«Adkryta zmahacca ź biełaruskaj movaj uładam budzie ciažka». Tak śćviardžaje amierykanski daśledčyk, jaki ŭsio žyćcio pryśviaciŭ jaje vyvučeńniu
U 2009—2013 hadach składałasia ŭražańnie, što biełaruskaja mova adradžajecca — dziakujučy moładzi, jakaja pierachodziła z ruskaj na biełaruskuju, prynamsi ŭ peŭnych abstavinach. Siońnia pra moŭnuju situacyju ŭ Biełarusi havaryć ciažka, ale jość adčuvańnie, što ŭłady razumiejuć: staŭleńnie da biełaruskaj movy siarod značnaj častki biełarusaŭ źmianiłasia, i tamu adkryta zmahacca z movaj, jak zmahajucca z nacyjanalnaj simvolikaj, budzie ciažka. Tak śćviardžaje ŭ intervju «Radyjo Svaboda» Kurt Vułchajzier, amierykanski daśledčyk, jaki śpiecyjalizujecca na sacyjalinhvistycy i moŭnaj palitycy va Uschodniaj Jeŭropie. Dziakujučy jamu ŭ 2005 hodzie ŭ Harvardskim univiersitecie ŭpieršyniu raspačalisia zaniatki pa biełaruskaj movie.
30.09.2024 / 21:46
Vułchajzier daśledavaŭ upłyŭ savieckaj moŭnaj palityki i toje, jak biełaruskaja identyčnaść i mova raźvivalisia ŭ postsavieckuju epochu. Jon analizuje rolu movy ŭ nacyjanalnaj identyčnaści jak u Biełarusi, tak i siarod biełarusaŭ, jakija žyvuć za miažoj. Zaraz jaho praca — heta vyvučeńnie kulturnych i moŭnych prablem, ź jakimi sutykajucca biełaruskija emihranty, a taksama toje, jak jany padtrymlivajuć abo adaptujuć svaju movu ŭ zamiežnych krainach.
U razmovie z «Radyjo Svaboda» Kurt Vułchajzier raskazaŭ pra «novych biełaruskamoŭnych», pra toje, što takoje ciapierašni pieryjad — adradžeńnie ci zaniapad movy, i jakija pierałomnyja momanty dla pierachodu na rodnuju movu zdarylisia ŭ biełarusaŭ u apošnija hady.
«U vas taki akcent, byccam vy z Mahiloŭščyny»
Va ŭniviersitecie Kurt Vułchajzier vyvučaŭ historyju ŭschodniesłavianskich moŭ, ale, naprykład, pra Francyska Skarynu daviedaŭsia tolki ŭ aśpirantury padčas vyvučeńnia historyi knihadrukavańnia va ŭschodnich słavian. Tady ž, vyvučajučy starabiełaruskuju movu, jon daznaŭsia, što jana była movaj Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. «Nam ničoha pra heta nie kazali na lekcyjach pa historyi ŭschodniesłavianskich moŭ!» — kaža Kurt Vułhajzer.
«A potym ja daviedaŭsia, što ŭ našym horadzie Błuminhton, u štacie Indyjana, dzie ja vučyŭsia va ŭniviersitecie, jość adzin stary emihrant ź Biełarusi — Palikarp Mańko z Mahiloŭščyny. Jon źjechaŭ paśla Druhoj suśvietnaj vajny, ale cikava, što pamiataŭ pieryjad biełarusizacyi ŭ BSSR, u 20-ja hady, jon tady vučyŭsia ŭ BDU. Jašče studentam jon navat budavaŭ Dom urada ŭ Minsku. Vielmi cikavyja ŭ jaho byli ŭspaminy. Jon byŭ maim pieršym nastaŭnikam», — raskazvaje navukoviec.
U Biełaruś upieršyniu Kurt trapiŭ u 1990 hodzie.
«Ja pamiataju, kali ja havaryŭ ź ludźmi pa-biełarusku, jany kazali: «U vas taki akcent, byccam vy z Mahiloŭščyny», — śmiajecca Kurt Vułchajzier.
«Viedaju adnu biełaruskamoŭnuju siamju, jany doma razmaŭlajuć»
Amierykanski navukoviec viartaŭsia ŭ Biełaruś u pačatku 1990-ch hadoŭ — udzielničaŭ u letniaj škole biełarusistyki BDU, a paśla zmoh pryjechać tolki ŭ 2009 hodzie.
«Cikava było nazirać za moŭnaj situacyjaj u Minsku i inšych haradach. Ja pamiataju, u 1990 hodzie, kali ja ŭpieršyniu trapiŭ u Biełaruś i źbiraŭsia vyvučać moŭnuju situacyju, mianie cikaviła źjava pieraklučeńnia kodaŭ — kali pierachodziać u razmovie z adnoj movy na inšuju. Ale vielmi ciažka było znajści ludziej, jakija rehularna heta robiać. Treba było krychu źmianić sistemu daśledavańnia», — raskazvaje Kurt Vułchajzier.
Va ŭsioj toj litaratury, jakuju jon čytaŭ pra moŭnuju situacyju ŭ Biełarusi, apisvałasia situacyja dvuchmoŭja. Ale heta byli savieckija raboty 80-ch hadoŭ. Nasamreč užo ŭ kancy 80-ch hadoŭ vielmi redka možna było pačuć biełaruskuju movu prosta na vulicy ŭ Minsku, adznačaje navukoviec.
«Ja pytaŭsia ŭ movaznaŭcaŭ u BDU, dzie lepš znajści biełaruskamoŭnych ludziej u Minsku, i mnie kazali: «Ja viedaju adnu biełaruskamoŭnuju siamju, jany doma razmaŭlajuć»… Heta adzinki tady byli. Chacia, napeŭna, značna bolš doma razmaŭlaje, a na vulicy nie, — uspaminaje Kurt Vułchajzier. — Ale kali ja viartaŭsia ŭžo ŭ pieryjad niezaležnaści, ja čuŭ značna bolš biełaruskaj movy na vulicy, navat ad moładzi. Asabliva ŭ 2009 hodzie. Potym ja viarnuŭsia ŭ 2013 hodzie — i ŭsio bolš miescaŭ źjaŭlałasia, dzie možna było čuć biełaruskuju movu. Tak što ŭ mianie skłałasia takoje ŭražańnie, što mova adradžajecca dziakujučy moładzi, jakaja pierachodzić na movu, prynamsi ŭ peŭnych abstavinach».
«Vyrašyli pierajści na biełaruskuju, kab admiežavacca ad usiaho ruskaha»
Zaraz Kurt Vułchajzier pravodzić novaje daśledavańnie — vyvučaje moŭnyja ideałohii i moŭny uzus «novych biełaruskamoŭnych», ale ciapier u dyjaspary. Jon kaža, što vyrašyŭ abmiežavacca Polščaj i Litvoj, pakolki bolšaść vymušanych emihrantaŭ paśla 2020 hoda apynulisia ŭ hetych dźviuch krainach.
U červieni jon pravioŭ fokus-hrupavyja intervju ŭ Polščy — u Varšavie, va Urocłavie, u Poznani, u Hdyni, Hdańsku, Krakavie i Biełastoku — tam, dzie najbolš pradstaŭnikoŭ hetaj novaj biełaruskaj dyjaspary. Paśla praciahnuŭ prajekt u Vilni.
«U ramkach hetych fokus-hrupavych intervju ja zadaju pytańni pra matyvacyju pierachodu na biełaruskuju movu, kali heta adbyłosia. U mnohich heta pastupovy praces: pačynajuć pierapisvacca ŭ sacyjalnych sietkach pa-biełarusku, a potym u pobycie pierachodziać na hetuju movu. Ale što tyčycca času pierachodu, vielmi šmat ludziej kazali, što paśla 2020 hoda jany zrazumieli, što treba być biełarusami i ŭ moŭnym płanie, — kaža navukoŭca i ŭdakładniaje: — Mienavita ŭ 2020 hodzie mnohija ŭpieršyniu adčuli, što jany častka biełaruskaha naroda, a nie niejkaha inšaha».
Ale siarod udzielnikaŭ fokus-hrupavych intervju šmat ludziej kazali, što mienavita paśla pačatku poŭnamaštabnaj vajny Rasii suprać Ukrainy, voś tady vyrašyli, što treba pierajści na biełaruskuju movu, kab admiežavacca ad Rasii, ad usiaho rasijskaha, adznačaje Kurt Vułchajzier:
«Mnohija kazali: «Nie chaču razmaŭlać na movie ahresara», niekatoryja kazali, što paśla 2020 hoda dla ich rasiejskaja mova stała movaj režymu Łukašenki, movaj hvałtu».
«Jość roznyja faktary, ale mnie zdajecca, hetyja padziei — pratesty 2020 hoda i pačatak poŭnamaštabnaj vajny suprać Ukrainy — heta pierałomnyja momanty ŭ pierachodzie na movu siarod novaj dyjaspary», — padsumoŭvaje navukoviec.
Va ŭmovach emihracyi niemahčyma havaryć paŭsiul na biełaruskaj movie, tamu jaho cikaviła, na jakoj movie biełarusy ŭ emihracyi razmaŭlajuć sa svaimi suajčyńnikami.
«Ja namahaŭsia prysutničać na roznych imprezach biełaruskaj supolnaści ŭ haradach Polščy i ŭ Vilni, kab prosta słuchać, na jakoj movie tam razmaŭlajuć. I sapraŭdy, ja čuŭ vielmi šmat biełaruskaj movy. I jakraz u ramkach fokus-hrupavych intervju spytaŭsia pra toje, ci vam zdajecca, što tut, u emihracyi, biełarusy čaściej razmaŭlajuć pa-biełarusku, čym u Biełarusi. I bolšaść adkazvaje, što heta dakładna bolš», — raskazvaje Kurt Vułchajzier.
«Situacyja ŭ biełaruskaj dyjaspary ŭnikalnaja. Zvyčajna, kali emihrujuć kudyści ŭ inšuju krainu, ludzi starajucca zachavać moŭnuju ekałohiju svajoj radzimy. A tut jość taki praces adradžeńnia movy va ŭmovach emihracyi. Niama padobnych prykładaŭ, nakolki ja viedaju», — adznačaje navukoviec.
U 2013 hodzie Kurt Vułhajzer pačaŭ vyvučać źjavu «novych biełaruskamoŭnych» — ludziej, jakija z roznych pryčyn vyrašajuć pierajści na nacyjanalnuju movu.
Pieršapačatkova jon vyvučaŭ hetuju źjavu ŭ paraŭnalnym płanie, bo pravodziŭ fokus-hrupavyja intervju taksama i va Ukrainie z novymi ŭkrainskamoŭnymi — asabliva ŭ tych haradach, dzie panavała rasiejskaja mova: u Charkavie, u Adesie.
«Mianie cikaviła, jakija tam palityčnyja i ideałahičnyja faktary ŭpłyvajuć na pierachod z rasiejskaj movy na nacyjanalnuju, bo jość šmat paralelaŭ pamiž situacyjaj ukrainskaj i biełaruskaj moŭ», — raskazvaje navukoviec.
«Mianie cikaviła, nakolki dziaržaŭnaja moŭnaja palityka ŭpłyvaje na hety praces. Va Ukrainie dziaržava stvarała ŭmovy dla pierachodu — amal va ŭsich jość bazavyja viedy movy sa škoły. Rasiejskamoŭnyja ŭkraincy, maładoje pakaleńnie, dobra vałodajuć ukrainskaj movaj, navat ludzi z uschodu, — raskazvaje navukoviec. — A ŭ Biełarusi sistema adukacyi nastolki rusifikavanaja, što maładyja ludzi, jakija chočuć pierajści na biełaruskuju movu, vielmi časta nie majuć hetych bazavych viedaŭ sa školnych zaniatkaŭ pa biełaruskaj movie, tamu pavinny samastojna vyvučać movu, hladzieć roznyja daviedniki samastojna».
I heta taksama cikava, asabliva ŭ vypadku biełaruskaj movy, — adznačaje Kurt Vułchajzier. Jon tłumačyć, što ŭ anhielskaj movie jość termin new speakers — hetyja novyja nośbity movy, heta budučynia movy, bo tradycyjnych nośbitaŭ davoli mała zastałosia. Nośbity biełaruskich havorak pamirajuć, i havorki nabližajucca da rasiejskaj movy. Zastajecca tolki litaraturnaja mova, jakoj vałodaje ź dziacinstva nievialiki adsotak nasielnictva Biełarusi. Tak što novyja nośbity — i kali ŭ ich buduć dzieci i jany buduć ich vychoŭvać pa-biełarusku — heta budučynia movy.
«Tamu vielmi važna, jakija moŭnyja varyjanty hetyja nośbity vybirajuć. Cikava, što ŭ vypadku novych nośbitaŭ ukrainskaj movy jość litaraturnaja ŭkrainskaja mova, jakaja isnavała da 1933 hoda (jak i ŭ vypadku biełaruskaj movy, kali była palityčnaja reforma, kab nablizić jaje da rasiejskaj movy). I mnie było cikava, nakolki nośbity ŭkrainskaj movy vybirajuć mienavita varyjanty hetaj staroj normy. Bolšaść kazali: «Dobra, što heta jość, ale my aryjentujemsia na tuju movu, jakoj nas vučyli ŭ škole», — raskazvaje Kurt Vułchajzier. —
U vypadku novych nośbitaŭ biełaruskaj movy (prynamsi ŭ 2013 i ŭ 2019 hadach, kali ja pravodziŭ hetyja fokus-hrupy) u Biełarusi šmat ludziej kazali, što aryjentujucca mienavita na taraškievicu, bo heta bolš aŭtentyčnaja forma biełaruskaj movy. A ciapier u dyjaspary značna mienš ludziej kazali, što treba «havaryć na taraškievicy».
Navukoviec ličyć, što dobra, što isnuje taki varyjant, ale nie tak istotna, kab im karystalisia. Hałoŭnaje, kab havaryli pa-biełarusku.
«Tak što jość peŭnyja zruchi, mnie zdajecca, u moŭnaj ideałohii novych nośbitaŭ», — padsumoŭvaje Kurt Vułchajzier.
«Staŭleńnie da biełaruskaj movy siarod značnaj častki biełarusaŭ źmianiłasia»
Amierykanski navukoviec razvažaje pra staŭleńnie biełaruskich uładaŭ da nacyjanalnaj movy. Jon miarkuje, što ŭ Biełarusi paśla 2014 hoda Łukašenka spałochaŭsia anieksii Krymu i vyrašyŭ niejak źmiakčyć palityku. «Vidać, chacieŭ pryciahnuć na svoj bok prychilnikaŭ biełaruščyny». I tady pačali pašyracca takija inicyjatyvy, jak «Mova nanova». Ułady asabliva nie spryjali, ale i nie pieraškadžali. Ale ŭsio heta skončyłasia paśla 2020 hoda.
«Ale ja čuŭ, što ŭ apošni čas ułady Biełarusi znoŭ pačali zmahacca z nacyjanalnaj simvolikaj, ściaham, Pahoniaj, a biełaruskuju movu pakul nie mohuć zabaranić. Ja dumaju, jany razumiejuć, što treba dazvalać karystacca biełaruskaj movaj, kab niejak svaju pazicyju zamacavać. Vielmi składana niešta kazać pra ŭnutranuju situacyju Biełarusi, ale mnie zdajecca, ułady razumiejuć, što staŭleńnie da biełaruskaj movy siarod značnaj častki biełarusaŭ źmianiłasia, i tamu adkryta zmahacca z movaj budzie ciažka», — upeŭnieny navukoviec.
Jon pierakanany, što kali palityčnaja situacyja ŭ Biełarusi źmianicca, dastatkova chutka pašyrycca vykarystańnie biełaruskaj movy ŭ publičnaj śfiery.
Na pytańnie pra mierkavanaje padabienstva rasiejskaj i biełaruskaj moŭ Kurt Vułhajzer adkazvaje tak:
«Jość nacyjanalnyja movy, značna bolš padobnyja, naprykład, skandynaŭskija. Narviežskaja, dackaja, šviedskaja — jany vielmi padobnyja i navat bližejšyja, čym biełaruskaja i rasiejskaja. I nichto nie kaža, što narviežskaja — heta dyjalekt dackaj. Blizkaść moŭ nie pakazčyk blizkaści narodaŭ».
Navukoviec pryvodzić jašče adzin prykład: charvaty i sierby. Ich movy vielmi padobnyja, značna bolš, čym biełaruskaja i rasiejskaja. Ale heta zusim roznyja narody.
Tak što hetyja arhumienty (nakont blizkaści) z punktu hledžańnia sacyjalinhvistyki nie majuć anijakich padstaŭ, śćviardžaje Kurt Vułhajzer.
Jak syn vysokapastaŭlenaha siłavika vybraŭ biełaruščynu
Biełaruś pieražyvaje tatalnuju rusifikacyju, rodnaja mova źnikaje sa škoł — Euronews