Piša Alaksandr Kurjanovič, kandydat histaryčnych navuk, dacent.
3 lutaha 1995 h. hałoŭnaja prezidenckaja hazieta «Sovietskaja Biełoruśsija» vyjšła z zahałoŭkam, jaki adrazu pryciahnuŭ uvahu palitykaŭ, presy i hramadskaści: «Priezidient Biełarusi zajavił včiera o namierienii iniciirovať proviedienije vsienarodnoho riefierienduma o hosudarstviennom fłahie, hierbie, jazykach i privatizacii».
Takuju zajavu biełaruski lidar sapraŭdy zrabiŭ dniom raniej na sustrečy ź vieteranami. Kab zrazumieć, čamu kiraŭnik krainy pajšoŭ na taki krok, treba źviarnucca da historyi.
Jak viadoma, 10 lipienia 1994 h. deputat Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi 12-ha sklikańnia Alaksandr Łukašenka byŭ abrany prezidentam. 20 lipienia 1994 h. jon prynios uračystuju prysiahu.
Adnak užo ŭ časie prezidenckaj kampanii było zrazumieła, što ŭ vypadku pieramohi A. Łukašenki ŭ krainie nie paźbiehnuć palityčnaha supraćstajańnia. Tak, paśla pieršaha tura vybaraŭ u červieni 1994 h. lidar Biełaruskaha Narodnaha Frontu (BNF) i adnačasova kiraŭnik parłamienckaj apazicyi BNF Zianon Paźniak zajaviŭ, što Front nie padtrymaje kandydata A.Łukašenku, jaki, na dumku Paźniaka, adroźnivaŭsia «nianaviściu da biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia, da rynkavaha refarmatarstva, da biełaruskaj kultury».
Z hetaj zajavy vynikała, što mienavita parłamienckaja apazicyja BNF stanie hałoŭnym krytykam i palityčnym praciŭnikam Łukašenki, što ź ciaham času i stałasia. Kaniečnie, u Viarchoŭnym Saviecie było šmat parłamientaryjeŭ, jakija krytyčna stavilisia da novaha prezidenta, ale hałoŭnym ruchavikom supraćstajańnia staŭ usio ž BNF.
Z vosieni 1994 h. parłamienckaja apazicyja BNF raspačała šyrokamaštabnuju krytyku dziejnaści prezidenta, jahonaha atačeńnia i Kabinieta Ministraŭ. Apazicyja ličyła, što ekanamičnaja zachady novaha kiraŭnictva respubliki (padvyšeńnie cen, denaminacyja i inš.), a taksama ŭsia prezidenckaja prahrama pa vychadzie respubliki z kryzisu, — pałavinistyja i niedastatkovyja. Apazicyja taksama vystupiła suprać prapanavanaj Łukašenkam kancepcyi t.zv «prezidenckaj viertykali», kali prezident atrymoŭvaŭ prava niepasrednaha pryznačeńnia rehijanalnych kiraŭnikoŭ. Uvohule, u dziejańniach prezidenta, havaryłasia ŭ admysłovaj zajavie apazicyi, ahučanaj ŭ Viarchoŭnym Saviecie Zianonam Paźniakom 11 listapada 1994 h., chaos i nieprafiesijnaść spałučylisia ź imknieńniem da aŭtarytaryzmu. U druhoj, bolš žorstkaj zajavie ad 16 listapada 1994 h. parłamienckaja apazicyja zajaviła pra mahčymaść impičmientu prezidentu.
Apahiejem procistajańnia prezidenta i deputackaj hrupy BNF u 1994 h. staŭ dakład deputata Siarhieja Antončyka 20 śniežnia, pryśviečany faktam karupcyi, chabarnictva, niezakonnych finansavych apieracyj u orhanach novaj ułady. Sutnaść dakłada S.Antončyka zaklučałasia ŭ tym, što ŭ najbližejšym atačeńni A. Łukašenki skłalisia čatyry mahutnyja mafijoznyja kłany: pramysłovy, ahrarny, handlova-źniešnieekanamičny i čarnobylski. Pavodle dakładčyka, pradstaŭniki hetych kłanaŭ u metach asabistaha ŭzbahačeńnia ažyćciaŭlali niezakonnyja finansavyja apieracyi i majomasnyja hiešefty, jakija nanosili istotnuju materyjalnuju škodu respublicy: «Kiebič načał razoriať Biełaruś, a eti dobjut jeje okončatielno».
Ź listapada-śniežnia 1994 h. nie tolki parłamienckaja apazicyja, ale i Viarchoŭny Saviet u cełym pačaŭ bolš krytyčna stavicca da prezidenta. Parłamientaryjaŭ jaŭna nie zadavalniała toje, što srodki masavaj infarmacy, u tym liku telebačańnie i radyjo pacichu pierachodzili pad prezidencki kantrol. Navat łajalnych da prezidenta deputataŭ uzrušyŭ fakt zabarony publikacyi dakłada Antončyka ŭ viadučych respublikanskich hazietach. Ažno 80 parłamientaryjaŭ źviarnulisia ŭ Kanstytucyjny Sud, kab razhledzieć spravu ab adpaviednaści Kanstytucyi źmien i dapaŭnieńniaŭ u zakon «Ab miascovym samakiravańni i miascovaj haspadarcy» ad 6 kastryčnika 1994 h., pavodle jakich farmiravałasia «prezidenckaja viertykal». Deputataŭ biantežyła i toje, što Łukašenka ŭparta nie žadaŭ padpisvać zakon ab Viarchoŭnym Saviecie (paźniej — ab prezidencie).
Tamu Łukašenka vyrašyŭ vykarystać taki srodak palityčnaj baraćby, jak ahulnarespublikanski refierendum. U vypadku pośpiechu ŭłada Łukašenki istotna b umacavałasia.
Da taho ž, jaskravym prykładam taho, što navat u niespryjalnych umovach pry mocnym administracyjnym resursie možna vyjhrać refierendum, byŭ Jelcyn, jaki, jak viadoma ŭ krasaviku 1993 h. paśpiachova pravioŭ hetuju kampaniju.
«Ja tierplu i budu tierpieť, skolko nužno i kakije uhodno lišienija, rabotať nie pokładaja ruk biez sna i otdycha, no liš kohda budu uvierien v sčastlivom buduŝiem svojej Rodiny»
Niahledziačy na zajavu Łukašenki ad 2 lutaha 1995 h., na praciahu miesiaca abstanoŭka ŭ respublicy była bolš-mienš spakojnaj. Kiraŭnictva respubliki rychtavałasia da vizitu Barysa Jelcyna ŭ Minsk, apazicyja zajmałasia stvareńniem błoka na budučych vybarach u Viarchoŭny Saviet 13-ha sklikańnia.
Situacyja ŭzarvałasia 10 sakavika 1995 h., kali ŭ adpaviednym numary parłamienckaj «Narodnaj haziety» byŭ nadrukavany list da prezidenta. «Ja tierplu i budu tierpieť, skolko nužno i kakije uhodno lišienija, rabotať nie pokładaja ruk biez sna i otdycha, no liš kohda budu uvierien v sčastlivom buduŝiem svojej Rodiny», — havaryłasia ŭ liście. Aŭtar lista — Ździsłaŭ Valniarovič z Hrodzienskaj vobłaści — papiaredžvaŭ Łukašenku: u vypadku refierendumu kiraŭniku dziaržavy «pridietsia pieriešahnuť nie tolko čieriez hoŕkij płač našiej intiellihiencii i otčajannyje kriki oppozicii, pieriešahnuť i čieriez moju krov, čieriez krov sotien, tysiač, millionov takich, kak ja».
Reakcyja Łukašenki była małankavaj. Jon nazvaŭ list Valniaroviča «falšivkoj, izhotovlennoj za dołłary». 17 sakavika 1995 h. vyjšaŭ ukaz prezidenta №113 pad nazvaj «Ab asobnych parušeńniach zakanadaŭstva ŭ dziejnasci srodkaŭ masavaj infarmacyi». Punkt druhi ŭkaza hłasiŭ: «Za publikacyju materyjału pad rubrykaj «List da Prezidenta» nieŭstanoŭlenaha aŭtara ŭ «Narodnaj haziecie» za 10 sakavika 1995 h., što zaklikaje da hvałtu i hramadzianskaha procistajańnia, vyzvalić ad pasady hałoŭnaha redaktara hetaj haziety Siaredziča Iosifa Paŭłaviča». Pa zakonie prezident nie mieŭ prava vyzvalać hałoŭnaha redaktara ad pasady, bo apošni pryznačaŭsia vyklučna Viarchoŭnym Savietam. Adnak va ŭkazie šła havorka pra «kanstytucyjnyja pravy prezidenta pa zabieśpiačeńni stabilnaści, pravoŭ i svabod hramadzianaŭ». Takija pravy kiraŭniku dziaržavy farmalna nadavaŭ punkt 1 artykuła 100 pryniataj letaś Kanstytucyi. Niahledziačy na zakliki apazicyi, Viarchoŭny Saviet nie adstajaŭ hałoŭnaha redaktara ŭłasnaha vydańnia. I hałoŭnaja pryčyna była ŭ tym, što bolšaść deputackaha korpusa tajemna radavałasia hetaj adstaŭcy. Pryznačany ŭ lipieni 1990 h. hałoŭnym redaktaram, I. Siaredzič niekatorymi publikacyjami chutka nastroiŭ suprać siabie parłamienckuju bolšaść. Pieršy taki zvanočak praźvinieŭ u studzieni 1991 h., kali «Narodnaja hazieta» raspačała publikacyju tvora F. Alachnoviča «U kipciurach HPU». Dalej byli rezkija artykuły Zianona Paźniaka «Pra Lenina i kamunistaŭ», «O russkom impierialiźmie i jeho opasnosti» i inš. Prasavieckija deputaty vinavacili Siaredziča ŭ asabistych ambicyjach. Tak, u kastryčniku 1992 h. deputat Ivan Avin śćviardžaŭ, što Siaredzič «zaznałsia», «načał voobŝie brosať trubku v razhovorie s dieputatami».
21 sakavika 1995 h., Łukašenka, vystupajučy pierad Viarchoŭnym Savietam zajaviŭ, što list Valniaroviča staŭ «pośledniej kaplej v čašie antihosudarstviennoj politiki» «Narodnaj haziety». Pa słovach prezidenta, jon padpisaŭ hety ŭkaz u prysutnaści Siaredziča za 20 chvilin da svajho adlotu ŭ Kapienhahien na samit pa jeŭrapiejskaj biaśpiecy.
Raźjušany prezident daŭ daručeńnie vynajści aŭtara lista. 21 sakavika 1995 h. kiraŭniki MUS (Juryj Zacharanka) i KDB (Uładzimir Jahoraŭ) zajavili deputatam, što čałaviek z takim proźviščam nie prapisany i nie pražyvaje ŭ respublicy.
Nieŭzabavie aŭtar lista znajšoŭsia. Da ździŭleńnia hramadskaści im akazaŭsia nie palityk, nie aktyvist BNF, a nikomu nie viadomaja, 29-hadovaja vykładčyca Škoły alimpijskaha reziervu Rehina Zimnickaja. Pryčynu svajho źjaŭleńnia Zimnickaja patłumačyła asabistaj aburanaściu na słovy Łukašenki ab falšyŭcy i dołarach. Praź niezaležnuju presu Zimnickaja patrabavała ŭ kiraŭnika dziaržavy prabačeńnia.
«Pratestujem suprać ździekaŭ nad našym narodam, nad našaj Ajčynaj, nad našaj Kanstytucyjaj i zakonami Respubliki Biełaruś»
Z druhoj dekady sakavika Prezident raspačaŭ kampaniju pa refierendumie. 18 sakavika hazieta «Źviazda» nadrukavała zvarot 74 deputataŭ da Łukašenki z patrabavańniem vynieści na refierendum pytańni ab novaj simvolicy i ab nadańni ruskaj movie statusa dziaržaŭnaj. 22 sakavika 1995 h. prezident aficyjna pieradaŭ pytańni na refierendum ŭ Viarchoŭny Saviet. Paśla stylistyčnaj apracoŭki pytańni vyhladali takim čynam: «1) Ci zhodnyja Vy z nadańniem ruskaj movie roŭnaha statusu ź biełaruskaj?; 2) Ci padtrymlivajecie Vy prapanovu ab ustanaŭleńni novych Dziaržaŭnaha ściaha i Dziaržaŭnaha hierba?; 3) Ci padtrymlivajecie Vy dziejańni Prezidenta, nakiravanyja na ekanamičnuju intehracyju z Rasijaj?; 4) Ci zhodnyja Vy ź nieabchodnaściu ŭniasieńnia źmianieńniaŭ u Kanstytucyju Respubliki Biełaruś, jakija praduhledžvajuć mahčymaść daterminovaha spynieńnia paŭnamoctvaŭ Viarchoŭnaha Savieta Prezidentam u vypadkach sistematyčnaha abo hrubaha parušeńnia Kanstytucyi?».
Prajekt pastanovy ab praviadzieńni refierendumu z vyšej pieraličanymi pytańniami parłamientaryi pačali razhladać 11 krasavika 1995 h. Punkt pieršy prajekta pastanovy, pavodle jakoj refierendum byŭ pryznačany na 14 maja 1995 h., byŭ paśpiachova zaćvierdžany, ale pry minimalnaj pieravazie: za hety punkt prahałasavali 157 deputataŭ pry kvorumie ŭ 152 hałasy.
Tady parłamienckaja apazicyja BNF abviaściła haładoŭku. Admysłovuju zajavu začytaŭ Zianon Paźniak. Nieŭzabavie da členaŭ deputackaj hrupy dałučylisia niekatoryja siabry Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj hramady (BSDH). Usiaho kolkaść haładajučych dasiahnuła 19 čałaviek, jakija raźmiaścilisia ŭ Avalnaj zale.
Łukašenka adčuŭ, što haładoŭka moža sarvać pryniaćcie rašeńnia parłamientam: vyniki hałasavańnia pa pytańniach refierendumu byli niezadavalniajučyja. Parłamientaryi zaćvierdzili tolki adno — treciaje — pytańnie. Prezident złavaŭsia, hraziŭsia prypynić dziejnaść Viarchoŭnaha Savieta, papiaredžvaŭ «karpienok i poźniakov», dakazvaŭ, što «na Zapadie my nikomu nie nužny», što «siehodnia na Biełaruś smotriat kak na cientr słavianskoho mira, otkuda možiet pojti vozroždienije etoho słavianstva».
I prezident pajšoŭ na rašučyja zachady. U noč z 11 na 12 krasavika 1995 h. pravaachoŭnymi i śpiecyjalnymi orhanami haładajučyja deputaty byli hvałtoŭna evakujavany z pamiaškańnia Viarchoŭnaha Savieta i mocna źbityja. Povadam pasłužyŭ ananimny zvanok pra toje, što byccam by ŭ parłamienckim pamiaškańni znachodzicca ci to bomba, ci to mina.
Prezident i jahonyja paplečniki dakazvali, što «nikto nikoho nie bił i nie łomał», a sami haładajučyja deputaty byccam by «uhrožali krovoprolitijem, dostali noži, hroziliś otriezať siebie hołovy».
Niahledziačy na patrabavańnie źbitych deputataŭ prademanstravać videakasietu z zapisam evakuacyi, a taksama pradjavić hetuju kasietu śledčym, hetaha zroblena nie było. Da siońniašniaha času nie zusim viadoma, siłami jakich struktur była ažyćcioŭlena evakuacyja.
Biezumoŭna, haładoŭka deputataŭ mocna paŭpłyvała na kiraŭnika dziaržavy. Praz šmat hod u zaklučnym słovie na IV Usiebiełaruskim narodnym schodzie Łukašenka ŭspomnić pra heta.
«Sobraliś s prihłašienijem pravitielstva i priessy i vriezali: kto po čarkie, kto po dvie, kto po šiesť, kto skolko moh. Nikto nikomu nie zaprieŝał»
13 krasavika 1995 h. deputaty viarnulisia da razhladu pytańniaŭ, prapanavanych Łukašenkam. Prezidentu ŭ hetym vielmi paspryjała kamisija VS pa dziaržaŭnym budaŭnictvie na čale z Uładzimiram Leŭčykam. U toj dzień Uł. Leŭčyk vystupiŭ pierad deputatami i zajaviŭ, što pytańni, prapanavanyja prezidentam na refierendum, nie supiarečać zakonu ab narodnym hałasavańni. Staršynia kamisii taksama abviaściŭ, što pieršyja try pytańni majuć abaviazkovy charaktar, a čaćviortaje — kansultatyŭny. Uł. Leŭčyk prapanavaŭ nie zaćviardžać pytańni asobna, a ŭ cełym adobryć pastanovu, zhodna ź jakoj refierendum pa čatyroch pytańniach pavinien adbycca 14 maja 1995 h.
Razharnulisia vostryja dyskusii, pry hetym abodva baki (i prezident, i deputaty) nie škadavali słoŭ i arhumientaŭ, kab pierakanać adno adnaho, užyvajučy mocnyja epitety. Tak, prezident paraiŭ deputatu Alehu Trusavu «nie skaliť zuby». Inšaha deputata kiraŭnik dziaržavy papiaredziŭ, što kali toj budzie «žievať» i «hovoriť», to moža «podaviťsia». U cełym atmaśfieru ŭ Avalnaj zale, jakaja panavała ŭ toj dzień, A. Łukašenka acharaktaryzavaŭ tak: «Vy mienia uvažajtie kak čiełovieka, a nie priezidienta. Tut posidiš — choť zastrieliś, čiestnoje słovo».
Jak by tam ni było, 13 krasavika 1995 h. prezident atrymaŭ pieramohu. Za praviadzieńnie refierendumu 14 maja 1995 h. pa čatyroch pytańniach addali svaje hałasy 177 deputataŭ z 185, jakija hałasavali. Heta namnoha pierasiahnuła kvorum (152 čałavieki). Praciŭniki refierendumu pieravažna nie hałasavali, pratestujučy takim čynam i suprać parušeńnia deputackaha imunitetu načnym źbićciom.
Z metaju zadobryć deputataŭ prezident vykarystoŭvaŭ banalnyja rečy, takija, jak naprykład, pracaŭładkavańnie: «Vy zdorovyje mužiki, každyj śpiecialnosť imiejet, prichoditie i skažitie, hdie vy chotitie rabotať. Davajtie dohovorimsia raz i navsiehda, čtoby nie triepali druh druhu niervy». Łukašenka chvaliŭsia, što ŭładkavaŭ na dobruju pracu deputataŭ Volhu Hałubovič (z apazicyi BNF) i Ivana Avina.
Padčas hałasavańnia pa pytańniach prezidenta 13 krasavika 1995 h. były Staršynia VS Stanisłaŭ Šuškievič zaklikaŭ deputataŭ dumać nie ab bankiecie, a ab dziaržavie. Vyśvietliłasia, što dla deputataŭ u apošni dzień siesii sapraŭdy płanavaŭsia šykoŭny bankiet. Kiraŭnik dziaržavy zaklikaŭ parłamientaryjaŭ «vypiť po sto hramm i po dviesti». 12 studzienia 1996 h., vystupajučy na 1-j siesii Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś XIII sklikańnia, Alaksandr Łukašenka ŭspomniŭ pra hety bankiet «s prihłašienijem pravitielstva i priessy».
«A jeśli uvidit Poźniak? Pusť on zadušitsia!»
Majučy adbycca plebiscyt staŭ hałoŭnaj palityčnaj padziejaj respublikanskaha maštabu, što zaciamniła saboj vybary deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta, što adbyvalisia paralelna. Prezidenckaja kamanda sprabavała vykarystoŭvać pijaraŭskija technałohii, prajaŭlać vynachodlivaść, mabilizavać na ahitacyju niekatorych biełaruskich viadomych dziejačaŭ kultury i mastactva (akcior Uładzimir Haściuchin, mastak Michaił Savicki i inš.).
Svajho rodu palittechnalahičnaj navacyjaj stała arhanizacyja śpiecyjalnaha telemostu «Refierendum-95» z udziełam samoha Łukašenki. Adnačasova prychilniki prezidenta imknulisia dyskredytavać BNF u vačach nasielnictva, dakazać jaho razburalnuju siłu. Napiaredadni refierendumu była pakazana vytrymanaja ŭ duchu najlepšych tatalitarnych prapahandysckich tradycyj stužka režysiora Juryja Azaronka «Dzieci chłuśni». U filmie BNF asacyjavaŭsia z kałabarantami padčas akupacyi Biełarusi niamiecka-fašysckimi zachopnikami.
Vyniki refierendumu byli niesuciašalnyja dla apazicyi. Pa aficyjnych źviestkach Centralnaj vybarčaj kamisii, z 4 młn. 830.582 čałaviek, jakija pryniali ŭdzieł u refierendumie pa pieršym pytańni «za» prahałasavali 83,3%, pa druhim — 75,1%, pa trecim — 83,3%, pa čaćviortym — 77,7% vybarščykaŭ.
Biełaruski prezident i jaho asiarodździe nie chavali svajho zadavalnieńnia vynikami refierendumu. Jany zajaŭlali, što nacyjanalistyčnyja siły paśla parazy na refierendumie nie majuć nijakaha prava na ŭładu ŭ krainie. Apjaniełaja pośpiecham, kirujučaja kamanda navat nie sprabavała vykanać pa niekatorych pytańniach refierendumu farmalnyja zakanadaŭčyja patrabavańni. Tak, bieł-čyrvona-bieły ściah byŭ spuščany z budynku administracyi prezidenta ŭžo 16 maja, jašče da abviaščeńnia Centrvybarkamam aficyjnych vynikaŭ. Da taho ž novaja dziaržaŭnaja simvolika, padtrymanaja na refierendumie, patrabavała zaćviardžeńnia Viarchoŭnym Savietam. Pry hetym prezidenckija małojčyki na čale z načalnikam Kiraŭnictva spravaŭ Prezidenta Ivanam Ciciankovym ździejśnili akt bluźnierstva: razarvali bieł-čyrvona-bieły ściah na kavałki, što źjaŭlałasia kryminalnym złačynstvam. Na pytańnie adnaho z padnačalenych, što padumaje pra heta Paźniak, Ciciankoŭ adkazaŭ davoli žorstka: «Pusť on zadušitsia!»
Usie sproby hramadskaj aktyvistki Taćciany Proćki pryciahnuć Ivana Ciciankova da adkaznaści byli biezvynikovymi.
Učynak Ciciankova vyklikaŭ abureńnie navat u niekatorych bližejšych paplečnikaŭ Łukašenki. Tak, u adnym ź intervju Viktar Kučynski zajaviŭ, što lepš było zdać bieł-čyrvona-bieły ściah u muziej.
«Ot rynočnoho biezumija k čiełoviečieskomu razumu?»
Refierendum atrymaŭ roznyja, supiarečlivyja acenki. Prezidenckija prychilniki śćviardžali, što źmiena simvoliki, raŭnańnie ŭ statusach ruskaj i biełaruskaj moŭ byli nieabchodnyja ŭ imia kansalidacyi hramadstva, što prava prezidenta raspuskać Viarchoŭny Saviet ŭmacavała bałans sił, i što nie było nijakaj alternatyvy ekanamičnaj intehracyi z Rasiejaj.
Mienavita refierendum, śćviardžali apałahiety pieršaha padychodu, u pryvatnaści, ŭ svajoj brašury, vypuščanaj nieŭzabavie paśla refierendumu, viadomy i ciapier Leŭ Kryštapovič, staŭ svojeasablivym punktam adliku, kali pačaŭsia pavarot ad rynkavaha varjactva «k razumu».
Apazicyja, naadvarot, rascaniła refierendum jak nacyjanalnuju hańbu, adzin z krokaŭ pa źniščeńni biełaruskaj movy i kultury, inicyjavanyja rasijskimi śpiecsłužbami pa błahasłavieńni impierskaj Maskvy. Uviedzienaje dvuchmoŭje apazicyja nazvała «razdvojenym džałam hadziuki», jakoje choča «zabić biełaruskuju dušu, biełaruskuju movu», źniščyć asnovu biełaruskaj dziaržaŭnaści.
Admoŭnuju, ale bolš ćviarozuju acenku refierendumu sprabavali dać niezaležnyja jurysty. Jany śćviardžali, što pytańni, niahledziačy na ich nieadnarazovyja karekciroŭki, usio ž byli nibyta niekarektnyja: pa zakonie čałaviek pavinien adkazvać za ci suprać, a nie «tak» i «nie», značyć pytańniaŭ typu «ci Vy padtrymlivajecie » i inš. nie pavinna było być.
Što ž spryjała pieramozie Łukašenki na refierendumie? Heta ceły kompleks roznaha rodu faktaraŭ. Biezumoŭna, vialikaje značeńnie mieli asabistyja pamknieńni Łukašenki z dapamohaj refierendumu razhramić svaich palityčnych praciŭnikaŭ. Prezident apynuŭsia metanakiravanym i valavym palitykam. Heta navat pryznavali zaciatyja praciŭniki Łukašenki. Aktyŭny člen parłamienckaj apazicyi BNF Siarhiej Navumčyk nieŭzabavie paśla refierendumu ŭ ruskamoŭnym artykule pad nazvaj «Ciel» adznačaŭ: «Pri vsiem mojem hłubokom nieuvažienii k etomu čiełovieku [Łukašenku — Aŭt.] vynuždien konstatirovať u nieho tałanta. Eto dažie nie oratorskoje mastierstvo i nie biezhraničnyj populizm. Eto sposobnosť niekojeho trudnoobjaśnimoho, no čriezvyčajno silnoho, priamo-taki hipnotičieskoho vozdiejstvija na ludiej».
Niemałavažnym apynuŭsia i faktar Viarchoŭnaha Savieta 12-ha sklikańnia, u jakoha, jak akazałasia, adsutničaje karparatyŭnaja etyka, zhurtavanaść, identyčnaść, h.zn. usio toje, što i charaktaryzuje sapraŭdny pradstaŭničy orhan ułady. Asabistyja ambicyi, kryŭdy mnohich deputataŭ i na Siaredziča, i na parłamienckuju apazicyju BNF akazalisia vyšej razumieńnia nieabchodnaści kampramisu, dyjałohu i h.d. Mienavita na hetym ŭdała syhraŭ prezident.
Pry acency refierendumu 14 maja 1995 h. nie varta skidać z rachunkaŭ i toj fakt, što pytańni, prapanavanyja Łukašenkam, upali na dobruju hlebu. Roznyja pryčyny (rasijski vialikadziaržaŭny šavinizm epochi impieryi, savieckija represii, adsutnaść kansalidavanaha dysidenckaha ruchu i h.d.) pryviali da taho, što Biełarusi pracesy denacyjanalizacyi, zaniapadu movy byli značna hłybiej, čym u inšych respublikach. Tak, zaćviardžeńnie 19 vieraśnia 1991 h. u Viarchoŭnym Saviecie hierba «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha ŭ jakaści dziaržaŭnych simvałaŭ išło ź niejmaviernymi ciažkaściami.
Takim čynam, refierendum 14 maja 1995 h. u Respublicy Biełaruś, inicyjavany Łukašenkam, vykarystoŭvaŭsia nie tolki ŭ jakaści pravierki hramadskaj dumki, ale i jak srodak baraćby z palityčnymi supiernikami i apanientami, umacavańnia lehitymacyi vykanaŭčaj ułady, jaje stanovišča. Vyniki refierendumu, akramia ŭsiaho inšaha, śviedčyli, pra toje, što ŭ śviadomaści pieravažnaj bolšaści biełarusaŭ idei niezaležnaści, kulturnaha adradžeńnia krainy na toj čas jašče nie stali ahulnahramadskimi kaštoŭnaściami.
* * *
Zahałovak ad Redakcyi. Zahałovak i padzahałovak aŭtara: «Refierendum 14 maja 1995 hoda: dvaccać hod tamu nazad. 14 maja 1995 hoda adbyŭsia pieršy ahulnarespublikanski refierendum u historyi Biełarusi. Jakija byli pryčyny i vyniki hetaj palityčnaj akcyi?»
«Ludzi, ja viarnułasia ŭ SSSR. Jašče i 170 rubloŭ za hety kašmar!» Błohierka aburyłasia načnoj čarhoj u padatkovuju7
«Ludzi, ja viarnułasia ŭ SSSR. Jašče i 170 rubloŭ za hety kašmar!» Błohierka aburyłasia načnoj čarhoj u padatkovuju
Jak ciapier žyvie padletak Roma Kahadoŭski, jaki 3 hady tamu ledź nie zahinuŭ, ratujučy brata z pažaru?8
Kamientary