Беларусь прысабечыла частку тэрыторыі Украіны для ўласных патрэб?
Паспрабаваліся разабрацца з геаграфічным казусам на беларуска-ўкраінскай мяжы.
06.07.2024 / 12:05
Спрэчны ўчастак на мяжы Беларусі і Украіны. OpenStreetMap
Сёння працягласць дзяржаўнай мяжы паміж Украінай і Беларуссю складае 1084 км. І гэта мяжа адна з найбольш стабільных у рэгіёне — уся яе ўсходняя частка амаль не змянялася з часоў далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі.
І гэтак жа даўно ў выступе, з трох бакоў акружаным украінскімі землямі, знаходзіцца беларуская вёска Глушкавічы. Яе назва добра апісвае ейнае размяшчэнне — у глыбіні палескіх лясоў, далёка ад любых вялікіх гарадоў і значных трас.
Сёння ў Глушкавічы вядзе толькі адна дарога (Р36 Мазыр — Лельчыцы — Глушкавічы), і з ёй звязаны геаграфічны казус — згодна з большасцю карт, яна двойчы перасякае дзяржаўную мяжу з Украінай.
Спрэчны ўчастак каля Глушкавічаў. Яндэкс Карты
Пасля пачатку расійскага ўварвання, якое адбывалася ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, Украіна наглуха закрыла межы і замініравала іх. Але па дарозе ў Глушкавічы дагэтуль можна праехаць без праблем.
Здаецца, што выкарыстанне тэрыторыі чужой дзяржавы без яе дазволу — гэта грубае парушэнне міжнароднага права. Але ў гэтым выпадку не ўсё так адназначна.
Украінскі шчыт
Цэнтр Глушкавічаў. Фота: Wikimedia Commons
Сёння Глушкавічы акружаны ўкраінскай тэрыторыяй і глухімі палескімі лясамі. Калісьці вёска адносілася да Кіеўскага ваяводства, але пасля на стагоддзі аказалася ў пятлі беларуска-ўкраінскай мяжы.
У аналагічным выступе аказалася і ўкраінскае Копішча, што ва ўзбуйненым Карасценскім раёне Жытомірскай вобласці.
Глушкавічы так бы і засталіся глухім ускрайкам Беларусі, калі б не будаўнічы камень, які выявілі тут. Гэты паўднёвы ўскраек Беларусі захоплівае паўночную частку Украінскага крышталічнага шчыта, багатага на граніты і іншыя магматычныя пароды.
Да нядаўняга часу Глушкавічы былі экзатычнай турыстычнай славутасцю, сюды прыязджалі паглядзець на «беларускія фіёрды» — запоўненыя вадой гранітныя кар'еры. Фота: Belarus.travel
Яшчэ ў 1815 годзе тут вырабляліся мукамольныя камяні, але да сапраўднай распрацоўкі радовішча дайшлі толькі ў другой палове XX стагоддзя.
У 1969 годзе на паўднёвы захад ад вёскі, каля самай мяжы з Украінай разрылі кар’ер будаўнічага каменю з паэтычнай назвай «Сялянская ніва».
Для пачатку камень здабывалі толькі для друзу, але ў 1985 годзе пачалася распрацоўка яшчэ аднаго кар’ера «Надзея», дзе быў якасны буйны граніт, які можна было выкарыстоўваць як аддзелачны. Сёння яго можна пабачыць на грамадскіх будынках у Гомелі і на сталічных станцыях метро «Кастрычніцкая» і «Плошча Перамогі».
Праўда, канкурэнцыі з аддзелачным каменем з Расіі і Украіны, больш разнастайным па колеры і дэкаратыўных якасцях, кар’ер у Глушкавічах не вытрымаў. Распрацоўка была спынена, кар’ер напоўніўся вадой, ператварыўшыся ва ўнікальную для Беларусі славутасць, якая нагадвала ландшафты Скандынавіі і Фінляндыі.
Чыгунка да Глушкавічаў, якую абяцалі ў 2015 годзе. Фота: Гомельская праўда
Але ў 2018 годзе скальная казка скончылася — у рамках імпартазамяшчэння ў Беларусі вырашылі зноў здабываць граніт у Глушкавічах, ваду з кар’ера выпампавалі і аднавілі распрацоўку. Нават была ідэя пабудаваць чыгуначную галіну праз Лельчыцы да станцыі Міхалкі пад Мазыром, але за 10 гадоў у гэтым кірунку не зроблена нічога.
Першая прадукцыя з граніту, здабытага ў глушкавіцкім кар’еры, была выкарыстана ў 2019 годзе пры добраўпарадкаванні Манумента Дружбы на стыку межаў Беларусі, Расіі і Украіны, каля якога праз пару гадоў пройдуць расійскія танкі.
Распрацоўка кар'ера ў Глушкавічах. Фота: СБ
Пакуль няма чыгункі, друз і граніт возяць па адзінай аўтамабільнай дарозе, якая злучае Глушкавічы з «вялікай зямлёй».
Нягледзячы на сцвярджэнні, што гэта дарога была пракладзена за савецкімі часамі дзеля распрацоўкі граніту, насамрэч яна пазначана на самых старых картах. За савецкім часам дарогу тут сапраўды пабудавалі, але вядзе яна ад дарогі на Лельчыцы і ў бок Украіны, на мяжы з якой да 2022 года існаваў памежны пераход Глушкавічы — Майдан Капішчанскі.
А вось беларуска-ўкраінскую мяжу дарога ад Глушкавічаў да Лельчыцаў не перасякала ні ў XIX стагоддзі, ні да другой паловы XX стагоддзя.
Дзівосы мяжы
Даваенныя карты — двухкіламетроўка і кіламетроўка РККА. Тагачасная мяжа, пазначаная тлустай пункцірнай лініяй, праходзіла па старыку ракі Убарць, мяжа ў канцы XX стагоддзя (накладзеная белая лінія) — па лясной просецы далёка ад ракі.
Калі параўноўваць сённяшнія карты з гістарычнымі, то можна заўважыць, што мяжа стагоддзямі праходзіла па Убарці, прытоку Прыпяці, а канкрэтна ў гэтым месцы — па старыку ракі аж да ўпадзення ў яе Стругі. Дарога ж на Глушкавічы пралягала адносна далёка на поўнач ад Стругі і, адпаведна, далёка ад мяжы.
Сёння старык, здаецца, канчаткова перасох, а мяжа прайшла так, што дарога на Глушкавічы двойчы перасякае дзяржаўную мяжу.
Мяжа паміж Беларуссю і Украінай на кіламетровай карце Генеральнага штаба, выкананай у 1980-я гады.
Гэтыя змены ўжо зафіксаваныя на кіламетровай карце Генеральнага штаба, якая для Беларускай ССР была выдадзена ў 1980-я гады.
Тэрытарыяльныя змены ў савецкай дзяржавы былі звыклымі, яны тычыліся не толькі ўзбуйнення ці драблення адміністрацыйных адзінак рэспублік, але і нават перадачы часткі тэрыторый з адной рэспублікі ў іншую. Звычайна такая неабходнасць тлумачылася гаспадарчымі патрэбамі, напрыклад, блізкасцю да калгаса ці райцэнтра ў іншай саюзнай рэспубліцы.
Такім чынам Беларусь пасля вайны страціла кавалак сваёй тэрыторыі на карысць Літоўскай ССР і гэткім жа чынам прырасла кавалкам тэрыторыі, перададзеным са складу РСФСР.
Мяжа ў раёне балота Сюзанаўка на даваеннай і пасляваеннай картах.
Але ў выпадку з украінскай мяжой змены цяжка вытлумачыць лагічна. На ўчастку, які адышоў да Украіны, няма ніякіх населеных пунктаў, няма ворнай зямлі ці высечак, а калі б і былі, то гэты бераг Стругі ніяк наўпрост з Украінай не звязаны.
Дарэчы, гэта не адзінае змяненне старой мяжы ў гэтай мясцовасці, трохі на ўсход ад Копішча таксама з’явіўся глыбокі «выгрыз» — Украіне было цалкам перададзена балота Сюзанаўка.
Мяжа паводле картаграфічнага сэрвіса Google Maps
На сучасных картах слалася досыць дзіўная сітуацыя. Напрыклад, «Гугл Карты» паказваюць, што дзяржаўная мяжа праходзіць на поўдзень ад дарогі. А OpenStreetMap і Яндэкс Карты паказваюць тую ж мяжу, што была ў познесавецкі час. На друкаваных можна знайсці і той, і іншы варыянт. Хто ж мае рацыю?
Дэмаркацыя
Дагавор аб дзяржаўнай мяжы паміж Украінай і Беларуссю быў падпісаны 12 мая 1997 года і амаль адразу, 18 ліпеня, ратыфікаваны Вярхоўнай радай. Нацыянальны сход Беларусі зрабіў гэта толькі ў 2010 годзе.
Дакумент набыў моц у чэрвені 2013 года, і ўжо ў наступным годзе пачаліся практычныя работы па дэмаркацыі беларуска-ўкраінскай граніцы.
Дэмаркацыя была абцяжарана тым, што вялікія ўчасткі мяжы праходзяць па густых лясах, балотах і іншых цяжкадаступных месцах.
У 2018 годзе на пасяджэнні сумеснай беларуска-ўкраінскай дэмаркацыйнай камісіі бакі прынялі рашэнне правесці дэмаркацыю каля 120 км мяжы ў зоне адчужэння Чарнобыльскай АЭС. Працы пачаліся ў наступным годзе.
Праезд праз украінска-беларускую мяжу ў 2020 годзе. Фота: Wikimedia Commons
Яшчэ ў 2020 годзе трэвэл-блогеры хваліліся тым, што маглі абсалютна легальна пабываць на тэрыторыі Украіны пры зачыненых з прычыны пандэміі граніцах. Пры перасячэнні мяжы сустракалі толькі жоўта-блакітныя слупкі, але ніякага памежнага кантролю не было — дзякуючы рацэ адсюль немагчыма было патрапіць углыб Украіны
У 2021 годзе Лукашэнка падпісаў указ «Аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным уладкаванні Віцебскай, Гомельскай і Магілёўскай абласцей». У ім адзначаналася, што новыя межы абласцей будуць устаноўлены з 1 чэрвеня за выключэннем тых раёнаў, што мяжуюць з Украінай — тут межы мусілі змяніцца згодна з дэмаркацыйнай картай пасля завяршэння дэмаркацыі.
Ці была яна завершана канчаткова — незразумела, прынамсі новых рашэнняў аб змяненні межаў Гомельскай вобласці не было. Верагодна, што завяршэнню працэсу перашкодзіла расійскае ўварванне з тэрыторыі Беларусі ва Украіну, і цяпер мяжа паміж краінамі мае няпэўны статус.
Тэрыторыі, якімі меркавана абмяняліся Беларусь і Украіна перад пачаткам расійскага ўварвання. OpenStreetMap
Тым не менш, відаць, у самой Беларусі прынялі новы варыянт мяжы ў рамках абмену раўназначнымі па плошчы тэрыторыямі: Беларусь атрымала ўчастак з дарогай на Глушкавічы, а Украіне саступіла некалькі кварталаў лесу побач з балотам Сюзанаўка.
У любым выпадку мы б пра гэта даведаліся не вельмі хутка, бо да рашэнняў, якія публікуюцца ў адкрытым доступе, матэрыялы і карты па ўстаноўленай у выніку мяжы не адносяцца.
Менавіта таму большасць картаграфічных сэрвісаў дагэтуль не скарэктавалі беларуска-ўкраінскую мяжу, ствараючы ўражанне, што Беларусь незаконна ажыццяўляе рух аўтатранспарту праз тэрыторыю Украіны.
Дзевянішкаўскі выступ. Як ён з'явіўся на карце?
Як Полацкую вобласць хацелі аддаць Расіі
Дэбеларусізацыя. Чаму Смаленшчына не вярнулася ў Беларусь?
Сцяна ў галаве. Чаму ўсходнія немцы галасуюць інакш?