«Rasija nie vytrymaje doŭha». Jak krymskija tatary žyvuć va ŭmovach rasijska-ŭkrainskaj vajny?
Voś užo 8 hadoŭ Krym žyvie va ŭmovach rasijskaj akupacyi. Rasija — aŭtarytarnaja kraina, u jakoj pravy i svaich hramadzian rehularna parušajucca, a što ŭžo i kazać pra žycharoŭ akupavanych terytoryj. Asabliva ciažkaja situacyja ŭ karennych narodaŭ Kryma. Sotni palitviaźniaŭ, rusifikacyja škoł, zakryćcio niezaležnych miedyja — voś tolki niapoŭny śpis prablem, ź jakimi sutyknulisia krymskija tatary i inšyja narody paŭvostrava. Jak žyvie Krym va ŭmovach rasijska-ŭkrainskaj vajny? Pahutaryli pra heta z Eskienderam Baryjevym, staršynioj praŭleńnia Krymskatatarskaha resursnaha centra, kiraŭnikom upraŭleńnia pa pravavych pytańniach i zamiežnych spravach Miedžlisa krymskatatarskaha naroda.
Što źmianiłasia z 2014 hoda?
Adna z samych balučych prablem karennych narodaŭ — kali karenny narod znachodzicca va ŭmovach miždziaržaŭnaha kanfliktu. I miždziaržaŭny kanflikt pamiž Rasijaj i Ukrainaj pačaŭsia mienavita z Kryma, terytoryi, dzie kampaktna pražyvajuć karennyja narody Ukrainy: krymskija tatary, karaimy i krymčaki.
Spadar Baryjeŭ adznačaje, što situacyja z karennymi narodami Kryma istotna źmianiłasia z 2014 hoda, jak u samim Krymie, tak i na ŭzroŭni ŭkrainskaj dziaržavy.
«Kali pačałasia akupacyja Kryma ŭ 2014 hodzie, krymskija tatary, jakija tradycyjna sistemna padtrymlivali praŭkrainskija pravacentryčnyja palityčnyja siły, nie pryniali jaje, nie pryniali rasijan. Z boku rasijan byli sproby naładzić kamunikacyju ź lidaram krymskatatarskaha naroda Mustafoj Džemilovym, z pradstaŭnikami Miedžlisa krymskatatarskaha naroda. Ale Miedžlis krymskatatarskaha naroda, z samaha pačatku razumiejučy, što heta mižnarodnaje złačynstva, parušeńnie usich mižnarodnych norm, inicyjavaŭ i pasprabavaŭ niehvałtoŭnym sposabam prademanstravać, što Krym nie padtrymlivaje parušeńnie cełasnaści Ukrainy.
Miedžlis zaklikaŭ krymskich tatar nie ŭdzielničać u refierendumie. Bolš za 90% krymskich tatar nie brali ŭdzieł u refierendumie. Učastki, dzie kampaktna pražyvajuć krymskija tatary, pa sutnaści tak i zastalisia zakrytymi. Krymskija tatary zaklikali i pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnaściaŭ, inšyja narody, jakija pražyvajuć u Krymie, nie brać udzieł u hetym niezakonnym refierendumie», — apisvaje padziei 2014 hoda spadar Baryjeŭ.
Tady ž krymskija tatary źviarnulisia ŭ Viarchoŭnuju Radu Ukrainy z zajavaj, u jakoj padtrymali cełasnaść Ukrainy i jaje suvierenitet nad Krymam. Taksama Miedžlis zaklikaŭ žycharoŭ Kryma nie ŭdzielničać u miascovych vybarach, ihnaravaŭ usie dziejańni z boku rasijan.
Paśla hetaha rasijanie adyšli ad sprob damovicca i pierajšli da zapałochvańnia i zabaron: pačalisia vobšuki ŭ aktyvistaŭ i pieraśledavańni. Miedžlis krymskatatarskaha naroda byŭ zabaronieny, abvieščany ekstremisckaj arhanizacyjaj. Pačalisia sproby stvaryć alternatyvu Miedžlisu, albo źmianić skład Miedžlisu, ale ŭ rasijan ničoha nie vyjšła.
«Rasijanie pačali ŭžyvać svajo zakanadaŭstva paśla pierachodnaha pieryjadu. U tym liku dla taho, kab uzmacnić represii krymskatatarskaha naroda. Hetyja pracesy praciahvajucca až da siońnia», — kaža aktyvist.
U 2020 hodzie rasijanie paśla źmianieńniaŭ u Kanstytucyju ŭnieśli šerah źmienaŭ u rasijskija zakony, u tym liku ŭ Kryminalny kodeks.
«My sutykajemsia z takimi vypadkami pieraśledu, jak, naprykład, «sprava Chizb ut-Tachryr». Aficyjna ŭ Rasii «Chizb ut-Tachryr» źjaŭlajecca zabaronienaj arhanizacyjaj, adpaviedna, RF i siłaviki na terytoryi Kryma vykarystoŭvajuć «Chizb ut-Tachryr» dla pieraśledu tych pradstaŭnikoŭ karennaha naroda, jakija źjaŭlajucca bolš relihijnymi. Heta nie fakt, što jany źjaŭlajucca členami hetaj arhanizacyi», — kaža Eskiender Baryjeŭ, adznačajučy, što zabaronu «Chizb ut-Tachryr» vykarystoŭvajuć bolš jak instrumient dla pieraśledu krymskich tatar.
«Dalej pieraśledujuć za publičnyja zajavy, vystupleńni. My bačym takija artykuły jak «Zaklik z dapamohaj ŚMI da parušeńnia cełasnaści Rasijskaj Fiederacyi», mnohija pradstaŭniki krymskatatarskaha naroda pieraśledvalisia i pieraśledujucca pa hetych artykułach. Adnosna mnohich pradstaŭnikoŭ karennaha naroda ŭžo byli vyniesienyja prysudy, albo jany znachodziacca ŭ vyšuku», — kaža kiraŭnik Krymskatatarskaha resursnaha centra.
Taksama aktyvistaŭ hramadskich abjadnańniaŭ masava padazrajuć va ŭdziele ŭ «niezakonnych uzbrojenych farmavańniach».
«Sistemnyja vobšuki, sistemnyja aryšty, parušeńnie pravoŭ na spraviadlivy sud, sistemnyja zatrymańni — usio heta pryviało da taho, što karenny narod pastajanna znachodzicca pad pastajannym ciskam», — dadaje Baryjeŭ.
Źniščeńnie niezaležnych ŚMI
Jašče adna prablema — zabarona niezaležnych krymskatatarskich ŚMI. U pryvatnaści, z 1 krasavika 2015 hoda ŭ Krymie nie pracuje niezaležny krymskatatarski telekanał ATR.
U miedyjachołdynh ATR taksama ŭvachodzili dziciačy krymskatatarski telekanał Lale, a taksama dźvie radyjostancyi — usie jany byli vymušanyja vyjechać na terytoryju macierykovaj Ukrainy. Zamiest ich akupacyjnaja administracyja stvaryła svoj telekanał na krymskatatarskaj movie, jaki viaščaje kramloŭskuju prapahandu.
Rusifikacyja
Taksama kiraŭnik upraŭleńnia pa pravavych pytańniach i zamiežnych spravach Miedžlisa krymskatatarskaha naroda źviartaje ŭvahu na imklivuju rusifikacyju krymskatatarskich škoł.
Da departacyi krymskich tatar paśla Druhoj suśvietnaj vajny ŭ Krymie byli škoły, dzie amal usio navučańnie było na movie karennaha naroda. Ale padčas departacyi niekalki pakaleńniaŭ krymskich tatar byli pazbaŭlenyja mahčymaści vyvučać rodnuju movu, dziesiacihodździami nie rychtavalisia adukacyjnyja kadry dla vykładańnia krymskatatarskaj movy. Heta naniesła kałasalnuju škodu movie.
Ź viartańniem krymskich tatar na radzimu, u niezaležnaj Ukrainie pačali źjaŭlacca krymskatatarskija škoły, i z kožnym hodam ich kolkaść pastupova rasła, nacyjanalnaje školnictva adradžałasia.
Naprykład, na 2014 hod, da akupacyi, isnavała 15 škoł, u jakich častka pradmietaŭ vykładałasia na krymskatatarskaj movie, a ŭ inšych škołach — 389 kłasaŭ, dzie krymskatatarskaja mova vykładałasia jak asobnaja dyscyplina.
Ale rasijskija ŭłady ŭziali kurs na rusifikacyju škoł. Ciapier isnuje tolki 7 škoł z vykładańniem na krymskatatarskaj movie, 5 škoł z vykładańniem na ruskaj i krymskatatarskaj movie i 199 kłasaŭ z vyvučeńniem krymskatatarskaj movy.
«My bačym, jak pastupova jany vyciaśniajuć krymskatatarskuju movu ŭ škołach», — adznačaje Eskiender Baryjeŭ.
«U adpaviednaści z kanstytucyjaj tak zvanaj «Respubliki Krym» dziaržaŭnymi movami źjaŭlajucca ruskaja, ukrainskaja i krymskatatarskaja. Heta de-jure.
De-fakta, dziaržaŭnaj movaj źjaŭlajecca vyklučna ruskaja. Kali adsačyć usie infarmacyjnyja aficyjnyja resursy tak zvanaj «Respubliki Krym», to ŭsio viadziecca vyklučna pa-rusku. Niama ničoha ani na krymskatatarskaj, ani na ŭkrainskaj.
Tyja ž sajty ministerstva, tak zvanaha «dziaržaŭnaha savieta», jany ŭsie viaducca vyklučna pa-rusku. Spravavodstva vyklučna pa-rusku. U sudach, kali ludzi imknucca davać pakazańni na krymskatatarskaj movie, ich navat mohuć vydalać z suda», — kaža krymskatatarski aktyvist.
Byli navat vypadki, kali za razmovy na rodnaj movie školnikam rabilisia zaŭvahi, dadaje spadar Baryjeŭ.
Baćki abaviazanyja pisać śpiecyjalnyja zajavy, kali chočuć, kab ich dzieci vučylisia na rodnaj movie. I pa zmoŭčańni ŭ ankietach, jakija razdajuć baćkam, napisana, što rodnaj movaj źjaŭlajecca ruskaja.
Vielmi časta administracyi škoł apraŭdvajucca, što ŭ ich niama vykładčykaŭ, mahčymaściaŭ i resursaŭ dla krymskatatarskaj movy.
Źmiena pazicyi Ukrainy
Spadar Baryjeŭ adznačaje, što va Ukrainie z 2014 hoda pačało mianiacca staŭleńnie da krymskich tatar, uličvajučy ich pryncypovuju praŭkrainskuju pazicyju. Naprykład, Ukraina pryznała departacyju krymskich tatar hienacydam.
Na žal, u 1990-ja i 2000-ja hady Ukraina hladzieła na prablemy krymskich tatar skroź palcy. U 1991 hodzie była adnoŭlenaja Krymskaja ASSR, ale aŭtanomiju adnavili nie nacyjanalnuju, a administracyjnuju. Takim čynam, tady Krym staŭ nie krymskatatarskaj respublikaj, a de-fakta ruskaj aŭtanomijaj, u jakoj kvitnieŭ ruski šavinizm i revizijanizm, i ŭłady ŭ Kijevie heta całkam ihnaravali. Ale z 2014 hoda Ukraina narešcie źviarnuła ŭvahu na karennyja narody Kryma.
Va Ukrainie pryniali šerah inšych zakonaŭ, naprykład, ab adnaŭleńni praŭ asob, departavanych pa nacyjanalnaj prykmiecie. Byŭ pryniaty zakon «Ab karennych narodach Ukrainy». Aeraportu ŭ horadzie Simfieropal dali imia Achmiet-Chana Sułtana, krymskaha tataryna, dvojčy hieroja SSSR.
«My ŭbačyli absalutna inšaje staŭleńnie ŭkrainskaj ułady. Heta daje nadzieju i harantyi, što ŭ niezaležnaj Ukrainie bolš mahčymaściaŭ realizavać svaje pravy», — kaža spadar Baryjeŭ.
Spadar Baryjeŭ źviartaje ŭvahu na balučuju reakcyju aficyjnych asob Rasii, u tym liku Pucina, na zakon «Ab karennych narodach Ukrainy». Pra hety zakon Pucin navat zhadaŭ u svajoj kultavaj vajaŭničaj pramovie 21 lutaha paśla pryznańnia tak zvanych «DNR» i «ŁNR».
«Viarchoŭnaja Rada biezupynna vypuskaje ŭsio novyja dyskryminacyjnyja akty, užo dziejničaje zakon ab tak zvanych karennych narodach. Ludziam, jakija ličać siabie ruskimi i chacieli b zachavać svaju identyčnaść, movu, kulturu, prosta dali zrazumieć, što va Ukrainie jany čužyja», — skazaŭ tady Pucin.
I praŭda, va ŭkrainski zakon ab karennych narodach nie ŭklučyli ruskich. Ale, zdajecca, Pucin zusim nie vałodaje terminałohijaj i prosta nie razumieje, čym adroźnivajucca paniaćci «tytulnaja nacyja», «karenny narod» i «nacyjanalnaja mienšaść», albo śviadoma manipuluje terminami. Bo ŭkraincy, albo zakarpackija vienhry, naprykład, taksama nie źjaŭlajucca karennymi narodami Ukrainy.
Va ŭsim śviecie pad «karennym narodam» razumiejuć etničnuju supolnaść, jakaja sfarmavałasia na terytoryi niejkaj dziaržavy, źjaŭlajecca nośbitam samabytnaj movy i kultury, maje tradycyjnyja, sacyjalnyja, kulturnyja ci pradstaŭničyja orhany, čaściej za ŭsio składaje etničnuju mienšaść u składzie nasielnictva krainy i nie maje ŭłasnaha dziaržaŭnaha ŭtvareńnia za miežami krainy.
Va Ukrainie takimi narodami źjaŭlajucca krymskija tatary, karaimy i krymčaki. U Rasii takimi narodami možna nazvać karełaŭ, niencaŭ, karakaŭ, baškiraŭ dy inšych.
A voś ruskija va Ukrainie (jak i ŭkraincy ŭ Rasii) źjaŭlajucca nacyjanalnymi mienšaściami, jany majuć ułasnyja dziaržavy. Hetyja nacyjanalnyja mienšaści žyvuć u adryvie ad dziaržavy, dzie ichniaja mova i kultura raźvivalisia.
Pucin prosta nie razumieje, pra što jon havoryć, albo śviadoma manipuluje?
«Ja dumaju, jon usio razumieje. Albo navat kali nie razumieje, jamu mohuć patłumačyć», — miarkuje spadar Baryjeŭ.
Ale čamu ž tady Pucin tak suprać hetaha zakona?
«Kali ruskija nie źjaŭlajucca karennym narodam, łamajecca całkam ideałohija «ruskaha śvietu». Hublajecca pryviazanaść, dačynieńnie ruskich da Kryma, i, samaje hałoŭnaje, dačynieńnie da Kijeva, dačynieńnie da ŭsioj Ukrainy», — kaža aktyvist.
«Ja adzin z tych, chto aktyŭna abaraniaŭ by pravy ruskich jak nacyjanalnaj mienšaści va Ukrainie, tamu što lubaja nacyjanalnaja mienšaść pavinna mieć prava na vyvučeńnie rodnaj movy, zachavańnie nacyjanalnaj identyčnaści. Ale tut ža maštaby inšyja, tut usio nakiravana na toje, što nibyta nie isnuje ŭkraincaŭ, a isnujuć tolki ruskija», — dadaje jon.
Što źmianiłasia z pačatkam vajny?
Upłyvajuć na stanovišča krymskich tatar i bajavyja dziejańni, jakija pačalisia 24 lutaha 2022 hoda.
«Isnuje adna z prablem. Heta pryzyŭ va ŭzbrojenyja siły. U adpaviednaści z Dekłaracyjaj AAN ab pravach karennych narodaŭ i vykarystańnie pryrodnych resursaŭ, i raźmiaščeńnie pryrodnych resursaŭ, i pryzyŭ u armiju, jany pavinny ŭzhadniacca z pradstaŭničym orhanam karennaha naroda», — kaža kiraŭnik Krymskatatarskaha resursnaha centra.
Adnak heta ŭsio ažyćciaŭlajecca ŭ Krymie ŭ parušeńnie mižnarodnaha prava. I adna z hałoŭnych prablem zaraz — kali pradstaŭnikoŭ karennych narodaŭ Kryma (krymskich tataraŭ, karaimaŭ i krymčakoŭ) pryzyvajuć i adpraŭlajuć na vajnu na macierykovuju častku Ukrainy.
«Krymskija tatary, jak hramadzianie Ukrainy, taksama aktyŭna słužać va Uzbrojenych siłach Ukrainy: u šerahach Uzbrojenych sił, u roznych bryhadach. Heta źjaŭlajecca surjoznaj prablemaj, kali pa abodva baki mohuć apynucca pradstaŭniki adnaho naroda, jaki i tak źjaŭlajecca małalikim. My sa svajho boku robim usio mahčymaje, kab jak maha mienš ludziej apynułasia ŭ šerahach rasijskaj armii», — havoryć aktyvist.
Ale krymskija tatary žyvuć nie tolki ŭ Krymu. Jany taksama kampaktna pražyvajuć na akupavanych Rasijaj paŭdniovych rajonach Ukrainy, u pieršuju čarhu ŭ Mielitopalskim i Hieničeskim rajonach.
Adrazu paśla akupacyi rasijanie pačali farmiravać śpisy miascovych z praŭkrainskaj pazicyjaj (siarod ich było šmat krymskich tatar). Taksama pačaŭsia cisk na pradstaŭnikoŭ rehijanalnych miedžlisaŭ Chiersonskaj i Zaparožskaj abłaściej.
«Jany pačali pravodzić masavyja vobšuki, aryšty, stvaryli błok-pasty. Mohuć pryjści dadomu, mohuć pravieści vobšuk, mohuć zabrać ludziej», — kaža spadar Baryjeŭ.
«Ja liču, što i ŭ vajennym, i ŭ palityčnym płanie jany sapraŭdy zrabili vialikuju pamyłku. Tamu što tut, pa Ukrainie, jany zajšli daloka», — kamientuje aktyvist poŭnamaštabnuju vajnu Rasii suprać Ukrainy.
Jon ličyć, što mižnarodnaja padtrymka, siła ŭkrainskaj dziaržavy, armii i hramadzianskaj supolnaści buduć spryjać pośpiecham Ukrainy na poli boju.
«Rasija nie vytrymaje doŭha. U nas jość šaniec, što na poli boju my ŭžo zmožam nanieści kančatkovuju demaralizacyju rasijskaj armii», — adznačaje Eskiender Baryjeŭ.
«Kali budzie vyjhrany hałoŭny boj, na ŭschodzie Ukrainy, to pačniecca pierazahruzka i ŭ akupavanym Krymie», — miarkuje aktyvist.
Jon paćvierdziŭ toj fakt, što mnohija rasijskija siłaviki pačali vyvozić z akupavanaha Kryma svaje siemji.
«Paśla parazy na ŭschodzie rasijskija vajskoŭcy, rasijskija śpiecsłužby, rasiejcy, pačnuć vyjazdžać z Kryma. Heta daść mahčymaść dla deakupacyi Kryma ŭ poŭnaj miery. I ja dumaju, što kali palityčnaje kiraŭnictva našaj krainy budzie niepachisna stajać na hetych pazicyjach, to Krym budzie deakupavany», — kaža Baryjeŭ.
-
«Jak možna raźvivacca ŭ takoj sistemie?» Ekanamist krytykuje madeli, jakija ličylisia ŭzoram paśpiachovaści
-
Jakija vybary, takija i scenary. Čamu adrazu dva sparynh-partniory Łukašenki źniali svaju kandydaturu
-
Opcyi admaŭčacca ŭ spartsmienaŭ bolš niama. Ciapier nie tolki «nada», ale i pa pieršym ščaŭčku
Amierykanka raskazała, jak vykładała va ŭniviersitecie ŭ Viciebsku i navat dała paru ŭrokaŭ milicyi5
Kamientary