Na miescy niepaŭtornaha jaŭrejskaha kvartała Školny dvor u Hrodnie chočuć pastavić bietonnuju banalščynu
Niadaŭna ŭ Hrodnie pačałasia rekanstrukcyja histaryčnaha budynka na miescy byłoha jaŭrejskaha kvartała pa adrasie Vialikaja Trajeckaja, 47. U vyniku «rekanstrukcyi» jon pavialičycca amal u dziesiać razoŭ, a ŭ histaryčnym centry horada vyraście čarhovy bietonny hmach.
Samym aburalnym u hetaj situacyi źjaŭlajecca toje, što padčas budaŭničych prac budzie źniščany vializny płast kulturnaha słoju CHII—XIX stst. (kaliści tut byŭ staražytny pasad) razam z padmurkami siami kamianic siaredziny XIX — pačatku XX stahodździaŭ, jakija stajali na hetym miescy. Napeŭna, samym kaštoŭnym budynkam siarod ich była malitoŭnia cecha miaśnikoŭ. Heta byŭ adzin ź siami jaŭrejskich chramaŭ Školnaha dvara. Jak nam udałosia vyśvietlić, piać z hetych chramaŭ byli pabudavany (u niekatorych vypadkach pierabudavany) adnym architektaram i ŭjaŭlali saboj adziny architekturny kompleks, anałahaŭ jakomu na terytoryi našaj krainy prosta nie było!
Što takoje Školny dvor?
Školnymi dvarami ŭ našym krai spradvieku nazyvali haradskija jaŭrejskija kvartały, dzie zvyčajna pobač z hałoŭnaj sinahohaj kampaktna raźmiaščalisia malitoŭni, abo «škoły». Čaściej za ŭsio pad hetaj nazvaj razumielisia asobnyja budynki abo pamiaškańni, dzie jaŭrei supolna malilisia i atrymlivali relihijnuju adukacyju (u histaryčnych dakumientach — «malelnyja škoły»). U haradach isnavali navat śpiecyjalnyja malitoŭni dla asobnych ramiesnych abjadnańniaŭ i prafiesij: furmanaŭ, miaśnikoŭ, vadavozaŭ, kraŭcoŭ, šklaroŭ, pilščykaŭ, padmajstraŭ i navat adstaŭnych sałdat.
Čym byŭ unikalny hrodzienski Školny dvor?
Jaŭrejski kvartał u Hrodnie pačaŭ farmiravacca ŭ 16 st. kala Vialikaj charalnaj sinahohi, budynak jakoj u źmienienym vyhladzie zachavaŭsia da našaha času. U ciapierašni čas chram ličycca adnym z najstarejšych dziejnych sinahoh u Jeŭropie!
Da pieršaj pałovy XIX st. hrodzienski Školny dvor byŭ rajonam chaatyčnaj draŭlanaj zabudovy pamiž vulicami Kryvoj i Školnaj Žydoŭskaj, dzie z-za vysokaj ščylnaści nasielnictva časta zdaralisia pažary. Najbolš mocny pažar adbyŭsia ŭ 1837 h., kali zhareła niekalki dziasiatkaŭ damoŭ. Na źniščanym pažaram miescy ŭ 1838 h. hubiernskija ŭłady vyrašyli zrabić handlovuju płošču, jakaja ciaham XIX—XX stahodździaŭ nazyvałasia «Školny dvor», «Rybnaja płošča», a potym «Miasny rynak». Tut było šmat draŭlanych kramak, dzie zvyčajna handlavali praduktami žyviolnaha pachodžańnia i chlebam.
Padčas vialikaha pažaru, jaki adbyŭsia letam 1899 h., Školny dvor vyharaŭ amal daščentu. Ahniom byli źniščany faktyčna ŭsie malitoŭni i prytułak dla chvorych, a taksama mocna paškodžany budynak sinahohi. Adbudova kvartała stała nadzvyčaj važnaj spravaj dla ŭsioj jaŭrejskaj hramady horada. Sinahohu, prytułak, a taksama try malitoŭnyja škoły było vyrašana adbudavać kompleksna. Dla hetaj mety byŭ zaprošany samy kruty i modny na toj čas u horadzie architektar — Majsiej Zielmanavič Lubič, jaki da hetaha času paśpieŭ zbudavać u Hrodnie jak minimum try malitoŭnyja škoły, siarod jakich — budynak škoły cechu miaśnikoŭ la hałoŭnaj sinahohi.
Samy modny hrodzienski architektar
Majsiej Lubič vałodaŭ pryvatnaj prajektnaj arhanizacyjaj — techničnaj kantoraj, u jakoj vykonvalisia prajekty budynkaŭ. Jon byŭ synam čalca haradskoj upravy Zielmana Lubiča i, vidać, mieŭ dobruju adukacyju i niebłahija suviazi.
Ciaham niekalkich hadoŭ pa prajekcie Lubiča ŭ navamodnym maŭrytanskim styli byli pierabudavanyja hałoŭnaja sinahoha, budynak škoły chasidaŭ i Klaŭz, i z nula ŭźviedzienyja škoły Chieŭra-Ałšych i cecha miaśnikoŭ. Na budynak novaha prytułku dla chvorych, vidać, nie chapiła hrošaj. Hałoŭnaj mastackaj asablivaściu, jaki abjadnoŭvaŭ hety kompleks ź piaci jaŭrejskich chramaŭ, źjaŭlałasia bahataje dekaravańnie vonkavych ścien rustam i ŭpryhožvańnie voknaŭ lištvami, fłankavańnie fasadaŭ kvadratnymi viežami z kilepadobnymi zaviaršeńniami.
Lubič upieršyniu zaśviaciŭsia ŭ jakaści architektara paśla taho, jak u vyniku viesnavoha pažaru 1885 h. zhareła pałova Hrodna. Horad pačaŭ adbudoŭvacca vielmi imkliva, i takija prafiesii, jak architektary i budaŭniki, byli adnymi z najbolš zapatrabavanych. Samymi prykmietnymi prajektami M. Lubiča ŭ hety čas źjaŭlajucca dom kupca Muraŭjova na Paradnaj płoščy, vodanapornaja vieža i dom kupcoŭ Frankaŭ na Sabornaj vulicy. Paśla realizacyi hetych abjektaŭ architektar nabyŭ viadomaść. Hałoŭnymi klijentami Lubiča vystupali samyja zamožnyja žychary Hrodna.
Pra toje, nakolki pavažanym byŭ čałaviekam Majsiej Lubič, śviedčyć toj fakt, što ŭ 1891 h. haradski hałava Hrodna źviarnuŭsia z prośbaj da hubiernatara ab nadańni jamu hanarovaha hramadzianstva. Adnak ministerstva justycyi nie dazvoliła zrabić hetaha, spasyłajučysia na toje, što toj nie adpaviadaje patrabavańniam ab nadańni asabistaha hanarovaha hramadzianstva. Niahledziačy na admovu, architektar aktyŭna ŭdzielničaŭ u hramadskim žyćci horada: jon źjaŭlaŭsia siabram praŭleńnia dobraachvotnaha pažarnaha tavarystva, a taksama siabram tavarystva pa zabieśpiačeńni biednaha nasielnictva drovami i inšymi pradmietami pieršaj nieabchodnaści.
Što pabudujuć na terytoryi byłoha Školnaha dvara?
Da niadaŭniaha času ad byłoha Školnaha dvara, nie ličačy sinahohi i malitoŭnaj škoły Klaŭz, zachavaŭsia apošni dom, prazvany ŭ narodzie «kryvym» z-za charakternaj vyhnutaj formy fasadu. Jon niekalki hod pustavaŭ i byŭ na hrani znosu. U 2017 hodzie ŭłaśnik — čajny dom «ČajKoffskij» — vyrašyŭ pierabudavać budynak pad haścinicu z brovaram i ofisami. U kancy 2018 hoda na abjekcie pačalisia padrychtoŭčyja pracy. Ni hramadstva, ni historyki nie mieli mahčymaści prysutničać na hramadskich słuchańniach, mahčyma, ich prosta nie było. U takich tajamničych umovach pačałasia realizacyja prajekta. Najpierš budaŭniki źnieśli «kryvy dom», pakinuŭšy tolki jaho fasadnuju častku.
I tolki tady, narešcie, na płocie pierad budynkam byŭ vyviešany prajektny płan rekanstrukcyi. Toje, što było pradstaŭlena tam u vyhladzie malunkaŭ, pryviało hramadstva ŭ šok!
Zamiest typovaj kamianički nieŭzabavie tam vyraście žalezabietonna-šklanaja pačvarnaja harhara, jakaja svaimi pamierami budzie pieraŭzychodzić budynak hałoŭnaj sinahohi. Faktyčna, svaim abjomam hety monstr «źjeść» pałovu terytoryi byłoha Školnaha dvara i pachavaje pad saboj padmurki siami kamianic kanca XIX stahodździa, siarod jakich adna z samych pryhožych — malitoŭnaja škoła miaśnikoŭ aŭtarstva architektara M. Lubiča!
I heta prytym što ŭvieś hety kompleks vyraście pad samym bokam sinahohi — adnoj z samych hałoŭnych atrakcyj dla turystaŭ u horadzie.
Da taho ž, hety kompleks nazaŭsiody pachavaje ideju adradžeńnia i rehienieracyi Školnaha dvara. A ŭ vyniku budaŭnictva pry adsutnaści archieałahičnych raskopak (a mienavita tut u CHII stahodździ znachodziŭsia haradski pasad) na śmietnik budzie vyvieziena niekalki sotniaŭ kubamietraŭ nadzvyčaj kaštoŭnaha dla navuki kulturnaha słoju. Varta skazać, što ciaham apošnich hadoŭ u horadzie faktyčna nie pravodzilisia paŭnavartasnyja archieałahičnyja raskopki. Usie budaŭničyja pracy ŭ centry pravodziacca pad nahladam archieołahaŭ, jakich prysyłaje ŭ Hrodna Akademija navuk. Usia sutnaść pracy hetych «archieołahaŭ» zaklučajecca ŭ fotafiksacyi kulturnaha słoja i nazirańni za tym, jak budaŭničaja technika ryje katłavany i vyvozić hrunt za horad. Zrazumieła, što ŭsie kaštoŭnyja artefakty ŭ takich umovach niemahčyma zaŭvažyć, i jany traplajuć na haradski śmietnik. Nieviadoma, kolki najkaštoŭniejšych artefaktaŭ my stracili ŭ vyniku takich «archieałahičnych nahladaŭ». Mahčyma, lik idzie na tysiačy.
Atrymlivajecca, ułady dziela nievialikaj dla haradskoha biudžetu vyhody pajšli nasustrač inviestaru, jaki źniščyć kulturny płast pasada i ŭsie nadziei na rehienieracyju kvartała. U ideale, na hetaj terytoryi možna było b pravieści płanavyja archieałahičnyja raskopki i adnavić źniščanyja malitoŭnyja damy ŭ kompleksie ź sinahohaj, što mieła b nieparaŭnalna bolšyja šansy stać adnym z samych pryhožych miescaŭ horada.
Chto taja prafsajuznaja aktyvistka z MAZa, jakaja paprasiła Łukašenku razabracca ŭ jutubie z «biehłymi»?5
Kamientary