Jak Francysk Skaryna staŭ Hieorhijem. Histaryčnaja pamyłka na słužbie impieryjalizmu
Siońnia mała chto zdahadvajecca, što amal stahodździe biełaruskaha pieršadrukara nazyvali zusim nie Francyskam. Za pamyłku historyka ŭčapiłasia rasijskaja i savieckaja prapahanda, kab abhruntavać «ruskaść» Skaryny. Niahledziačy na daŭniaje raźviančańnie hetaha mifa, na Radzimie drukara pa-raniejšamu znachodziacca siły, jakija praciahvajuć hetuju liniju. «Naša Niva» razabrałasia, jak uźnik i raźvivaŭsia mif pra drukara Hieorhija Skarynu.
17.12.2023 / 18:14
Zacikaŭleńnie asobaj drukara pačałosia nie adrazu. Spadčyna Francyska Skaryny stała vyklikać navukovy intares da jaho tolki z kanca XVIII — pačatku XIX stahodździa. A stałaja zacikaŭlenaść, kali jaho amal štohod zhadvali ŭ publikacyjach, pačałasia tolki z druhoha dziesiacihodździa XIX stahodździa.
Heta byŭ čas, kali ŭ Rasijskaj impieryi aktyŭna daśledavaŭsia płast staradaŭnich, u tym liku i drukavanych, knih, a taksama słavianskija litaratury, movy i «havorki».
U pieršyja dziesiacihodździ XIX stahodździa aŭtary identyfikujuć Francyska Skarynu jak adnaho ź pieršych słavianskich vydaŭcoŭ, ale ŭsie astatnija akaličnaści jaho žyćcia vyklikajuć sprečki.
U toj momant nijakaha nacyjanalnaha i hieraičnaha floru postać Skaryny, naturalna, nie mieła, bo jašče nie saśpieła sama biełaruskaja nacyja, kab na jaje pretendavać.
Impieratar Alaksandr I pravodziŭ paraŭnalna miakkuju palityku na niadaŭna dałučanych ziemlach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jakija, praŭda, u rasijskaj śviadomaści praciahvali ŭsprymacca jak «polski kraj». Šlachta dapuskałasia ŭ administracyju, raźvivałasia polskamoŭnaja adukacyja, funkcyjanavaŭ Vilenski ŭniviersitet, asabliva nie parušałasia palityka talerantnaści ŭ dačynieńni da Unijackaj carkvy.
Ale ŭ 1820-ja hady impieryja sychodzić ź libieralnaha šlachu, na «viernutych ad Polščy ziemlach» pačynaje pravodzicca zusim inšaja etnakulturnaja palityka.
Paśla zdušeńnia paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ («polskaha buntu») rasijskija ŭłady i intelektualnyja elity źviartajucca da «ruskaści» biełaruskaha sialanstva. Praŭda, ideja, što biełaruska-litoŭskija ziemli — heta spradviečna rasijskija (ruskija) ziemli, źjavicca jašče paźniej, u siaredzinie stahodździa, za časami Alaksandra II.
Havorka pačynaje vieścisia pra «kroŭnuju» suviaź miascovaha nasielnictva ź vielikaruskimi suajčyńnikami ŭ miežach adnoj «ruskaj nacyi».
U 1822 hodzie Kanstancin Kałajdovič u artykule «O biełorusskom nariečii» ŭpieršyniu atajasamlaje dziejnaść Skaryny ź biełaruščynaj, ale ŭ śpiecyfičnaj maniery:
«Drievniejšij primier iźmienienija čistoho jazyka Słavianskoho, priniavšieho čuždyje słova i riečienija, sostavivšije vpośledstvii nariečije Biełorusskoje, nachoditsia v pierievodach Doktora Franciska Skoriny».
U inšych publikacyjach adznačajecca, što jahonaja mova «ruskaja», ale pry hetym jon vidavočna sastupaje ŭ vazie asobam pačynalnikaŭ «pieršaha knihadrukavańnia ŭ Rasii» Ivana Fiodarava i Piatra Mścisłaŭca, jakich paklikaŭ pracavać u Maskvie car Ivan IV.
U 1850-ja hady niekatoryja carkoŭnyja dziejačy nazyvali Skarynu pałanizataram, jaki svaim pierakładam z «vialikim damieškam pałanizmaŭ» zaśmieciŭ sakralnuju movu Biblii. Jamu supraćpastaŭlajucca abaroncy carkoŭnasłavianskaj čyścini — usio tyja ž Fiodaraŭ i Mścisłaviec.
Nieadnarazova vykazvajucca tezisy pra «palščyznu» skarynaŭskich tvoraŭ. Vialisia sprečki pra jahonuju relihijnuju prynaležnaść, ale na toj momant vobraz «ruskaha katalika» byŭ całkam prymalnym.
Adnak paśla haniebnaha paražeńnia Rasijskaj impieryi ŭ Krymskaj vajnie 1853—1856 hadoŭ na «zachodnich ziemlach» paŭsiul pačynajuć rabić zachady, kab padvysić łajalnaści da impierskaj ułady. Praŭda, što mienavita rabić — ci to ŭzmacniać biełaruskaść, ci to «litoŭskaść», ci to załahodžvać šlachtu, ci to rusifikavać kaścioł, ci to pieravodzić usich u pravasłaŭje, — było ciažka vyznačycca.
Dapamahło čarhovaje vyzvalenčaje paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ, paśla jakoha ŭłady abrali kirunak na tatalnuju rusifikacyju kraju.
Mienavita hety čas supadaje ź pieršymi krokami pa papularyzacyi staradaŭniaha słavianskaha drukara Skaryny. Raźvićcio idei pra mahčymaje pravasłaŭnaje pachodžańnie adkryvała novyja pierśpiektyvy napaŭnieńnia vobraza pieršadrukara stanoŭčymi rysami ŭ ramkach rasijskaha impierskaha dyskursu.
Rasijski biblijohraf Alaksiej Viktaraŭ, jaki śćviardžaŭ pra «ruskaść» drukara
Adnym ź pieršych u 1867 hodzie dosyć abhruntavana i adnaznačna zajaviŭ, što Skaryna nie moh vyznavać ničoha, aproč pravasłaŭja, rasijski biblijohraf Alaksiej Viktaraŭ. Aŭtar časta vykarystoŭvaje «ruski» da abaznačeńnia skarynaŭskaj movy, nacyjanalnaj prynaležnaści albo samavyznačeńnia.
Ale zastavałasia adna nievialikaja niaŭviazka, jakaja nie ŭpisvałasia ŭ ahulnuju «ruskaść» drukara — jon nasiŭ vidavočna katalickaje imia Francysk.
Jašče ŭ 1858 hodzie ŭ «Zbory dziaržaŭnych i pryvatnych aktaŭ, datyčnych historyi Litvy» byŭ apublikavany pryvilej Žyhimonta I ź imiem pieršadrukara ŭ nastupnym vyhladzie: «Georgij Franciscij Skorina».
«Georgij» było vytłumačana jak imia Hieorhij, ale heta byŭ adziny vypadak jaho ŭžyvańnia z usiaho kompleksu pieršakrynic, u tym liku i jaho ŭłasnych tekstaŭ.
Novaje imia dazvoliła ŭklučyć drukara ŭ panteon ruskich hierojaŭ. Praŭda, masavaha charaktaru vykarystańnie imia «Hieorhij» u dačynieńni da Skaryny paśla publikacyi dakumienta nie zajmieła. Nie zhadvałasia jano i ŭ Viktarava, jaki śćviardžaŭ «ruskaść» drukara. Časam pisałasia padvojnaje imia «Francysk Hieorhij».
Partret «maskvafiła» Antonija Pietruševiča, jaki patłumačyŭ najaŭnaść druhoha imia ŭ Skaryny tym, što jon musiŭ chavać svajoj pravasłaŭnaje pachodžańnie dla pastupleńnia va ŭniviersitet
U 1875 hodzie Antonij Pietruševič, hreka-katalicki śviatar z ukrainskaj Haliččyny, jakaja paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj całkam uvajšła ŭ skład Aŭstryi, apublikavaŭ artykuł «Francisk Skorina — izdatiel v Prahie čiešskoj v 1517 h.», u jakim pasprabavaŭ patłumačyć pachodžańnie druhoha, katalickaha imia — Francysk.
Tut varta adznačyć, što ŭ Haliččynie, jakaja adzinaja z uschodniesłavianskich ziemlaŭ nie trapiła ŭ skład Rasijskaj impieryi i dzie taksama bačyli, jak rasijskija vojski dušać revalucyju 1848-1849 hadoŭ u Vienhryi, skłałasia mahutnaja intelektualnaja płyń «maskvafiłaŭ». Da takich «maskvafiłaŭ» naležaŭ i Pietruševič.
U svaim artykule pra Skarynu Pietruševič padtrymlivaŭ mierkavańnie pra jahonaje pravasłaŭnaje pachodžańnie, a nakont katalickaha imia vykazaŭ zdahadku, što drukar pryniaŭ jaho ŭmoŭna, kab pastupić u Krakaŭski ŭniviersitet. Hety tezis praisnuje nadzvyčaj doŭha i nabudzie novuju moc u nastupnym stahodździ pry zusim inšaj uładzie.
Historyja ź imiem Hieorhij pačała raźvivacca samastojna, na jaho asnovie navat pačali prydumlać novyja imiony — «Jurij» i navat «Hrihorij», jak jaho ŭ 1897 hodzie nazyvaŭ historyk carkvy Ivan Małyšeŭski.
Skaryna poruč z kniaziami Andrejem Kurbskim i Kanstancinam Astrožskim stanoviacca ŭ rasijskim dyskursie častkaj apazicyi katalickaj prapahandzie. Zmahańnie adbyvajecca z dapamohaj relihijnaj litaratury, jakaja pišacca ŭ tym liku i «zachodniaj movaj» z «biełaruskimi» pradmovami.
Spadčyna pieršadrukara stanovicca abjektam daśledavańniaŭ albo vykarystoŭvajecca dla prykładaŭ cełym šeraham prafiesijnych daśledčykaŭ z vysokaj reputacyjaj. Niekatoryja ź ich vyrazna padkreślivajuć asablivaść histaryčnaj Litvy. Pry hetym poruč z «zachodnieruskaja» stała vykarystoŭvaŭsia termin «biełaruskaja» ŭ dačynieńni da knižnaj movy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Mnohija aŭtary XIX stahodździa naŭprost źviazvajuć biełaruskuju movu Skaryny z movaj žycharoŭ biełaruskich hubierniaŭ Rasijskaj impieryi.
Kali padobny pohlad na biełaruskać Skaryny, niachaj i čysta terminałahičnuju, byŭ narmalnym dla rasijskich intelektuałaŭ, to i małady biełaruski nacyjanalny ruch nijak nie moh abyści jahonuju postać. Aktyŭnaje prysvajeńnie drukara biełaruskim rucham źniało vierahodnaść jaho manapalizacyi inšymi, u tym liku i rasijskaj, nacyjanalnymi kulturami.
Artykuła Vacłava Łastoŭskaha «Doktar Franciš Skaryna».
Burlivyja padziei pačatku XX stahodździa i roskvit nacyjanalnaha ruchu vielmi ŭdała supali z adznačeńniem u 1917 hodzie 400-hodździa biełaruskaha druku, jakoje adličvali z momantu vydańnia Skarynam u 1517 hodzie ŭ Prazie svajoj Biblii. Na hetuju padzieju adhuknulisia mnohija biełaruskija vydańni i dziejačy, u tym liku svaje artykuły pra Skarynu nadrukavali movaznaviec Jazep Losik, litaraturaznaŭcy Maksim Harecki, Ramuald Ziamkievič dy inšyja.
Katalickaje imia Francysk ci Francišak nie ŭvachodziła ni ŭ jakija supiarečnaści ź idejami i metami biełaruskaha ruchu, a tamu va ŭsich publikacyjach mienavita jano vykarystoŭvałasia za asnoŭnaje.
Praŭda, akaličnaść ź imiem Hieorhij taksama zhadali paralelna z pytańniem ab vieravyznańni.
«Trudna zhadzicca, kab Skaryna, dziela pastupleńnia ŭ univiersitet u Krakavie, zrabiŭsia zamiest Jurki Francyskam, jak heta pišuć niekatoryja rasijskija vučonyja. Krakaŭski ŭniviersitet u pačatku XVI stalećcia byŭ vielmi pastupovy, i relihijnyja prakanańni pieraškadžać nikomu nie mahli», — pisaŭ Ziamkievič.
Kalektyŭnaje vydańnie Instytuta biełaruskaj kultury «Čatyrochsotlećcie biełaruskaha druku»
Cikavaść da Skaryny zamacavaŭ čarhovy 400-hadovy jubilej, jakija adznačaŭsia ŭ 1925 hodzie — va ŭhodki biełaruskaha druku ŭ Vilni. Jon iznoŭ pakinuŭ paśla siabie mnostva publikacyj datyčna asoby pieršadrukara jak u Savieckaj Biełarusi, tak i ŭ zachodniebiełaruskim dy emihracyjnym druku. Pieravaha varyjantaŭ imia Francysk zachavałasia. Vacłaŭ Łastoŭski choć i piša, što Skaryna byŭ achryščany pad imiem Jurja (Hieorhij), ale ŭsio roŭna zhadvaje pra jaho jak pra Franciša.
U tym ža jubilejnym 1925 hodzie polski daśledčyk Hienryk Łaŭmianski pranalizavaŭ jašče adzin akt 1532 hoda — hramatu Žyhimonta Staroha — i źviarnuŭ uvahu, što aśvietnik tam nazvany egregius Franciscus Skorina de Polocko, tamu na staronkach časopisa Ateneum Wileńskie vykazaŭ zdahadku, što pisar u dakumiencie pabłytaŭ słovy Georgius i egregius (h. zn. šanoŭny, słaŭny).
Partret Skaryny pracy Jakava Braziera z knihi «400-hodździe biełaruskaha druku». Na fonie imia drukara — Francišak Skaryna
Taksama jon davodziŭ katalickaje pachodžańnie Skaryny i źviartaŭ uvahu na toje, što kult Śviatoha Hieorhija, choć bolš pašyrany na Uschodzie, nie byŭ čužym na Zachadzie i ŭ Polščy. Akramia taho, u aktach univiersiteta napisana, što padčas pastupleńnia Skaryny siarod abituryjentaŭ byli ludzi ź imiem «Hieorhij», tamu chavać svajo sapraŭdnaje imia biełaruskamu pieršadrukaru nie mieła b sensu.
Adam Stankievič, čyju brašuru pra Skarynu Łaŭmianski raskrytykavaŭ i jaki prytrymlivaŭsia viersii ab pravasłaŭnym pachodžańni pieršadrukara, adhuknuŭsia na adkryćcio dosyć skieptyčna: «Vyjšła, praŭda, davoli zručna i daścipna, ale kab navukova prakonvajuča, to nie skažu».
Situacyja kardynalna źmianiłasia ŭ 1930-ja hady — hetak ža jak Miensk staŭ Minskam, Francysk adnačasna znoŭ pieratvaryŭsia ŭ Hieorhija.
Hetyja dźvie padziei, viadoma, nievypadkovyja, jany častki pracesaŭ denacyjanalizacyi, rusifikacyi i zhortvańnia biełarusizacyi, jakija dasiahalisia savieckaj dziaržavaj praz masavyja represii, što najbolš mocna ŭdaryli pa biełaruskaj intelektualnaj elicie.
Daśledčyki, jakija ŭ hety čas źviartalisia da postaci Skaryny, jak i ruskija daśledčyki XIX stahodździa, «chacieli bačyć połackaha drukara abaviazkova pravasłaŭnym dziejačam».
Była padchoplena i pašyrałasia viersija ab tym, što Skaryna pry pastupleńni ŭ Krakaŭski ŭniviersitet byccam by pryniaŭ katalickaje imia Francysk zamiest pravasłaŭnaha Hieorhij, atrymanaha im pry naradžeńni; paźniej ža novaje svajo imia jon zamacavaŭ nazaŭsiody, padpisvaŭ im usie svaje vydańni i pad hetym imiem staŭ viadomym i słavutym vučonym-humanistam.
U 1940-1950-ja hady mierkavańnie pra sapraŭdnaje imia Hieorhij stała panujučym.
Biełaruski pierakład paemy «Hieorhij Skaryna»
U 1946 hodzie Michasiom Klimkovičam była pierakładziena z ruskaj movy dramatyčnaja paema Mikoły Sadkoviča i Jaŭhiena Lvova pad nazvaj «Hieorhij Skaryna». U joj siarod inšaha byli zakranutyja pytańni vieravyznańnia i imia pieršadrukara. Karaleŭski lekar Balinski apraŭdvajecca, što źmianić imia na Francišak pryjšłosia praz patrebu:
Kniaź Hlinski.
«Jak ty pašycca ŭ durni karala prymusiŭ?»
Balinski.
«Chvareje naš karol, i ad chvaroby lekaŭ
Šukaje ŭ dobrych spravach. Padahreŭ
Ja hetu dumku ŭ im, i jon papieru vydaŭ.
Adno, Łukaš, jamu nie moh skazać ja,
Što syn tvoj hreckaj viery i imia
Jamu pryšłosia zapisać Francyšak,
A nie Hieorhij. Što-ž? Kali mana ratunak
Dy jašče adziny, niachaj daruje boh».
Toje ž samaje paśla paćviardžaje i sam Skaryna:
«Hieorhij ja i jość. Francyškam tut nazvaŭsia,
Kab da navuki dapuścili».
Stvarajecca vobraz ahresiŭnaha katalickaha Zachadu, jaki prymušaje Skarynu chavać svaju sutnaść, bo «ruski da navuk nie zdatny», a schizmatyku admoviać u pryjomie va ŭniviersitet. I heta dobra kładziecca na tuju źniešniuju palityku, jakaja pravodziłasia savieckaj dziaržavaj u toj čas.
Histaryčny raman «Hieorhij Skorina» Sadkoviča i Lvova, vydadzieny ŭ 1951 hodzie
U 1951 hodzie taksama pabačyŭ śviet histaryčny raman «Hieorhij Skorina» Mikoły Sadkoviča i Jaŭhiena Lvova.
Charakternaj źjaŭlajecca kandydacykaja dysiertacyja historyka Valanciny Čapko «Hramadskaja i kulturnaja dziejnaść Hieorhija Skaryny», jakuju jana abaraniła ŭ 1955 hodzie. Jana ŭjaŭlaje saboj kaštoŭnuju krynicu ab tahačasnych savieckich ujaŭleńniach pra asobu drukara i sučasnyja jamu akaličnaści, dzie ihnarujucca fakty na karyść palityčnaj kanjuktury.
Vokładka kandydackaj dysiertacyi Valanciny Čapko «Hramadskaja i kulturnaja dziejnaść Hieorhija Skaryny», jakuju jana abaraniła ŭ 1955 hodzie
«Adkidajučy ŭ bok zdahadku ab niejkim mahičnym abradzie, źviazanym z prysvojvańniem pry naradžeńni dziciaci padvojnaha imia, možna pahadzicca ź mierkavańniem ab tym, što Skaryna byŭ vymušany ŭziać sabie katalickaje imia, jak srodak maskiroŭki, dla taho, kab mieć mahčymaść prasłuchać kurs u Krakaŭskim univiersitecie. Ale pryniaćcie im taho imia, jakoha jon, vidavočna, z pryčyny zvyčki i aficyjnaj nieabchodnaści (usie dakumienty ab jaho adukacyi vydadzieny na hetaje imia) prytrymlivaŭsia i paśla, zusim nie śviedčyć ab tym, što jon pierajšoŭ pry hetym u katalictva.
Heta byŭ prosty farmalny akt, ź jakim Skaryna nie dumaŭ złučać pieramienu viery i źviazanych ź joju ŭ Siarednija viaki pierakanańniaŭ. Usia dalejšaja dziejnaść Skaryny dakazvaje heta».
Pakazalnaja i reakcyja biełaruskaj pavajennaj emihracyi na savieckuju «hiearhijanu». Voś jak biełaruski skarynaznaviec Vitaŭt Tumaš, staršynia Biełaruskaha instytuta navuki i mastactva ŭ Ńju-Jorku, pisaŭ ajcu Piatru Tatarynoviču, jaki žyŭ u Rymie:
«U svaim abnahlełym rusifikatarskim nastupie Maskva namahajecca rusifikavać nie tolki siońniašniuju Biełaruś, ale i jejnuju pryšłaść, jejnuju historyju. Adzin hetaha prykład — Skaryna ŭ ich užo nie Francišak, a Hieorhij, choć hetym imieniem sam Skaryna nikoli siabie ni ŭ adnym druku svaim nie nazyvaŭ.
Chryščany jon byŭ Juryjem, ale ź imieni hetaha nie karystaŭ. Da voli Skaryny mieli pašany i rasiejskija carskija aŭtary, i ŭ svaich pracach jany zaŭsiody mienavali jaho Franciškam, a nie Hieorhijem. Šavinizm čyrvonych rasiejskich aŭtaraŭ u hetym vypadku akazaŭsia kudy horšy za carskich.
Im užo imia Francišak nijak praz horła nie prałazić, bo z hetaha samoha imieni adrazu bačna, što jon nie rasiejec. I heta jany nakidajuć i našym mienskim navukoŭcam, jakija musiać za imi taksama vykidać imia Francišak».
Nasadžeńnie Hieorhija pačało spadać razam sa śmierciu Stalina, raźviančańniem kultu asoby i asłableńniem ideałahičnaha cisku ŭ nastupnyja dziesiacihodździ. Klučavoj padziejaj u vyznačeńni staŭleńnia da imia Francysk, jak da sapraŭdnaha imia Skaryny, staŭ čarhovy jubilej — 450-hodździe biełaruskaha knihadrukavańnia ŭ 1967 hodzie.
Brašura Valanciny Čapko «Biełaruski pieršadrukar Hieorhij Skaryna», vydadzienaja ŭ 1956 hodzie
Napiaredadni śviatkavańnia pytańnie ab imieni Skaryny śpiecyjalna razhladała biuro adździaleńnia hramadskich navuk Akademii navuk BSSR.
Biuro aznajomiłasia z matyviroŭkami, źviazanymi ź imiem Skaryny i pryniało rašeńnie: poŭny varyjant jaho imieni pisać «Francysk (Hieorhij) Skaryna», a karotki — «Francysk Skaryna».
Było vyrašana pakinuć «Hieorhij» u poŭnym varyjancie imieni pieršadrukara pa toj pryčynie, što hetym imiem jon nazyvajecca ŭ mnohich navukovych pracach, napisanych u 1930-1950-ja hady.
U 1969 hodzie litaraturaznaŭca Ściapan Aleksandrovič iznoŭ pryjšoŭ da vysnovy, što pry pastupleńni ŭ Krakaŭski ŭniviersitet Skarynu zusim nie było nijakaj patreby mianiać pravasłaŭnaje imia na katalickaje, bo hetaja navučalnaja ŭstanova ŭ toj čas była adkrytaja nie tolki dla katolikaŭ, ale i dla pravasłaŭnych.
Reč u tym, što ŭ čas, ab jakim idzie razmova, u Polščy dziejničaŭ zakon 1484 hoda, jaki pryroŭnivaŭ u pravach Pravasłaŭnuju carkvu da Katalickaha kaścioła. Stanovišča źmianiłasia paźniej, kali pačalisia ŭzmocnienaja pałanizacyja i akataličvańnie biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, kali palemičnaja baraćba vakoł Unii pryniesła bolš vyraznaje raźmiežavańnie pamiž pravasłaŭjem i katalicyzmam. Adnak i paźniej paasobnyja dziejačy traplali ŭ katalickija ŭniviersitety Rečy Paspalitaj.
Uvažliva vyvučyŭšy archivy Krakaŭskaha ŭniviersiteta času, kali tam navučaŭsia Skaryna, daśledčyk zaŭvažyŭ, što «škalaroŭ ź imiem Hieorhi, jakija pryjechali ź Biełarusi i Litvy, vielmi mnoha», a taksama, što «imia Hieorhi mieli nie tolki pravasłaŭnyja».
«Kali b Skaryna mieŭ imia Hieorhi, to nijakaj patreby jaho mianiać na inšaje nie było. Značycca, Francišak — imia jaho ŭłasnaje, ź jakim jon pryjechaŭ z domu», — padsumavaŭ Aleksandrovič.
Pomnik Skarynu ŭ Połacku, pastaŭleny ŭ 1974 hodzie, užo nie maje zhadki pra Hieorhija, choć adna z centralnych vulic trochi raniej była pierajmienavanaja mienavita ŭ honar Hieorhija Skaryny. Fota: Jandeks Karty
U 1980-1990-ja hady, na chvali čarhovaha nacyjanalnaha adradžeńnia, pra Hieorhija znoŭ zabylisia ŭsie, sprečki vialisia zbolšaha vakoł varyjantaŭ napisańnia imia Francysk.
Značnaj padziejaj stała pieršaje poŭnaje vydańnie dakumientaŭ i materyjałaŭ, prymierkavanaje da 500-hodździa z dnia naradžeńnia Skaryny. Zbornik skłaŭ supracoŭnik Instytuta litaratury Akademii navuk, litaraturaznaviec Viktar Daraškievič pry aktyŭnym udziele Adama Maldzisa i Viačasłava Čamiaryckaha.
Pa prośbie Maldzisa byli znoŭ vyjaŭlenyja i skapiravanyja dla zbornika dakumienty, siarod jakich była «prahmatyčnaja sankcyja», padadzienaja samim Skarynam u paznanskuju radu.
U adroźnieńnie ad skaročanaj i paśpiešnaj kopii, što była zroblena z hetaha dakumienta niadbajnym kancylarystam, jaki prypisaŭ imia Georgij, u aryhinale heta byŭ zvyčajny kancylarski epitet egregius — vydatny, jak i śćviardžaŭ kaliści Łaŭmianski. Na hetym sprečki nakont imia Skaryny musili być skončanyja.
Ale ŭ 1995 hodzie, užo paśla prychodu da ŭłady Łukašenki, apošniaje sklikańnie Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi zaćvierdziła pastanovu ab dziaržaŭnych uznaharodach, siarod jakich byŭ orden Francyska Skaryny, praŭda, biez apisańnia jahonaha vyhladu.
U 1999 hodzie Łukašenka vydaŭ ukaz, jaki zaćviardžaŭ vyhlad dziaržaŭnych uznaharod. Niahledziačy na biassprečnuju pierakanaŭčaść dovadaŭ biełaruskich navukoŭcaŭ, vyhlad ordena byŭ prapisany nastupnym čynam:
«Avał abramleny bieła-błakitnaj emalevaj stužkaj z nadpisam «Francysk Hieorhij Skaryna».
Praŭda, u šyrokich kołach na hetaje imia kančatkova zabylisia, niama jaho i na pomnikach, i ŭ nazvach vulic, choć kaliści za savieckim časam vulicu ŭ Połacku pierajmianoŭvali mienavita ŭ honar Hieorhija Skaryny. Adzinaj, chto na Biełarusi praciahvaje ŭparta čaplacca za pamyłkovaje imia, źjaŭlajecca Pravasłaŭnaja carkva Maskoŭskaha patryjarchatu, jakaja nijak nie choča raźvitacca ź mifam pra pravasłaŭnaje pachodžańnie pieršadrukara.
Adam Maldzis u čas uručeńnia Łukašenkam jamu ordena Francyska Skaryny. Fota: president.gov.by
Horka i iranična, ale Maldzis, jaki spryčyniŭsia da kančatkovaha vyznačeńnia sapraŭdnaha imia drukara, u 2013 hodzie atrymaŭ z ruk Łukašenki toj samy orden z pamyłkovym imieniem.
U adroźnieńnie ad papiarednich važnych jubilejaŭ, jakija spryjali vypraŭleńniu starych ujaŭleńniaŭ pra imia pieršadrukara, adznačeńnie 500 hadoŭ biełaruskaha knihadrukavańnia ŭ 2017 hodzie nie pryviało da źmianieńnia vyhladu adnoj z najhałoŭnych dziaržaŭnych uznaharod.
U siońniašnich realijach, kali ŭziaty kurs na rusifikacyju i denacyjanalizacyju Biełarusi, supraćstajańnie z Zachadam, całkam naturalna, što łukašenkaŭskaja sistema nie tolki nie admovicca ad «bolš ruskaha» imia pieršadrukara, ale moža pačać raskručvajuć hetuju zručnuju dla «ruskaha śvietu» pamyłku z novaj siłaj.
Praŭda, sam orden Francyska Skaryny, jak ličać niekatoryja nacyjanalnyja dziejačy, užo apahanieny tym, kamu režym Łukašenki jaho z zajzdrosnaj rehularnaściu ŭručaje.
Adzin z hałoŭnych ordenaŭ krainy praciahvaje tyražavać daŭno vykrytuju pamyłku
Stvorany dla adznačeńnia značnych pośpiechaŭ u spravie nacyjanalna-dziaržaŭnaha adradžeńnia Biełarusi i prapahandy kulturnaj spadčyny biełaruskaha naroda, orden byŭ pieratvorany ŭ «miedalku» dla pradstaŭnikoŭ rasijskaj pop-estrady i palityki — Nadzieždy Babkinaj, Mikałaja Baskava, Filipa Kirkorava, Viktara Drobyša, Juryja Antonava, Barysa Jelcyna, Juryja Łužkova dy Valanciny Matvijenki.
Heta nie novaja ŭ historyi praktyka z padparadkavanymi narodami i ichnimi ŭznaharodami. Jaje možna paraŭnać, naprykład, z prysvajeńniem Rasijskaj impieryjaj paśla paŭstańnia 1831 hoda kolišnich ordenaŭ Rečy Paspalitaj, jakija ciapier nadavalisia nie tym, chto zmahaŭsia za volu, a tym, chto ŭdzielničaŭ u dušeńni paŭstańnia.
Adzinym vyjściem ź ciapierašnim ordenam «Francyska Hieorhija Skaryny», jak ujaŭlajecca, zastajecca nie kaśmietyčnaje źmianieńnie vyhladu, a jahonaje ačyščeńnie praź pierazasnavańnie demakratyčnymi siłami i paŭtornym uznaharodžańniem tych, chto sapraŭdy mieŭ padstavy jaho atrymać — biez Kirkorava ci Łužkova.
Čytajcie taksama:
Pieršy rasstreł biełaruskaj intelihiencyi. 90 hadoŭ spravie «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra»: jak heta było arhanizavana
Zahadkavaja historyja adnoj skulptury. Jak Łukašenka padaryŭ toje, čym nie vałodaŭ
Što stała z rasijskimi pomnikami, jakija impieryja staviła ŭ nacyjanalnych pravincyjach