U Budsłavie raźbirajuć unikalny ałtar ź iluzornaj pierśpiektyvaj, jakoj padmanvali hledača najvialikšyja dojlidy Ryma
Hetaja aptyčnaja iluzija nie maje anałahaŭ u Litvie i Polščy, ale jaje možna adšukać u tvorach Bramante, Baramini, Biernini i Paładya, jakim Italija abaviazanaja svajoj architekturnaj raskošaj. Raspaviadajem pra hety niezvyčajny ałtar i taho, chto prydumaŭ hetuju padmanku.
25.10.2024 / 07:00
Pierśpiektyŭny ałtar u Budsłavie. Fota: welcome-belarus.ru
Na minułych vychadnych u budsłaŭskim kaściole Uniebaŭziaćcia Najśviaciejšaj Dzievy Maryi śpiecyjalistami pravodzilisia abmiery i razborka ŭnikalnaha ałtara ŭ najstarejšaj častcy chrama.
Šedeŭr architektury XVII stahodździa płanujuć adrestaŭryravać pakul kaplica Śviatoj Barbary, u jakoj jon znachodzicca, začyniena na doŭhuju rekanstrukcyju. Restaŭratary majuć namier pašyryć draŭlany ałtar, kab viarnuć jamu pieršapačatkovy vyhlad.
I sam ałtar, i miesca, dzie jon siońnia raźmiaščajecca, dosyć niezvyčajnyja. Kaplica Śviatoj Barbary — heta stary muravany kaścioł pieršaj pałovy XVII stahodździa, jaki paśla razbudovy chrama byŭ uklučany ŭ jahony abjom.
Abmiery ałtara. Fota: fejsbuk Nacyjanalnaha Sanktuaryja Maci Božaj u Budsłavie
Stary chram u novym
Pieršy muravany chram biernardzincaŭ u Budsłavie byŭ zakładzieny 28 žniŭnia 1633 hoda vilenskim pryjoram Fłaryjanam Kaleckim. Fundataram kaścioła byŭ hietman vialiki litoŭski Jan Kiška, a budaŭnikom Andrej Kromier z Połacka. 9 lipienia 1643 kaścioł byŭ aśviečany pad tym ža tytułam Adviedzinaŭ Najśviaciejšaj Dzievy Maryi, što i papiaredni draŭlany chram.
Malunak staroha kaścioł z rukapisnaj chroniki klaštara. 1767 h. Fota: Wikimedia Commons
Muravany kaścioł byŭ nievialikim, pamieram 20ch10 m. Dla raźmiaščeńnia cudatvornaha abraza Maci Božaj, jaki byŭ padorany papam Klimientam VIII mienskamu vajavodu Janu Pacu, z nahody jaho pierachodu ŭ katalictva i vizitu ŭ Rym, a potym pieradadzieny biernardzinam kala 1613 hoda, byŭ zbudavany ŭnikalny draŭlany razny pierśpiektyŭny ałtar.
Stary kaścioł (rudym) upisany ŭ abjom novaha kaścioła (karyčnievym). Klaštarny korpus nie źbiarohsia (śvietła-rudym). Čarciažy ź pieradprajektnaj inviestycyjnaj dakumientacyi.
Pra toje, jak vyhladaŭ pieršy muravany kaścioł, dakładna nieviadoma, ale zachavałasia niekalki jaho supiarečlivych vyjaŭ. Praź vialiki napłyŭ pałomnikaŭ i bahatyja achviaravańni ŭ 1767-1783 hadach byŭ pabudavany novy vialiki kaścioł u tym vyhladzie, jaki znajomy nam siońnia. Pry budaŭnictvie novaha kaścioła była źmieniena jaho aryjentacyja: kali stary chram byŭ zaryjentavany ałtarom na ŭschod, to novy — na zachad.
Ałtar u kaplicy ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa. Fota: Wikimedia Commons
Chory ŭ kaplicy ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa. Fota: Wikimedia Commons
Stary kaścioł staŭ častkaj novaha chrama i siońnia viadomy jak kaplica Śviatoj Barbary, źleva ad ałtara novaha chrama. Siońnia ŭ kaplicu možna patrapić jak z ałtarnaj častki kaścioła, tak i praz histaryčny ŭvachod, jaki siońnia apynuŭsia na zadnim fasadzie. Zachavalisia navat staryja chory nad uvachodam, na jakija viadzie vintavaja leśvica.
Abraz Ukryžavańnia, jaki zamianiŭ cudatvorny abraz Maci Božaj, ale nie adpaviadaje pa pamiery aryhinału. Fota: budslau.by
Zastaŭsia stajać na svaim miescy i pierśpiektyŭny ałtar, ale cudatvorny abraz, pieraniesieny ŭ novy ałtar kaścioła, zamianiła Ukryžavańnie, pryniesienaje siudy ŭ 1773 hodzie ź siadziby Šymkovičaŭ-Radovičaŭ u Iłavie.
Sakret ałtara
Pierśpiektyŭny ałtar u Budsłavie. Fota: budslau.by
Jak śćviardžajuć daśledčyki, kampazicyja ałtara staroha kaścioła ŭ Budsłavie nie maje anałahaŭ u sakralnaj architektury Litvy i Polščy.
Miarkujuć, što ałtar byŭ vykanany ŭ 1643—1651 hadach majstram Piatrom Hramielem, a pazałacili jaho manachi Hieranim Płonski i Bieniedykt Rosman.
Ale hety pomnik poźniaha baroka nastolki ŭnikalny i navatarski, što daśledčyki spraviadliva pryjšli da vysnovy, što jon nie moh być spravaj miascovych cechavych majstroŭ.
Struktura levaha kryła ałtara i jaho pamiery. Fota: budslau.by
Ałtar składajecca z troch častak. Na piarednim płanie prosty ałtar u vyhladzie skryni, za jakim dvuchjarusnaja architekturnaja kanstrukcyja, tak zvany retabl, ale samaja cikavaja treciaja častka — dva kryły pa bakach ałtara. Jany ŭstanoŭleny pad vuhłom 135° adnosna retabla.
Płan ałtara i jaho pamiery. Fota: budslau.by
Vyšynia kryłaŭ pastupova źmianšajecca bližej da retabla z ałtarnym abrazom. U toj ža bok źmianšajucca kałony, nišy sa skulpturami śviatych, zvužajecca karnizny fryz.
Razhornutaść kryłaŭ ałtara i pastupovaje pamianšeńnie jaho architekturnych elemientaŭ byli sprajektavany tak, kab stvaryć zrokavuju iluziju — vymušanuju pierśpiektyvu. Hety efiekt dazvalaŭ vizualna pašyryć nievialiki pa pamierach chram u hłybiniu i zrabić cudatvorny abraz, na jakim sychodziłasia pierśpiektyva, jašče bolš značnym.
Italjanskaja padmanka
Teoryja pierśpiektyvy stała adnym z hałoŭnych dasiahnieńniaŭ mastactva Adradžeńnia. Italjanskija mastaki taho času litaralna spaborničali ŭ majsterstvie pierśpiektyvy, malujučy ŭjaŭnyja architekturnyja dekaracyi ŭ svaich tvorach. Ale svajoj viaršyni vykarystańnie pierśpiektyŭnych efiektaŭ dasiahnuła ŭ časy baroka.
Najvialikšyja dojlidy svajho času vykarystoŭvali ich u svaich pabudovach dla stvareńnia roznych vizualnych iluzij i padmanak.
Aptyčnaja iluzija ŭ carkvie Santa-Maryja-presa-San-Sacira ŭ Miłanie, stvaraje ŭražańnie, što hałoŭny nief ciahniecca jašče na dziasiatak mietraŭ za ałtar. Donata Bramante, 1482—1486. Fota: Wikimedia Commons
Nasamreč hłybinia ałtarnaj nišy ŭ carkvie Santa-Maryja-presa-San-Sacira ŭ Miłanie ŭsiaho 1 mietr. Donata Bramante, 1482—1486. Fota: Wikimedia Commons
Adnym ź pieršych takuju padmanku (abo tramploj) u architektury prymianiŭ małady Donata Bramante, jaki ŭ 1482—1486 hadach braŭ udzieł u pierabudovie carkvy Santa-Maryja-presa-San-Sacira ŭ Miłanie. Chram musiŭ mieć formu kryža ŭ płanie, ale hłybini placa brakavała. Bramante prydumaŭ jak vizualna pradoŭžyć skaročany centralny nief z dapamohaj rezkaha zvužeńnia architekturnych elemientaŭ. U vyniku ałtarnaja niša, hłybinia jakoj składaje ŭsiaho 97 sm, stała vyhladać byccam ciahniecca ŭdalačyń na cełych dziesiać mietraŭ.
U XVII st. u baročnym mastactvie aptyčnaja iluzija prastory šyroka vykarystoŭvałasia ŭ architektury śvieckich i sakralnych interjeraŭ, i navat va ŭrbanistycy.
Halereja ŭ pałacy Spada ŭ Rymie byccam by ciahniecca na dziasiatki mietraŭ i viadzie ŭ inšy dvoryk z sadam i skulpturaj. Frančeska Baramini, 1652—1653. Fota: Wikimedia Commons
Čałaviek u pačatku halerei i ŭ kancy. Nasamreč hłybinia halerei prosta aptyčnaja iluzija.
Pierśpiektyŭnuju iluziju Bramante, jakuju šyroka apisvali ŭ mastackich traktatach taho času, pieraniaŭ inšy vydatny dojlid — Frančeska Baramini. U 1652—1653 hadach jon uziaŭsia za pierabudovu pałaca kardynała Spada ŭ Rymie. U nievialikim dvoryku pałaca jon stvaryŭ unikalnuju halereju: jaje padłoha pryŭzdymajecca, sklapieńnie pastupava apuskajecca, usie architekturnyja elemienty pastupova zvužajucca, a ŭ praśviecie bačny jašče adzin dvoryk sa statujaj Mierkuryja.
Dziakujučy dakładna raźličanamu pierśpiektyŭnamu efiektu, halereja daŭžynioj kala 9 mietraŭ vyhladaje ŭ čatyry razy daŭžejšaj, a statuja Mierkuryja, jakaja nasamreč usiaho 60 sm vyšynioj, zdajecca nie mienšaj za rost čałavieka.
Razrez i płan pierśpiektyŭnaj halerei pałaca Spada ŭ Rymie. Fota: Wikimedia Commons
Razrez i płan pierśpiektyŭnaj leśvicy Apostalskaha pałaca ŭ Vatykanie. Džavani Łarenca Biernini, 1663—1666. Fota: Wikimedia Commons
Da taho ž pryjomu źviartaŭsia i Džavani Łarenca Biernini, aŭtar znakamitaj kałanady, jakaja achoplivaje płošču Śviatoha Piatra ŭ Rymie. U 1663—1666 hadach jon sprajektavaŭ dla papskaha Apostalskaha pałaca niezvyčajnuju Carskuju leśvicu. Maršy leśvicy pa miery ŭzychodžańnia zvužajucca, skaračajucca adlehłaści pamiž kałonami, a vyšynia stoli pastupova stanovicca nižejšaj. Dziakujučy hetamu efiektu leśvica vyhladaje našmat bolšaj, čym jana jość, a fihura pantyfika, jaki spuskajecca pa joj, kudy bolš značnaj.
Teatr Alimpika ŭ Vičency. Andrea Paładya, 1580. Fota: Wikimedia Commons
Ale rymskija prajekty byli realizavanyja paźniej, čym stvorany ałtar u Budsłavie, a tamu nie mahli być krynicaj natchnieńnia. Vierahodna, takoj pasłužyli dekaracyi tahačasnych teatraŭ, dzie ŭ abmiežavanych habarytach sceny, dziakujučy iluzornaj pierśpiektyvie, uzvodzilisia cełyja pałacy i harady z vulicami.
Cudoŭnym prykładam źjaŭlajecca teatr Alimpika ŭ Vičency, sprajektavany ŭ 1580 hodzie architektaram Andrea Paładya. Tym samym Paładya, čyja tvorčaść praz stahodździ padšturchnie biełaruskaha šlachcica Ivana Žałtoŭskaha stvaryć «stalinski ampir».
Za teatralnaj pieraharodkaj byccam chavajucca cełyja vulicy, ale heta iluzija. Fota: Wikimedia Commons
Za teatralnaj pieraharodkaj byccam chavajucca cełyja vulicy, ale heta iluzija. Fota: Wikimedia Commons
Praz prajomy ŭ teatralnaj pieraharodcy, pieraniataj sa staražytnarymskich teatraŭ, u roznyja baki ad hledačoŭ razychodziacca try vulicy. Niahledziačy na toje, što ŭ hłybiniu jany majuć usiaho niekalki mietraŭ, jany vyhladajuć vielmi doŭhimi. Adčuvańnie hłybini ŭzmacniajuć i rakursy architekturnych detalaŭ.
Mahčymy aŭtar
Praz raspaŭsiudžanaść takoha vizualnaha padmanu ŭ teatralnych dekaracyjach taho času, daśledčyki vykazali zdahadku, što ałtar u Budsłavie byŭ zadumaj prafiesijnaha architektara, jaki raniej mieŭ dačynieńnie da teatralnaj abo kalateatralnaj scenahrafii. Heta musiŭ być niechta z koła karaleŭskaha dvara Uładzisłava IV, jaki kiravaŭ u toj čas.
Partret Džavani Batysty Džyźleni ŭ carkvie Santa-Maryja-del-Popała ŭ Rymie. 1672. Fota: Wikimedia Commons
Siarod karaleŭskich architektaraŭ, jakija pracavali ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, aktyŭnaściu vyznačaŭsia italjaniec Džavani Batysta Džyźleni. Jon paśpieŭ taksama papracavać pry dvary karaloŭ Žyhimonta III Vazy i Jana II Kazimira. Džyźleni prajektavaŭ epitafii, nadmahilnyja pomniki i mahnackija pałacy mahnataŭ u Vilni, pa jahonym prajekcie ŭźviedzieny znakamity klaštar kartezijancaŭ u Biarozie.
Na Džyźleni jak aŭtara prajekta ałtara ŭ Budsłavie, na dumku daśledčykaŭ, ukazvaje taksama jaho niezvyčajny prajekt kaścioła z płanam u vyhladzie paŭkoła. Fasad chrama z zakruhlenymi kryłami maje prastoravaje rašeńnie, padobnaje da budsłaŭskaha.
Adzin z prajektaŭ architektara Džavani Batysty Džyźleni, vierahodnaha aŭtara prajekta ałtara ŭ Budsłavie. Fota: budslau.by
Ale ci varta tak uskładniać, šukać karaleŭskich architektaraŭ i scenohrafaŭ, kali litaralna luby italjanski dojlid, znajomy z architekturnymi traktatami svajho času, moh paŭtaryć pierśpiektyŭnuju iluziju Bramante, jakoj na toj momant było ŭžo bolš za 100 hadoŭ?
Vyhladaje, što pošuk aŭtara ałtara ŭ Budsłavie jašče daloki ad kančatkovaha vyrašeńnia pytańnia. Mahčyma, niejkija novyja adkazy daść ciapierašniaja restaŭracyja ałtara.
Budučynia šedeŭra
Pažar u kaściole ŭ 2021 hodzie. Fota: «Naša Niva»
Kaplica zastajecca začynienaj z 2021 hoda, kali pažar źniščyŭ bolšuju častku dachu śviatyni. Tady ŭ čas abśledavańnia vyjavili, što častka krokviennaj sistemy nad kaplicaj, jakaja nie paciarpieła ad ahniu, padhniła. Pakolki belki znachodziacca na vyšyni bolš jak 6 mietraŭ ad sklapieńnia kaplicy, isnuje niebiaśpieka, što kali jany abvalacca, to mohuć prałamać sklapieńni. Znachodzicca ŭ takim pamiaškańni niebiaśpiečna.
Probašč budsłaŭskaj parafii ksiondz Dźmitryj Dubovik u sacsietkach paviedamiŭ, što znoŭ stary kaścioł adkryjecca nie skora: pracy pa zamienie dachu i ŭmacavańni ścien zojmuć 3-4 hady, ale mohuć raściahnucca i na 6 hadoŭ.
Abmiery ałtara. Fota: fejsbuk Nacyjanalnaha Sanktuaryja Maci Božaj u Budsłavie
Niahledziačy na toje, što stary ałtar paśla pierabudovy kaścioła zastaŭsia na svaim raniejšym miescy, jak ciapier vyjaviłasia, jon źviedaŭ źmieny. U čas pierabudovy pamiery staroha kaścioła trochi źmianilisia i ałtar, jaki na čas rabot byŭ ź jaho vyniesieny, užo nie źmiaściŭsia na svaim starym miescy i byŭ krychu zvužany.
Ciapier śpiecyjalistam nieabchodna budzie vyrašyć jak možna viarnuć šedeŭru biełaruskaha dojlidstva jaho pieršapačatkovy vyhlad.
U Žyrovickim manastyry razabrali ikanastas, ź jakoha raniej vykinuli biełaruskija abrazy
Vakoł carkvy-krepaści ŭ Muravancy śpiłavali ŭsie staryja drevy — sumnyja FOTY
Rajadździeł kultury abviaściŭ zbor hrošaj, kab zakansiervavać kaścioł Śviatoha Ducha