Aleś Kraŭcevič: Lićvinstva — vydumka vorahaŭ, jakuju padtrymali durni

U hetaj častcy knihi apisvajucca padziei ad karanacyi Mindoŭha da śmierci Alhierda. Nastupnaja kniha ŭ sieryi vyjdzie pad nazvaj «Kryzis ułady» i budzie pryśviečana žarściam palityčnaj baraćby pamiž Jahajłam dy Vitaŭtam z Kiejstutam. My hutarym z Alesiem Kanstancinavičam pra hierojaŭ knihi, histaryčnyja paraleli dy rolu historyi VKŁ dla biełaruskaha hramadstva siońnia.

«Naša Niva»: U hramadskaj śviadomaści Alhierd i Kiejstut adstupajuć na druhi płan pierad Vitaŭtam, nakolki zasłužana?

Aleś Kraŭcevič: Pra Vitaŭta bolš viadoma historykam. Dy i słava takaja całkam zasłužanaja: akurat pry im dziaržava vyjšła na viaršyniu mahutnaści. Vitaŭt i na tyja časy mieŭ vielizarny aŭtarytet u Jeŭropie.

U našym biełaruskim kantekście isnuje taki stereatyp pra «niadobraha» Jahajłu i «dobraha» Vitaŭta. U mianie taksama taki stereatyp siadzić u hałavie… Ale kali ja ŭžo budu rabić pracu pa Vitaŭtu, čytać dakumienty — tam i pahladzim, jak było nasamreč.

Pavialičyć

Alhierd «ani piva nie piŭ, ani kvasu…»

«NN»: My časta apielujem da suchich faktaŭ, dataŭ, tekstaŭ pahadnieńniaŭ, a ci raskryvajuć dakumienty 600—700-hadovaj daŭniny čałaviečyja rysy taho ž Alhierda albo Kiejstuta?

AK: Viadoma. Akramia navukovaha sintezu, ja sprabuju pisać i bijahrafii vialikich kniazioŭ litoŭskich. Dakumienty fiksujuć i vykazvańni, i dziejańni hetych asobaŭ, adkul my daviedvajemsia, što ž heta byli za ludzi.

Naprykład, Kiejstut zrabiŭ u Vilni pieravarot i addaŭ uładu starejšamu bratu Alhierdu. Dalej — jon praciahvaŭ zachoŭvać sistemu duumviratu i paśla śmierci Alhierda, choć moh zaniać jaho miesca. My bačym, što čałaviek staviŭ intaresy dziaržavy vyšej za svaje asabistyja. Śviedčyć pra charaktar? Śviedčyć.

Pra Alhierda pišuć letapisy: «Ani piva nie piŭ, ani kvasu, ani jakoha inšaha apjaniajučaha pitva. Tamu mudraściu ŭsich pieraŭzychodziŭ». Tam ža pišacca, što Alhierd byŭ taki skrytny, što kali źbiraŭsia ŭ pachod, dyk nie toje što družyńniki, ale navat vajavody nie viedali da apošniaha, kudy budzie pachod. A heta ŭžo pra vydatnyja zdolnaści taktyka.

My akazalisia ščytom Jeŭropy pierad Rasijaj

«NN»: Ci možna VKŁ ličyć impieryjaj? I ci jość tady ŭ kryvi biełarusaŭ svoj impierski hien?

AK: Impieryja — heta całkam asobny stan dziaržavy. Mažliva, Vialikaje Kniastva nabližałasia da takoha stanu ŭ časy Vitaŭta, ale nie ŭtrymałasia na hetaj pazicyi. Ale kali kazać pra Ruś, to pazicyja VKŁ kaniečnie była impierskaj. Heta i ŭpłyvy na vialikuju prastoru, i raspaŭsiud «impierskaj» starabiełaruskaj movy, na jakoj pisali navat u Małdovie. Možna chutčej skazać, što heta impieryja, jakaja da kanca nie adbyłasia.

«NN»: Jość dumka, što Biełaruś niečym nahadvaje Aŭstryju. Kraina-spadčyńnica vialikaj u minułym impieryi, jakaja zhubiła svoj patencyjał i naŭprost stamiłasia. Ci možna skazać, što biełarusy svaju pasijanarnaść pakinuli ŭ minułym?

AK: Možna paraŭnać i z Anhlijaj, jakaja taksama admoviłasia ad impieryi. Ja kali byŭ u Łondanie, to zaŭvažaŭ, ź jakoj ironijaj anhielcy staviacca da svajho impierskaha minułaha. Ale chto skaža, što Anhlija siońnia — nie ŭpłyvovaja kraina?

Kali kazać pra biełarusaŭ, to tut situacyja vyklučnaja ŭ hieapalityčnym płanie. Mienavita my, a nie Polšča, akazalisia ščytom Jeŭropy pierad Rasiejaj. Dźvieście hod my strymlivali hetuju azijackuju impieryju i za heta papłacilisia: impieryja nas pahłynuła całkam.

Toje, što Aŭstryja straciła svaju impieryju adnoj ź pieršych, paśla Pieršaj suśvietnaj vajny, było vynikam, jak ni dziŭna, talerantnaj palityki da narodaŭ, jakija byli ŭ jaje składzie. Farmalna ŭsie narody ŭ impieryi byli roŭnyja…

«NN»: Jak i ŭ VKŁ.

AK: Tak, jak i ŭ VKŁ. Aŭstryjaki padtrymlivali kulturnuju aŭtanomiju častak impieryi. Prykład toj ža Halicyi, dzie aŭstryjcy nie dušyli, a, naadvarot, padtrymlivali ŭkrainskuju identyčnaść, dobra viadomy. Praŭda, rabiłasia heta, kab niejtralizavać polski ruch, ale ž rabiłasia! U vyniku takoj palityki impieryja nie vytrymała. U Rasiei ž, naadvarot, — dušyli ŭsie prajavy inšaj identyčnaści…

Ale ja b nie staŭ kazać, što biełarusy — heta «stary» narod. Naša nacyja chutčej pieražyvaje dziacinstva, jakoje zaciahnułasia.

Jermałovič pamylaŭsia va ŭsim

«NN»: Rasijskija šavinistyčnyja resursy ŭ internecie ŭ jakaści svaich vorahaŭ u Biełarusi vyvodziać «lićvinaŭ» — amal jak banderaŭcaŭ va Ukrainie…

AK: Usio, što adbyvajecca za časam panavańnia Łukašenki, možna akreślić jak «cichuju akupacyju», albo «mientalnuju akupacyju». Heta i razbureńnie nacyjanalnaj biełaruskaj ideałohii, u tym liku praź finansavańnie Rasijaj prajektaŭ i sajtaŭ, roznych «cytadelaŭ» dy «impieryjaŭ»…

Cikava, što Rasija padtrymlivaje taksama rehijanalnyja prajekty — toje ž «lićvinstva». Nie ŭ razumieńni, što «lićvin» — heta biełarus, a ŭ razumieńni, što, maŭlaŭ, my litoŭcy, majem vučyć litoŭskuju movu i złučacca ź Litvoj. Toje, čym da niadaŭniaha času zajmaŭsia sp. Dziermant. Kali karotka, dyk heta vydumka našych vorahaŭ, jakuju padtrymali našyja durni.

Z boku Rasiei atakujecca toje «lićvinstva», jakoje źjaŭlajecca sinonimam biełaruskaści. Tamu što heta, jak i lubyja zhadki pra pierajemnaść z VKŁ, mientalnaje i terminałahičnaje addaleńnie ad Rasii. Bo naš narod pryniaŭ sučasnuju nazvu, kaniečnie, pad prymusam Rasii.

«NN»: Vyvučeńnie i papularyzacyja historyi VKŁ moža być pryščepkaj ad «ruskaha miru»?

AK: Liču, heta vielmi mocnaja pryščepka, bo jana farmuje histaryčnuju śviadomaść i nacyjanalnuju ideałohiju, značnaj častkaj jakoj źjaŭlajecca histaryčnaja pamiać. Heta apora na tradycyju dziaržaŭnaści, jakaja była ŭ minułym.

Niadaŭna na histaryčnaj kanfierencyi ŭ Minsku adzin rasiejskamoŭny ukrainiec z Kijeva adznačyŭ: «Etničnaja historyja Ukrainy pryviała da hramadzianskaj vajny…» Ja zapratestavaŭ, bo kali b nie było vykładańnia nacyjanalnaj historyi na praciahu 25 hod, to byŭ by nie tolki «Krymnaš», ale i Charkaŭ, i Čarnihaŭ.

Ukraincam za hety čas pryščapili taki zarad nacyjanalnaj historyi — časam ź pierabolšvańniami, z Kazackaj dziaržavaj ažno da Minska, — ale pryščapili! I heta ciapier važny faktar u zachavańni ŭkrainskaj dziaržavy. Ale histaryčnyja mify varta kanstrujavać prafiesijna, kab paśla nie pryjšłosia pierarablać, jak mif Jermałoviča pra VKŁ.

«NN»: A ŭ čym byŭ niedakładny Jermałovič?

AK: Va ŭsim. Niapravilna łakalizoŭvaŭ Litvu. Niapravilna vyvodziŭ pryčynu stvareńnia VKŁ — vajnu… Ja jaho vielmi šanuju asabista, jak budziciela pamiaci, ale vychodzić ź jaho pracami na mižnarodnuju arenu — heta tolki hańba. Jak i z pracami Anatola Tarasa.

Dla biełarusaŭ — tolki pa-biełarusku

«NN»: Pašyrać historyju VKŁ i Biełarusi naohuł možna tolki pa-biełarusku ci varta i pa-rasiejsku?

AK: Ja liču, što na terytoryi Biełarusi — tolki pa-biełarusku. Svaje knižki ja admaŭlajusia vydavać pa-rasiejsku, choć mnie kazali: «jany pojduć u Rasieju» — nieviadoma ž… Dla Litvy varta vydać historyju VKŁ pa-litoŭsku, taksama jak jany vydali svajo bačańnie pa-biełarusku. Dla ŭkraincaŭ — pa-ŭkrainsku, dla palakaŭ — pa-polsku, dla biełarusaŭ — pa-biełarusku.

Bo čałaviek, jaki nie ŭ stanie pračytać histaryčny tekst pa-biełarusku, žyvučy ŭ Biełarusi, uvohule historyjaj nie cikavicca. Na ich niama čaho marnavać čas. A voś dziaciej hetych ludziej u škole treba navučyć jak naležyć.

«NN»: Knižki pra VKŁ Anatola Tarasa albo navat Vitaŭta Čaropki, vydadzienyja pa-rasiejsku, možna ŭbačyć u kniharniach — heta niedarečnaści, na vašu dumku?

AK: Heta kanjunktura, čysta finansavyja spravy, rynak. Ja baču svajoj zadačaj adukoŭvać publiku, a ludzi, jakich vy pieraličyli, — chočuć zarabić.

Pisać jak Tarasaŭ

«NN»: Vydaŭcy biełaruskamoŭnaj histaryčnaj litaratury mohuć napoŭnić kniharni alternatyŭnym tavaram?

AK: Pakul my nie paśpiavajem, ale heta realna va ŭmovach stymulacyi. Nie abaviazkova z boku dziaržavy. Takija rečy možna było b rabić na konkursnaj asnovie, adbirać najlepšyja pracy i vydavać narmalnymi nakładami — niekalki na hod. A historykaŭ u nas, dziakavać Bohu, chapaje.

Naša najbolšaja chiba, što ŭ Biełarusi niama kaardynacyi histaryčnaj aśviety hramadstva. Što takoje sistema histaryčnaj navuki? Heta dreva. Karani — heta fundamientalnaja navuka, stvoł — heta adukacyja, krona — papularyzacyja. I tut usio źviazana. Kali drennaje kareńnie — značyć, budzie słaby stvoł. Niama liścia — značyć, pavietra nie chapaje, i ŭsio astatniaje hinie.

«NN»: U našych susiedziaŭ vychodzić bahata fejkavaj histaryčnaj litaratury dla padtrymki vieličnaha nacyjanalnaha mifa. Rasiejcy pišuć pra słavianskija karani staradaŭnich rymlanaŭ, ukraincy — pra ŭkrainski charaktar Trypolskaj kultury… Ci pryjdzie čas padobnych fejkaŭ ad biełaruskich historykaŭ?

AK: Ja suprać takich rečaŭ. Chapaje sapraŭdnych histaryčnych faktaŭ, na asnovie jakich možna pisać papularnyja knižki i navat mastackuju litaraturu. Ja suprać prafanacyi historyi, bo padmanvać nieabaznanaha čytača — heta jak padmanvać dzicia. I padobnyja fejkavyja rečy robiać mahčymym usio — lubuju vydumku. Heta razbureńnie pavahi da navuki.

Pavinien być mocny i talenavity aŭtar, jak, naprykład, Kastuś Tarasaŭ, śvietłaj pamiaci. Čytaješ jaho «Pahoniu na Hrunvald» — i navukova, i pa-mastacku. Treba staracca rabić papularyzacyju na prafiesijnym uzroŭni. Možna ž prydumać biełarusa-hieroja, naprykład, Hrunvaldskaj bitvy. Ale kab jon apranuty byŭ jak tady. Kab jon byŭ u charuhvie, jakaja realna była pad Hrunvaldam. Kab jon machaŭ miačom pačatku XV st. I kab malavaŭ heta, naprykład, Pavał Tatarnikaŭ. Heta budzie lepš za ŭsialakija fejki!

Aleś Kraŭcevič nar. u 1958. Doktar histaryčnych navuk, prafiesar. Vyvučaje siaredniaviečnuju historyju Biełarusi. Žyvie ŭ Hrodnie.

• 2
• 0
• 0
• 0
• 0
• 1