«Кубок Ядвиги», «Хрустальный Иван»: статусное белорусское стекло, хрупкие символы государственности
Статусное столовое стекло должно занять своё место в «Национальной сокровищнице», пишет в журнале «Наша гісторыя» доктор истории Алесь Белый. А такая сокровищница, по его мнению, должна в Беларуси быть создана.
Амаль усё XX стагоддзе для Беларусі прайшло пад драматычным знакам стратаў. Людскіх і матэрыяльных рэсурсаў. Сімвалічных каштоўнасцяў, якія ўвасаблялі сувязь краіны з яе гістарычным мінулым. Гэта адбывалася і праз прамое знішчэнне знакавых артэфактаў пры пагромах панскіх маёнткаў і хрысціянскіх святыняў, і праз рабаванне нацыстамі, і праз санкцыянаваны самім кіраўніцтвам рэспублікі вываз культурных каштоўнасцяў БССР у саюзныя цэнтры — Маскву і Ленінград.
Сярод усіх катэгорый сімвалічна важных рэчаў хочацца асабліва адзначыць самую крохкую — сталовае шкло. У прыватнасці, тое, што свядома стваралася як маестатнае, прэстыжнае, пакліканае засведчыць высокі статус не толькі канкрэтнай асобы (напрыклад, манарха), але і ўсёй дзяржавы, дынастыі, магдэбургскага горада, рамеснага цэха.
З такіх кубкаў або шклянак, насамрэч, рэдка пілі — хіба толькі пры асабліва ўрачыстых нагодах, часам раз ці два за цэлае пакаленне. Або пры каралеўскім стале, неад’емнай часткай культуры і прыдворнага цырыманіялу якога яны былі.
Крохкасць шкла не перашкодзіла многім краінам захаваць такія сімвалы з-за іх выключнай важнасці. Часцей за ўсё яны дэманструюцца ў скарбніцах разам з агульнадзяржаўнымі, рэгіянальнымі або гарадскімі рарытэтамі. А для нас шкляныя экспанаты могуць служыць яскравай метафарай крохкасці культуры, яе безабароннасці перад варварствам.
Літоўскі прыклад
Наша «сястра-суперніца» ў змаганні за спадчыну ВКЛ, Літоўская Рэспубліка, таксама шмат чаго страціла ў мінулым стагоддзі. Але калі на пачатку ХХІ стагоддзя паўстаў амбіцыйны план аднаўлення ў Вільні Ніжняга замка, яго ініцыятарам было відавочна, што экспазіцыі Музея палаца вялікіх князёў трэба максімальна напоўніць статуснымі прадметамі, вартымі даўняй рэзідэнцыі літоўскай манархіі.
У тым ліку і знакавымі ўзорамі сталовага шкла, хай нават на той момант іх у Літве і не было. Гэта ўсведамлялася як справа агульнадзяржаўнага прэстыжу.
Таму ў 2009 годзе ў мюнхенскім антыкварыяце Gertrud Rudigier — Alte Kunst Літва набыла шкляніцу невядомага саксонскага майстра вырабу 1703 года, гіпатэтычна шкляной майстэрні Гейдэльбаха. Гэта даволі высокі (26,7 см) цыліндрычны сасуд з шырокай ножкай і багатым дэкорам. У цэнтральнай частцы шкляніцы знаходзіцца маляўнічы складаны герб — кампазіцыя з польскага «Арла», літоўскай «Пагоні» і геральдычнага шчыта дынастыі Ветынаў. Над гербам знаходзіцца залатая карона, а вышэй — загалоўныя літары F. A. R. P. (Fridericus Augustus Rex Poloniae — лац. «Фрыдрых Аўгуст, кароль польскі»).
Такія ўзоры шкляных вырабаў былі вядомыя амаль адразу пасля 1697 года, ад часу абрання саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста польскім каралём і вялікім князем літоўскім пад іменем Аўгуста ІІ (гл. пра яго артыкул Кірыла Карлюка ў №5/2020 «Нашай гісторыі»). Саксонія была адным з галоўных еўрапейскіх цэнтраў вытворчасці мастацкага шкла, і ў недалёкай будучыні гэта дало магчымасць стварэння радзівілаўскіх шкляных мануфактур з запрошанымі саксонскімі майстрамі. У далейшым падобныя ўзоры шкла выпускаліся неаднаразова на ўсім працягу праўлення Саксонскай (Саскай) дынастыі ў Рэчы Паспалітай.
Беларускія экспанаты
У беларускіх музеях на сёння ёсць сама меней адзін экспанат падобнага кшталту — шклянка з тымі ж каралеўскімі ініцыяламі F. A. R. P. E. S. (дзве апошнія літары азначаюць лацінскую тытулатуру саксонскага курфюрста — Elector Saxoniae) і аналагічным геральдычным сюжэтам.
Яна экспануецца ў Мірскім замку, ілюструючы характэрную матэрыяльную культуру XVІІІ—ХІХ стагоддзяў. Праўда, шклянка гэтая непараўнальна меншых памераў і малюнак на ёй не такі дасканалы.
Яшчэ менш статуснасці ў кілішкаў-ромераў з зеленкаватага шкла, якія экспануюцца ў Гарадзенскім дзяржаўным гісторыка-археалагічным музеі. Паводле мясцовай легенды, гэта вырабы адной з гарадзенскіх мануфактур Антонія Тызенгаўза.
Вядома, яны таксама каштоўныя экспанаты, але ў гэтым артыкуле ўсё ж гаворыцца пра іншы ўзровень сімвалічнасці, магнетызму.
У зборах Нацыянальнага гістарычнага музея ў Мінску таксама захоўваецца даволі рэпрэзентатыўны высокі (22 см) флет з празрыстага шкла. На ім пад каронай выгравіравана манаграма караля Аўгуста ІІІ — A3R (Augustus 3 Rex). Выраблены ён, падобна, на адной з мануфактур Рэчы Паспалітай у сярэдзіне XVIII стагоддзя і паходзіць з калекцыі колішняга Беларускага дзяржаўнага музея.
Капіраваць — можна
У тым самым 2009 годзе, калі літоўскі Музей палаца вялікіх князёў набыў шкляніцу 1703 года, ён узбагаціўся яшчэ на адзін каштоўны экспанат — копію шклянога кубка, створанага ў канцы XV стагоддзя венецыянскімі майстрамі для вялікага князя Аляксандра Ягелончыка.
Копію зрабілі на замову кіраўніцтва Ягелонскага ўніверсітэта, дзе захоўваецца арыгінал, у знак удзячнасці за колішнюю фундацыю Ягелонамі гэтай навучальнай установы. Экспанат тым больш каштоўны, што ягоны арыгінал, несумненна, прысутнічаў у самім замку ў канцы XV — пачатку XVI стагоддзяў. Яго трымаў у руках вялікі князь Аляксандр і, верагодна, ягоныя пераемнікі — Жыгімонт Стары і Жыгімонт Аўгуст.
Як бачым, немагчымасць набыць арыгінал не абавязкова з’яўляецца перашкодай для пабудовы якаснай музейнай калекцыі. Значна важней мець адпаведную пляцоўку-скарбніцу. І палітычную волю, каб напоўніць яе годнымі экспанатамі.
З падборам аналагічнай пляцоўкі ў Беларусі, з хоць часткова сувымернай энергетыкай, усё было б, праўда, не так проста. Нават калі б сёння раптам знайшліся сродкі і воля для набыцця экспанатаў. Тут ёсць пэўная аналогія з нядаўняй кампаніяй за перапахаванне ў Беларусі парэшткаў Кастуся Каліноўскага. Дзе ў нас можна было б размясціць такую гіпатэтычную скарбніцу, у якой не сорамна было б змясціць, напрыклад, Крыж Еўфрасінні Полацкай, калі б ён раптам знайшоўся? У гарадзенскіх замках? На Замкавай гары ў Наваградку? У новым будынку Нацыянальнага гістарычнага музея?
Калі казаць пра Наваградак, то менавіта з гэтым славутым горадам мае сувязь найбольш старажытны са звязаных з нашай зямлёй і гісторыяй славутых шкляных кубкаў — гэтак званы Кубак Святой Ядзвігі. Гэты ўнікальны артэфакт з выразанымі рэльефамі грыфона, ільва і дрэва жыцця быў знойдзены пры раскопках на Малым замку ў Наваградку славутай экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Фрыды Гурэвіч у 1950—1970-я гады.
На сёння ў свеце захавалася ўсяго каля 20 падобных кубкаў рознай ступені цэласці. Як правіла, яны маюць каля 14 см у дыяметры і такую ж вышыню, гэта значыць, іх аб’ём каля 2,15 літра. Тры з іх належалі кананізаванай пасля смерці сілезскай княгіні Ядзвізе (1174—1243). Адсюль і нямецкая назва гэтай серыі сасудаў — Hedwigsglaser. Паводле легенды, вада ў іх магла ператварацца ў віно.
Існуюць розныя версіі, як кубак мог трапіць у Наваградак. Уся партыя магла быць вывезена з Канстанцінопаля падчас ІІ крыжовага паходу 1147—1149 гадоў, калі крыжакі двойчы рабавалі візантыйскую сталіцу, а потым развезлі дабро па Еўропе. Больш пачэснай для нас (хоць і менш верагоднай) з’яўляецца выказаная ўраджэнцам Наваградчыны Мікалаем Нікалаевым думка, што гэта мог быць падарунак Міндоўгу (ад візантыйскага імператара?) з нагоды каранацыі 1253 года.
Усе аналагічныя кубкі раней захоўваліся або былі знойдзены пры раскопках у розных сталічных або кафедральных гарадах Еўропы: Уроцлаве, Кракаве, Брно, Гётынгене, Намюры і г. д. Вельмі прэстыжна, што да іх ліку адносіцца і наш Наваградак — гэта сведчыць пра выключную важнасць горада ў XII—XIII стагоддзях, пацвярджаючы версію пра яго сталічны статус у тагачасным Панямонні. Вядома, калі б такі кубак вярнуўся ў Беларусь, то ён мусіў бы лічыцца нацыянальнай рэліквіяй.
Дарэчы, у Еўропе на той момант такое шкло вырабляць яшчэ не ўмелі. Як мяркуецца, кубкі Святой Ядзвігі вырабляліся ў Егіпце або Сірыі, якія знаходзіліся тады на больш высокім узроўні тэхналагічнага і культурнага развіцця, чым хрысціянскі Захад. Але сімволіка малюнкаў на кубках хутчэй хрысціянская, так што іх маглі вырабляць і хрысціянізаваныя арабы ў дзяржавах крыжакоў. Або рамеснікі ў мусульманскіх краінах, свядома разлічваючы на плацежаздольных хрысціянскіх уладароў.
Шкада, што кубак быў адразу ж пасля знаходжання перададзены на захоўванне ў пецярбургскі Эрмітаж, паколькі самой Беларусі захоўваць такі скарб было «не па чыне».
Крышталёвы «Іван»
Некаторыя кубкі-рэліквіі з нашай тэрыторыі на сёння лічацца страчанымі, але нават іх віртуальны вобраз, з улікам гістарычных акалічнасцяў, дазваляе лічыць іх нацыянальнымі каштоўнасцямі. Адпаведна, спадзявацца калі не на вяртанне, то, прынамсі, на стварэнне рэплікі або рэканструкцыі.
Больш за два стагоддзі ў Ружанскім палацы Сапегаў захоўваўся славуты кубак «Іван», выраблены з цэльнага кавалка горнага крышталю ў форме вазы, ёмістасцю 1 гарнец (каля 3 літраў). А таксама меншага памеру авальны кубак з таго ж матэрыялу, празваны «Іваніха».
Паводле падання, з гэтага кубка адзін з першых Сапегаў, падляшскі ваявода Іван, частаваў у Ружанах польскага караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога. Гэта падаецца памылкай, бо ў часы Жыгімонта Старога Ружаны яшчэ знаходзіліся ва ўладанні Тышкевічаў. Магчыма, гэтая падзея мела месца ў іншым замку Сапегаў. Часам называецца і дакладная дата вырабу кубка — 1519 год. У такім разе летась яму споўнілася (або магло б споўніцца) 500 гадоў.
Таксама ёсць версія польскага краязнаўца родам з Ваўкавышчыны Вітольда Карпызы, што першым каралём, які наведаў Ружаны і піў з гэтага кубка, быў Жыгімонт ІІІ Ваза, а прымаў яго Ян Станіслаў Сапега (1589—1635). Празваны «Іванам» кубак быў менавіта ў гонар гэтага прадстаўніка роду (магчыма, яшчэ ягоным бацькам, славутым Львом Сапегам).
Дакладна вядома, што кубак захоўваўся ў Ружанскім палацы пазней. У студзені 1644 года па запрашэнні Казіміра Льва Сапегі тут гасцяваў кароль Уладзіслаў IV з жонкай Цэцыліяй Рэнатай Аўстрыйскай. Адпіўшы віна з «Івана», кароль параіў гаспадару, каб каштоўную рэліквію схавалі ў спецыяльнай шафе (крэдэнсе) і выносілі толькі ў суправаджэнні прыдворных у парадных строях, пад гукі ўрачыстай музыкі і 100 гарматных стрэлаў.
У сярэдзіне ХІХ стагоддзя сляды славутага кубка згубіліся. Паводле адной з версій, ён быў канфіскаваны ў Сапегаў расійскімі ўладамі за ўдзел роду ў паўстанні 1863—1864 гадоў. На думку князя Яўстахія Сапегі, які чуў шмат сямейных паданняў і меркаванняў пра лёс рэліквіі, кубак таксама можа захоўвацца ў Эрмітажы. Тыя, хто яго вывозіў, маглі нават не ведаць пра гісторыю славутага «Івана». Для іх вялікі кубак быў каштоўным, але безыменным рарытэтам. І з часам ён мог проста згубіцца — калі не фізічна, то атрыбуцыйна. Калі б «Іван» знайшоўся і нейкім цудам быў вернуты ў Беларусь, ён таксама мог бы прэтэндаваць на статус значна большы, чым чыста фамільная рэліквія Сапегаў.
Дарэчы, сам Ружанскі палац у пэўны момант сваёй гісторыі, пасля захопу Вільні маскоўскім войскам у 1655 годзе, быў часовым месцам захавання часткі дзяржаўнага скарбу, архіва і некаторых дзяржаўных рэліквій ВКЛ, сярод якіх вылучаюцца сваім статусам парэшткі святога Казіміра. Так што і Ружаны разам з Наваградкам, Гародняй і, верагодна, сталічным Мінскам прэтэндуюць на ролю адной са статусных скарбніцаў дзяржаватворчай традыцыі, дома для каранаваных прывідаў…
Комментарии