva litaraturnaha sakratara haziety Kryvickaha».
Toje samaje amal dasłoŭna ŭžo pry kancy isnavańnia SSSR, u 1989 hodzie, paśla dadatkovaj pravierki paŭtaryŭ u svaim dakładzie tahačasny hałoŭny vajskovy prakuror Alaksandr Katusieŭ.
«Heta naša duchoŭnaja matryca»
Niahledziačy na toje, što ŭsie abstaviny spravy ŭžo całkam vyśvietleny, mif dahetul isnuje. U ideałohii sučasnaj Rasii, va ŭmovach novaj chałodnaj vajny, pieramoha ŭ Vialikaj Ajčynnaj vajnie — adzin z narožnych kamianioŭ, na jakich uzvodzicca honar za krainu i nacyju. Pra heta adkrytym tekstam havaryŭ ministr kultury Rasii Uładzimir Miadzinski: «Rasija — kraina hierojaŭ. Naš histaryčny los vyznačyŭ asablivy ruski typ stojkaści. Najvyšejšaja jaje prajava — achviarnaść. I 28 panfiłaŭcaŭ, i Zoja Kasmadziamjanskaja, i Matrosaŭ, i maładahvardziejcy, i dalej — usio heta śviatyja pakutniki pa-za relihijnym kantekstam. Heta naša duchoŭnaja matryca. Na prykładach i imionach hetych hramadzianskich śviatych trymajecca nacyjanalnaja identyčnaść, pa vialikim rachunku — hramadzianskaje i histaryčnaje adzinstva krainy».
Tamu i mify, z toj vajnoj źviazanyja, nie tolki nie źnikajuć, ale nabyvajuć novaje dychańnie. Pra što śviedčyć, u pryvatnaści, papularnaść rasijskaha filma «Dvaccać vosiem panfiłaŭcaŭ» (2016). Film atrymaŭ ciopłyja vodhuki hledačoŭ. I, što pakazalna, hrošy na zdymki źbirali kraŭdfandynham (heta značyć, kožny achvočy moh achviaravać).
28 panfiłaŭcaŭ — prykład taho, jak litaraturnaja vydumka moža paśpiachova padmianiać saboj sapraŭdnyja podźvihi. Naŭrad ci heta spraviadliva.
Kamientary