Jak biełarusy žyli pa draŭlanym kalendary. Usio žyćcio źmiaščałasia na prostym kijku
Adziny biełaruski raźbiany draŭlany kalandar, jaki zachavaŭsia, siońnia zachoŭvajecca ŭ rasijskim muziei.
24.11.2024 / 15:55
Frahmient draŭlanaha kalendara. Fota: Illa Butaŭ
Raźbianyja draŭlanyja kalendary, jakija majuć vyhlad bruska ci kija z naniesienymi na ich zasiečkami i admysłovymi znakami, viadomy na terytoryi krain Skandynavii, Bałtyi, Ruskaj Poŭnačy, Bałharyi i ŭ inšych rehijonach. Na ich admysłovaj sistemaj zasiečak paznačany dni, tydni, miesiacy i nieruchomyja carkoŭnyja śviaty.
Pra vykarystańnie takich kalendaroŭ biełarusami amal ničoha nie było viadoma. Taksama viadomy karec-bracina XVI stahodździa, vyjaŭlenaja ŭ Hrodnie (ale da hetaha, mahčyma, ekspanavaŭsia ŭ muziei Mahilova) ź mierkavanymi vyjavami znakaŭ zadyjaka albo simvaličnymi vyjavami miesiacaŭ.
Bracina-karec, abo rytualny koŭš XVI stahodździa z zadyjakam. Muziej biełaruskaha narodnaha mastactva ŭ Raŭbičach
Niahledziačy na abmiežavanaść źviestak pra biełaruskija draŭlanyja kalendary, jość adzin artefakt, pra jaki doŭhi čas nie było viadoma.
U pačatku XX stahodździa znakamity etnohraf Alaksandr Sieržputoŭski vyjaviŭ na terytoryi Słuckaha pavieta draŭlany kij z zasiečkami, jaki padobny da paŭnočnych kalendaroŭ. Jon pieradaŭ jaho ŭ Rasijski etnahrafičny muziej, dzie toj zachoŭvajecca dahetul.
U navukovy abarot hety ŭnikalny artefakt byŭ uviedzieny biełaruskimi navukoŭcami zusim niadaŭna. U 2021 hodzie byŭ apublikavany hruntoŭny artykuł Illi Butava i Źmitra Skvarčeŭskaha, u jakim byli raskrytyja padrabiaznaści draŭlanaha kalendara.
Carkva ŭ Čudzinie ŭ 1934 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Siońnia kalandar ekspanujecca ŭ raździele, pryśviečanym Biełarusi. Pavodle zapisu ŭ vopisie, jon byŭ atrymany ad Sieržputoŭskaha ŭ 1918 hodzie, a da hetaha znachodziŭsia ŭ vioscy Čudzin Słuckaha pavieta Minskaj hubierni. Ciapier hetaja vioska znachodzicca ŭ Hancavickim rajonie Bresckaj vobłaści.
Chutčej za ŭsio, kalandar byŭ vyrazany ŭ XIX st., ale z raniejšaha ŭzoru. Heta draŭlany kijok z 365 nasiečkami na kožny dzień nievysakosnaha hoda i viertykalnyja linijami, jakimi jon padzieleny na 26 častak-tydniaŭ. Adzin bok źmiaščaje paŭhodździe z sakavika pa žnivień, a druhi — ź vieraśnia pa luty.
Taksama na kij naniesieny abaznačeńni śviatočnych dzion i znaki sachi, kasy, siarpa, cepu i padkovy.
Vyjavy na hraniach kalendara (pramaloŭka D. Sobal)
Vyjavy sielskahaspadarčych pryład možna suadnieści z adpaviednym pracoŭnym pieryjadam: sacha (znachodzicca pamiž 1 i 6 sakavika) — viasna, kasa (pamiž 27 červienia i 4 lipienia) i sierp (pamiž 25 lipienia i 1 žniŭnia) — leta, padkova (pamiž 27 kastryčnika i 3 listapada) — vosień, cep (pamiž 29 śniežnia i 5 studzienia) — zima. Padobnyja vyjavy sustrakajucca na pieravažnaj bolšaści viadomych draŭlanych kalendaroŭ u krainach Paŭnočnaj Jeŭropy.
Vyjava cepa na kalendary. Fota: Illa Butaŭ
Na biełaruskim artefakcie dla paznačeńnia śviat vykarystana nie identyfikavanaja da kanca sistema znakaŭ na bakavych hraniach: małyja i doŭhija ryski, kasyja ryski, znak, padobny da litary T, znaki ŭ vyhladzie łacinskaj litary V i h. d. Umoŭna ŭsie znaki možna padzialić na asnoŭnyja dla hadavych śviat, i dadatkovyja, jakija paznačajuć pieryjady hałoŭnych sielskahaspadarčych rabot.
Novy hod u najbolš pašyranych typach raźbianych kalendaroŭ ź inšych pravasłaŭnych rehijonaŭ moh pačynacca ci z 1 sakavika, ci z 1 vieraśnia, što adpaviadaje archaičnaj viaskovaj tradycyi. Pačatak hoda na haradzienskim kalandarnym kaŭšy znachodzicca ŭ sakaviku. U kalendary-kijku hod taksama adličvajecca z sakavika, na što ŭkazvaje miescaznachodžańnie miesiaca na pačatku hrani.
Vyjavy na kalendary: sierp; padkova. Fota: Illa Butaŭ
Usie adznačanyja na kalendary śviaty źjaŭlajucca nieruchomymi, tamu jon aktualny i ŭ nievysakosnyja, i ŭ vysakosnyja hady. Kali adličvać hod z 1 sakavika, to ŭ kalendary sa Słuckaha pavieta ŭ vyłučajucca znakami nastupnyja daty:
1 sakavika — Aŭdoki (Prapadobnaj mučanicy Jeŭdakii), 9 sakavika — Saraki, 25 sakavika — Dabravieščańnie (Źviestavańnie), 23 krasavika — Jurja, 8 maja — Mikolny Ivan, 9 maja — Mikoła, 24 červienia — Kupało, 29 červienia — Piatro, 20 lipienia — Illa, 1 žniŭnia — Makaviej, 6 žniŭnia — Ispas, 16 žniŭnia — Spleńnie, 29 žniŭnia — Hałavasiek, 8 vieraśnia — Bahatnik, 14 vieraśnia — Uźvižańnie (Česny kryž), 26 vieraśnia — Bahasłoŭ, 1 kastryčnika — Pakrovy, 8 kastryčnika — nieviadomaje śviata, 22 kastryčnika — Kazanskaja, 21 listapada — Źviedzieńnie, 6 śniežnia — Mikoła, 25 śniežnia — Pieršaja Kalada, 1 studzienia — Druhaja Kalada (Vasille), 6 studzienia — Treciaja Kalada (Vadochryšča), 2 lutaha — Hramnicy.
Heta ŭsio śviaty, charakternyja dla pravasłaŭnaj carkvy i viadomyja ŭ narodnaj tradycyi rehijona, ź jakoha pachodzić artefakt.
Adzinaja paznaka, što vyklikaje ciažkaści ŭ interpretacyi, adnosicca da 8 kastryčnika. U biełaruskim narodnym kalendary hety dzień faktyčna nijak nie adlustravany. Jość adzinaja zhadka ŭ litaratury, što ŭ hety dzień adznačajecca pryśviatak Tryfana i Piełahiei. Ale heta zanadta drobny pryśviatak, kab paznačać jaho siarod astatnich značnych śviat.
Tak što heta pakul zahadka, jakuju historyki nie razhadali. Kali ŭ vas jość tłumačeńnie, pišycie nam u kamientach da artykuła.
Vyjavy na kalendary: sacha; kasa. Fota: Illa Butaŭ
Mahčyma, heta paznaka niejkaha miascovaha festu, jaki ŭźnik nie na padstavie carkoŭnaha śviata, a ŭ vyniku niejkaha cudoŭnaha precedentu ci nadzvyčajnaj situacyi. Najaŭnaść hetaj daty na raźbiany kalendara ź vioski Čudzin možna vyłučyć u jakaści jaho admietnaj asablivaści.
U adroźnieńnie ad bolšaści padobnych kalendaroŭ na biełaruskim adsutničajuć paznačeńni dzion šanavańnia miascovych śviatych. Tolki najbolš značnyja hadavyja śviaty, jakija majuć važnaje značeńnie ŭ biełaruskaj narodnaj kultury i spałučajuć dachryścijanskija i chryścijanskija zvyčai.
Choć simvały, što paznačajuć śviaty, i majuć stylistyčnaje padabienstva sa znakami na inšych kalendarach, pramych supadzieńniaŭ i anałahaŭ, jakija dazvalajuć kazać pra zapazyčvańni ci ahulnuju tradycyju, nie vyjaŭlena.
Doŭhaja pramaja linija na kalendary paznačaje dvanadziasiatyja haspodnija i baharodzičnyja śviaty pravasłaŭnaj carkvy. Anałahičny znak paznačaje 1 studzienia, dzień Śviatoha Vasila Vialikaha, jakoje złučajecca sa śviatam Abrazańnia. Apošniaje, u svaju čarhu, źjaŭlajecca haspodnim (choć i nie dvanadziasiatym). Heta śviedčyć pra toje, što raźbiar ci davoli dobra viedaŭ pravasłaŭny kalandar, ci karystaŭsia niejkim pravilnym uzoram.
Druhaja vyraznaja hrupa śviat paznačajecca znakam u vyhladzie łacinskaj litary V. Heta dni šanavańnia značnych śviatych — Hieorhija Pieramožcy, Mikałaja, Piatra i Paŭła, Iaana Chryściciela, Iaana Bahasłova.
Vyklučeńniem źjaŭlajecca śviata Naradžeńnia Iaana Chryściciela, paznačanaje viertykalnaj linijaj. U toj ža čas śviata Usieknavieńnie hałavy Iaana Chryściciela taksama paznačajecca standartnym znakam u vyhladzie litary V.
Zrazumiełym źjaŭlajecca vykarystańnie vyjavy kryža, a nie doŭhaj linii dla paznačeńnia Chryščeńnia, jakoje adznačajecca 6 studzienia. T-padobnym znakam paznačana 8 kastryčnika, jakomu adpaviadaje pakul nieidentyfikavanaje śviata, i 1 žniŭnia — śviata Makaviej. Imavierna, heta moža być śviedčańniem najaŭnaści niejkaj suviazi pamiž śviatami.
Runičnyja draŭlanyja kalendary na hraviury O. Mahnusa z knihi «Historia de gentibus septentrionalibus» (1555)
H-padobny znak, jakim paznačanaja 20 lipienia, dzień pamiaci śviatoha Illi, možna z aściarožnaściu patłumačyć jak vyjavu siakiery, pieraasensavańnie zbroi śviatoha ŭ ikanahrafii. Na skandynaŭskich kalendarach znakam siakiery paznačajecca dzień pamiaci śviatoha Ołafa.
Jak adznačała ŭ 1938 h. K. Kryvarukava ź siała Jam Pskoŭskaj vobłaści, čas raniej «ličyli pa tydniach» i «na ścianie zarubačkam i kručočkam adznačali»». Zachavalisia śviedčańni pra toje, što na terytoryi Biełarusi taksama praktykavalisia padobnyja sposaby składańnia kalendaroŭ.
Kalandar sa Słuckaha pavieta (u centry) u ekspazicyi Rasijskaha etnahrafičnaha muzieja. Fota: Illa Butaŭ
Zasiečki na kalendary sa Słuckaha pavieta, jakija paznačajuć kolkaść dzion, anałahičny zasiečkam na kaścianych padlikovych birkach, jakija byli znojdzieny pry raskopkach u Breście i datujucca kancom XII — pačatkam XIV st. Dźvie takija birki znachodziacca ŭ ekspazicyi archieałahičnaha muzieja «Biareście».
Jakoha śviatoha zastupnika vybrać kvadrobieram?
U viežy Ščytoŭka Navahradskaha zamka źbirajucca zrabić muziej
Historyk zaŭvažyŭ zakanamiernaść u tym, jak časta hareła Bieraście
U Budsłaŭskim kaściole raskryli nieviadomyja raniej rośpisy