У новым праекце «Нашай Нівы» «Машына часу» мы будзем шукаць сляды тых плямёнаў у сённяшняй Беларусі. І найперш выпраўляемся на Полаччыну, дзе жылі крывічы.
Крывічы займалі гіганцкі абшар ад Ладагі да Барысава, ад Вільні амаль да Масквы. Гэта быў саюз плямёнаў, супастаўны з амерыканскімі алганкінамі. Былі крывічы пскоўскія, смаленскія, а тыя, што сядзелі на рацэ Палаце, называліся ў летапісах палачанамі.
А з Лепельшчыны мы пачынаем вандроўку таму, што тут зафіксаваныя найбліжэйшыя да нашага часу іх сляды. Тут да XVI стагоддзя, па старадаўнім крывіцкім звычаі, дзе-нідзе яшчэ хавалі памерлых у курганах — падчас раскопак аднаго з іх археолагі знайшлі проста на лобе пахаванага манету часоў Жыгімонта Старога.
уся дахрысціянская культура, усе народныя вераванні, традыцыі і звычаі, якія дажылі да нашага часу ў гэтых землях, засталіся ад крывічоў. Ды што вераванні — ёсць нават свяцілішчы. Вось, напрыклад, Святы камень каля вёскі Вялікі Поўсвіж.
Мядзведжы след
Быў некалі залаты век, жылося сыта. Каласы на жыце былі не такія кароткія, як цяпер: зярняты раслі па ўсёй сцябліне, да самага кораня. Людзі зажэрліся. А якраз хадзіў па зямлі Бог ды зайшоў у адну хату. І бачыць: дзіця малое абсерлася і матка яму сраку блінам выцірае. Бог загневаўся: раз не шануеце — не будзе вам болей сытасці. Вырваў жытнёвы колас, заціснуў сцябло між пальцаў і пацягнуў знізу ўверх, здзіраючы зярняты. Калі засталося іх зусім нямнога, завылі каты ды сабакі: пачалі Бога прасіць, каб хоць на іх долю пакінуў хлеба. Бог і злітаваўся. З тае пары каласы ў збажыны невялікія на доўгай саломіне. Затое няможна і катоў ды сабак крыўдзіць: чалавек з іх долі хлеба жывіцца.
Вядзе нас Васіль Шкіндзер, гаспадар мясцовай аграсядзібы. Дарогай мімаходзь паказвае свежы мядзвежы след на ўкамянелым ад сухаты глеі.
Адбітак адносна невялікай лапы, з руку дарослага чалавека. Малады, відаць, мядзведзік. Вандруюць-разыходзяцца з Бярэзінскага запаведніка.
«Была вышэйшая многа, але аралі ўвесь час у адвал», — заўважае Васіль. Цяпер на Перуновай гары з бласлаўлення райвыканкама ладзіцца Купалле.
Пярун і Вялес
У цэлым Вялікі Поўсвіж — вёска як вёска. З калгаснымі домікамі, заклапочаным працоўным людам, парай выпівох. Але варта ад’ехаць ад цэнтра, завярнуць да Васіля на аграсядзібу — і ў іншы свет трапляеш.
Яго калекцыю старых рэчаў можна дзень разглядаць, перабіраючы раскладзеныя па катэгорыях прадметы. Што, здавалася б, цікавага: от ляжыць дзесяць сякер.
Але адна будзе кавальскай работы, другая — фабрычная, стогадовай даўніны, трэцяя — цясло, а чацвертая — увогуле баявая: «на рыцара», полацкіх ці літоўскіх часоў.
Цмок — не лепельскі
Лепель з лёгкай рукі ці то Уладзіміра Караткевіча, ці то яго інтэрпрэтатараў зрабіўся сталіцай беларускіх цмокаў. На беразе ўспененага непагодай Лепельскага возера стаіць досыць сімпатычная выява гэтай істоты.
Хоць у рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Караткевіч ясна пісаў пра Сенненскія азёры, дзе тыя цмокі вадзіліся і выдахлі адпаведна.
Іх часам атаясамліваюць, але гэта розныя персанажы народнай дэманалогіі. Змей — тое, што на Захадзе завецца «васіліск», ён лётае і вывяргае агонь пры патрэбе. Цмок жыве ў вадзе, ён вялізны і лянівы, аднак можа ператварацца ў стройнага хлопца і круціць амуры з дзяўчатамі. Адзін такі хадзіў на сяло да сяброўкі, любіў спаць, галаву ёй на калені паклаўшы. Толькі прасіў пабудзіць, калі навальніца пачнецца. А яна раз забылася. Пярун яго і забіў.
Даўней жылі людзі
Не вералі ў Бога
Прынасілі цмоку
Ў дзень па чалавеку…
Царква правалілася
У такіх азёрах, святых ды заклятых, рыбу не ловяць. Іначай выцягнеш невад нячысцікаў, як пісаў Ян Баршчэўскі ў «Шляхціцу Завальні».
Калі ж «царква правалілася» не ў возеры, а на гары — там жалезна будзе праца для археолагаў. Па Полаччыне многа вёсак і ўрочышчаў, што завуцца Царковішчамі.
«Усё проста, — тлумачыць Лобач. — Селянін жа бачыў, што на ўзгорку — чорная зямля з кавалкамі керамікі. Значыць, людзі жылі».
Дача ў млыне
Міма Святога мы кіруемся ў Замошша. Замошшаў у Беларусі пара дзясяткаў, але толькі ў гэтым ёсць такія ўнікальныя могілкі.
Там, на часаных каменных крыжах па паўтоны вагой кожны і на прасцейшых помніках-камянях, высечаныя загадкавыя знакі. Крыжыкі, накрытыя зверху паўсферай, якія этнолагі ласкава называюць «парасоны».
Такія сімвалы характэрныя для тэрыторый, дзе жылі крывічы. Гэта не значыць, што жарнасекі ХІХ стагоддзя, якія часалі тыя каменныя глыбы-крыжы ды высякалі знакі, памяталі крывіцкія часы. Проста была такая традыцыя. Адкуль яна бралася і што значыла — страцілася з часам. Як страцілася значэнне арнаментаў на вышыванцы.
Паводле адной з версій, крывічы маглі прывандраваць у Беларусь якраз з Балканаў.
Гаспадыня пускае нас усярэдзіну. Яна жыве тут усю цёплую траціну года і нават купаецца ў млынавым ставе ўлетку.
Надземнае памяшканне млына з густам прыстасавана пад жытло.
Але сілаў давесці да ладу яшчэ і падпол з парэшткамі зубчастых колаў і цягаў няма. Гаспадыня адна, дзеці ў Мінску. Муж, супрацоўнік КГБ СССР, літаральна не перажыў распад Саюза. Проста на ўчастку — археалагічная гара, на вяршыні якой гаспадыня сее агуркі.
Славук ужывую
На торфе карэнне ўглыб не ідзе, а разыходзіцца шырокім колам вакол ствала. Ветру лёгка зваліць такое дрэва.
***
Крыніцы ў народным уяўленні — гэта вока, якое глядзіць з іншага свету, ідэальна чыстае. Крынічная вада лічылася найлепшым сродкам ад хваробы вачэй.
Чужынцы ў курганах
«Для сялян гэта былі «шведскія», «французскія», «галодныя» магілы. Бо пахаванне выглядала не так, як магілы памерлых родзічаў. Гэта важна для традыцыйнай культуры», — тлумачыць Уладзімір Лобач.
Паваленыя гранітныя надгробкі, склепы, на якія пападалі старыя дрэвы… «Тут у большасці і сваякоў не засталося. А ў нас няма сілы даглядаць. Прасіў камунальшчыкаў, а яны кажуць — па дакументах тут могілак няма», — паціскае плячыма ксёндз.
Хрысціянства адаптавала многія паганскія традыцыі. Камяні-ахвярнікі рабіліся прошчамі, стоды замяняліся крыжамі, старыя багі — новымі святымі. Але і хрысціянства часам ішло на кампрамісы, асабліва праваслаўе: «У некаторых мясцінах сяляне маглі ўгаварыць якога талерантнага святара ды пакачаць яго ў жыце. Папы былі мажныя, сытыя — дакладная гарантыя ўрадлівасці», — расказвае Лобач.
Былі шведскія — сталі французскія
У дапісьменнай народнай культуры быў спосаб захоўваць інфармацыю пра незвычайныя падзеі, накшталт войнаў, хвароб-пошасцяў, прыходу заваёўнікаў. Каб запомніць татараў, шведаў ці французаў, трэба было звязаць іх з нейкім матэрыяльным аб’ектам паблізу. Звычайна магіламі чужынцаў называліся курганы, што спрадвеку былі каля вёскі. З часам з’яўлялася новая навала, памяць пра ранейшую адыходзіла, «шведскія магілы» ператвараліся ў «французскія»…
У Варонічах, на паўдарозе між Полацкам і Ушачамі, дрэмле памятка тых дзён. Тут у 1566-м, пасля захопу Полацка войскам цара Івана IV, полацкі гараднічы Фёдар Жук заклаў замак. Людзям, што сяліліся тут, была дадзеная воля на дванаццаць гадоў.
Часам гэты балцкі народ, які займаў паўночны ўсход Беларусі ад VIII cт. да н.э., атаясамліваюць з андрафагамі, якіх згадваў грэчаскі гісторык Герадот. Яны сяліліся на высокіх пагорках, займаліся прымітыўным земляробствам, гадавалі скаціну, але кармілі іх у асноўным лес і рака. Ніводнага пахавання днепра-дзвінскай культуры не было адшукана.
Цягам IV—VII стагоддзяў нашай эры іх культура перарадзілася ў банцараўскую (паўплывалі прадстаўнікі культуры штрыхаванай керамікі з захаду і паўднёвай кіеўскай культуры, якія перасяляліся сюды, ратуючыся ад прыродных катаклізмаў, гунаў і готаў).
Задумляешся, колькі ж разоў за гісторыю мянялася антрапагеннае аблічча гэтай зямлі, лад і спосаб чалавечага жыцця на ёй.
Лыжня з вараг у грэкі
Недаязджаючы да Полацка, звяртаем налева, каб пабачыць Дзісну.
У крывіцкія ж часы Дзісна была адным з кантрольна-прапускных пунктаў на шляху да Полацка. Калі казаць глабальней, на шляху з вараг у грэкі.
Золата плыло, полацкі князь рабіўся багатым і магутным.
Недалёка ад упадзення Дзісенкі Дзвіна падзеленая надвое вялікім доўгім востравам. На ім і стаяла крэпасць палачан.
Купцы па лёдзе даходзілі да Полацка ці ўвогуле да вярхоўяў Дняпра, наймалі караблі і плылі ў далёкі Канстанцінопаль.
Навошта грошы вікінгу
Магдэбургскі горад, дзе археолагі знаходзяць ювелірныя майстэрні адну пры адной, дзе шараговыя купцы выпраўлялі дзяцей вучыцца ў Кракаў і Падую (успомнім Францыска С.) — меў у XVI стагоддзі адно драўляныя ўмацаванні. Чаму? Мо таму, што ўсе грошы круціліся ў бізнэсе, не было і думкі, што ёсць вораг, ад якога нельга будзе адкупіцца звыш меры накладных выдаткаў і запланаваных рызык…
У вікінгаў, якія ігралі тут першыя ролі, увогуле было спецыфічнае стаўленне да багацця. Мала хто прыхоўваў яго, каб адкапаць пры жыцці і карыстацца. Дый пры тагачасным узроўні вытворчасці, што на тое золата можна было купіць? Хіба наняць дружыну галаварэзаў і здабыць яшчэ больш золата…
Чым больш каштоўнасцяў схаваеш, тым большая будзе табе ўдача. Апроч таго, скандынавы верылі, што закапанае ў розных месцах золата прыдасца на тым свеце, у Вальгале. У магілу каштоўнасцяў зазвычай не клалі, каб рабаўнікі не трывожылі.
Полацкія скарбы
Арабскія дырхемы ў раннім сярэднявеччы былі ва Усходняй Еўропе нечым накшталт даляраў. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што казьянкаўскі скарб — гэта казна Полацкага княства, выкрадзеная і прыхаваная невядомымі рабаўнікамі.
Полацк яшчэ раскопваць і раскопваць. Таямніцы нашай першай сталіцы ляжаць на двухметровай глыбіні ў дварах панэльных пяціпавярховікаў, у гародчыках прыватнага сектара, пад пліткай і асфальтам цэнтральных вуліц.
Мы не ведаем нават, дзе пахаваны Усяслаў Чарадзей, яго бацька Брачыслаў Ізяслававіч, іншыя слаўныя князі полацкай дынастыі.
На полацкім замчышчы спакойна летнім вечарам. Схлынулі турыстычныя групы. Цяністыя старыя таполі цягнуцца каранямі ў Рагвалодаў час. Дзвіна з Палатою бясконца выносяць з мулам аскепкі керамікі, дрэва, цэглы, чорныя косткі.
На кручы над імі — Сафія, наша Палярная зорка. Нібыта і не самая яркая, і не ў цэнтры неба, але вакол яе круцяцца ўсе сузор'і беларускай гісторыі.
Побач на пляцоўцы стаіць выцягнуты з Дзвіны Барысаў камень — валун, шанаваны мясцовым людам задоўга да таго, як адзін з Усяслававых сыноў у ХІІ стагоддзі выбіў на ім крыж з малітоўным зваротам. Побач шпацыруюць два камерсанты, старэйшы ў летнім пінжаку і белых туфлях вядзе па мабільным звычайныя бізнэсовыя размовы пра куплю-продаж. Не перапыняючы гутаркі, яны падыходзяць да каменя і тройчы абыходзяць яго, кранаючыся рукой. Ішоў 1030 год хрысціянства…
у Полацку быў збудаваны ў ХІ ст., у часы Усяслава Чарадзея. Узвядзеннем Сафіі князь падкрэсліваў незалежнасць і роўнасць з Ноўгарадам ды Кіевам, у якіх таксама былі Сафіі. У часе Паўночнай вайны храм быў узарваны, адноўлены ў барокавым стылі. Але ніжні ярус сцен захаваўся ад ХІ стагоддзя.
Грамы
У каларытным полацкім перадмесці Грамы разглядаем ліштвы са змяістым узорам.
Азярына
Валовай азярына завецца не ў гонар буйной рагатай жывёлы, а, магчыма, ад таго ж кораня, што і імя «Вялес», лічыць Уладзімір Лобач. Тут, паводле Яна Баршчэўскага, у дахрысціянскія часы было капішча Перуна (у назве Грамы лёгка заўважаецца яго след) і чамусьці Бабы Ягі. Спыняліся тут і яе паслядоўнікі: напрыклад, каля Валовай азярыны стаяў маскоўскі цар Іван Жахлівы, штурмуючы Полацк.
Заняўшы горад, паводле мясцовай легенды, цар загадаў патапіць у азярыне полацкіх яўрэяў і манахаў-бернардынаў.
«Тут сталі ў 12-м сцяной…»
У 1812-м уся тэрыторыя між Полацкам, Чашнікамі, Расонамі была полем вялізнай сечы паміж напалеонаўскімі корпусамі Удзіно і Макдональда ды рускім корпусам Вітгенштэйна. З абодвух бакоў у супрацьстаянні ўдзельнічала 45 тысяч чалавек. Больш як чатырнаццаць тысяч засталося ў полацкай зямлі.
Але пад Клясціцамі французы былі разбітыя.
У вобразе героя савецкіх анекдотаў паручніка Ржэўскага было штосьці і ад Кульнёва — гусара, халасцяка, ваякі і дзівака.
Згодна з легендай, на мясцовай гары, што на сутоку рэк Дрысы і Нішчы, праваліліся пад зямлю аж сем цэркваў.
Месца дазваляе: гара доўгая і цягнецца грэбенем уздоўж рэчышча за сотню метраў. Гэта ледавіковы оз.
Озы
У дагістарычныя часы на гары жылі ўжо знаёмыя нам днепра-дзвінцы. А ў XVI стагоддзі каля яе ўзножжа разыграліся трагічныя падзеі.
Тут стаяла маскоўская крэпасць Сокал, у якой замацаваўся элітны атрад «дзяцей баярскіх», які спяшаўся на дапамогу сваім у абложаны Стэфанам Баторыем Полацк, але не паспеў. Маскавітаў выбівалі наёмныя нямецкія ландскнехты і польскія атрады. Ім удалося запаліць драўляныя сцены распаленымі ядрамі.
Пакуль таварышы здолелі выламаць браму, усе немцы пагінулі. Помста была жахлівай: палонных не бралі, забілі нават ваяводу Барыса Шэіна, за якога можна было атрымаць добры выкуп.
Забітых маскоўцаў пахавалі каля ўзножжа гары-царквішча. Ландскнехтаў — наверсе.
Нядаўна тут працавалі археолагі: на свежай зямлі пад нагамі — абломак выбеленай часам губчатай костачкі.
Скрозь растуць ліпы і дубы, прычым многім не адна сотня гадоў. Мы знаходзім волата з расколатай і выпаленай сярэдзінай, у якую можа зайсці як у пакой дарослы чалавек.
Дзіва — гэты дуб, які калі не маскоўцаў, дык французаў дакладна помніць, жыве і зелянее. У выпаленай сярэдзіне будуюць сваю Беларусь лясныя мурашкі.
Гэтае слова прыдумаў гісторык, палітык, адзін з выдаўцоў «Нашай Нівы» пачатку ХХ стагоддзя Вацлаў Ластоўскі. Прычым слова «валатоўкі» — было, а «волат» — не. Але яно так удала прыжылося, што ў акадэмічна выдаваных народных казках асілкаў, багатыроў і веліканаў спрэс пазамянялі на волатаў.
Нешчарда — азяро сярдзітае
Дзякуючы гэтаму равесніку Адама Міцкевіча і Тараса Шаўчэнкі захаваліся ў памяці многія народныя легенды, згадкі пра крывіцкую яшчэ старажытнасць. І з Міцкевічам, і з Шаўчэнкам ён, дарэчы, сябраваў. І Міцкевіч, нібыта, нават правіў некаторыя вершы Яна…
У Мурагах застаўся апошні прыродны жыхар — 78-гадовая Антонаўна. Пра Баршчэўскага яна, вядомая рэч, ад старэйшых нічога не чула. «Ён жа жыў дзвесце гадоў назад!» — рэзонна заўважае Антонаўна.
Тым больш на ўездзе ў вёску, на ўзгорку, стаіць памятны камень з партрэтам Баршчэўскага.
На тым месцы раней была царква, у якой служыў бацька Яна, уніяцкі святар. Але дзе стаяў сам фальварак Мурагі, прататып сядзібы старога Завальні?
Мясцовыя краты выгортваюць там падазрона чорную зямлю. Дый ліхтар у акне адсюль добра быў бы відаць падарожным, што ў зімовую ноч ехалі санямі па лёдзе замерзлага возера…
«Нешчарда — азяро сярдзітае, раней людзі кожны год тапіліся», — кажа Антонаўна, нібыта перасцерагаючы ад купання.
Перавоз
Перавоз стаіць на самым ускрайку Беларусі. Далей сканчаецца дарога і да Расіі можна пешкі дайсці.
Капальніцтва гэта народнае існуе столькі, колькі жыве побач з курганамі чалавек. У асноўным церпяць вялікія валатоўкі.
Тым часам велічыня кургана — паказчык не багацця, а старажытнасці. Вялікія курганы ранейшыя, бо людзі жылі большымі сем’ямі-калектывамі, болей было працоўных рук, калі даходзіла справа да насыпання курганоў.
Каментары