Čamu Pryhožyn abudziŭ uspaminy pra Smutu i kamu ŭdałosia skinuć uładu ŭ Rasii
Na fonie miaciažu Pryhožyna suprać kiraŭnictva rasijskich vojskaŭ uspłyvajuć šmatlikija anałohii ź inšymi histaryčnymi padziejami.
27.06.2023 / 21:31
«Ranica pakarańnia śmierciu stralcoŭ». Karcina Viktara Surykava, 1881 hod
My ŭžo niadaŭna pisali pra toje, jak znakamity pałkavodziec konsuł Suła ŭpieršyniu ŭ historyi Rymskaj respubliki pavioŭ vojski suprać Viečnaha horada taksama dla «ŭstalavańnia spraviadlivaści», a paśla ŭčyniŭ hrandyjoznyja kryvavyja čystki siarod rymskaj elity, dziakujučy jakim uzbahaciŭ ułasnych prychilnikaŭ. Hety siužet vielmi padobny da taho, čym moh skončycca marš «vahnieraŭcaŭ» na Maskvu. Ale kudy cikaviej pahladzieć na siońniašnija padziei praz pryzmu miaciažoŭ, jakija adbyvalisia ŭ historyi Rasii, i taho, da čaho jany pryviali.
Ad Smutnych časoŭ da dziekabrystaŭ
Z prapahandysckich kanałaŭ pačało hučać słova «smuta», jakoje dla biełarusaŭ davoli ekzatyčnaje, a voś dla ruskich maje vialikaje simvaličnaje značeńnie.
Smutaj u Rasii ličycca čas, kali pa śmierci syna Ivana Žachlivaha, Fiodara Ivanaviča, zhasła linija Rurykavičaŭ na maskoŭskim stalcy, i za ŭładu razharełasia baraćba pamiž bajarskimi rodami. Siarod naroda davier da ŭłady byŭ padarvany apryčninaj Ivana Žachlivaha — pieryjadam despatyčnaha kiravańnia, u jaki zmahalisia z ujaŭnaj zdradaj siarod znaci, masava karajučy śmierciu, kanfiskujučy majomaść i ziemli na karyść dziaržavy; a taksama razareńniem krainy na patreby niaŭdałaj vajennaj kampanii cara ŭ Livonii. Situacyju katastrafična pahoršyŭ hoład 1600-1603 hadoŭ, a ŭ 1605 hodzie pamior i car Barys Hadunoŭ — były bajaryn, jakomu ŭdałosia skancentravać u svaich rukach uładu paśla zhasańnia dynastyi Rurykavičaŭ.
Usio heta pryviało da najmacniejšaha kryzisu, jaki sučaśniki prazvali «Paruchaj». Sprava dajšła da taho, što va ŭnutranyja spravy krainy stali adkryta ŭmiešvacca susiedzi, u pieršuju čarhu Reč Paspalitaja — hałoŭny palityčny supiernik Maskoŭskaha carstva va Uschodniaj Jeŭropie. Jana imknułasia pastavić na maskoŭski stalec Iłžedźmitryjaŭ — ludziej, jakija vydavali siabie za zabitaha ŭ 1591 hodzie małoha syna Ivana Žachlivaha Dźmitryja, i ź pieršym ź ich heta navat na karotki čas udałosia.
Paśla zabojstva pieršaha Łžedźmitryja pajšli čutki, što nasamreč zabili nie taho. Zahnanyja pryhonnym hniotam i daviedzienyja da kraju hoładam dy biazładździem sialanie z poŭdnia Rasii, jakija byli niezadavolenyja novym «bajarskim carom» Vasilom Šujskim, uchapilisia za asobu mahčyma žyvoha Dźmitryja.
«Pačatak boju atradaŭ Ivana Bałotnikava z vojskami cara la Nižnich Katłoŭ pad Maskvoj». Ernest Liśnier, da 1941 hoda
Uletku 1606 hoda danski kazak Ivan Bałotnikaŭ padniaŭ Sievierskuju ziamlu (ciapierašniaje rasijska-ŭkrainskaje pamiežža ad Biełharada da Staraduba) i pajšoŭ maršam na Maskvu. Ad Šujskaha pačali chutka adpadać harady i krepaści, a armija Bałotnikava raźbiła carskich vajavodaŭ pad Kromami, Jalcom (jaho taksama prajšła, praŭda, biez boju kałona «vahnieraŭcaŭ»), Kałuhaj dy inšymi.
U kancy vosieni miaciežniki abłažyli Maskvu, ale carskaja ŭłada vystajała. Tak stałasia tolki dziakujučy tamu, što ŭdałosia pierakanać maskvičoŭ u tym, što ich usich vyražuć za zabojstva Łžedźmitryja, kali horad voźmuć bałotnikaŭcy.
Zdrada častki vojska, jakoje pierajšło na bok cara, i zanadta ryzykoŭnyja dziejańni Bałotnikava, jakija nie davali vojsku nazapasić siły, pryviali da paražeńnia paŭstańnia.
«Vyzvaleńnie Maskvy kniaziem Pažarskim i hramadzianinam Mininym». Karcina Vasila Dziamidava
Šujski doŭha nie prasiadzieŭ na stalcy. Źjaŭleńnie novaha Iłžedźmitryja i ŭvarvańnie vojska polskaha karala i vialikaha kniazia litoŭskaha Žyhimonta Vazy kančatkova padarvali chistkaje stanovišča cara, jaki byŭ skinuty ŭ 1610 hodzie ŭ vyniku pieravarotu. Da ŭłady pryjšoŭ saviet ź siami bajaraŭ — Siamibajarščyna, jakaja pryznała novym carom syna Žyhimonta, karaleviča Uładzisłava.
Ale źjaŭleńnie katalickaha manarcha spravakavała vyzvalenčy ruch, narodnaje apałčeńnie rušyła na Maskvu. Pad kiraŭnictvam Minina i Pažarskaha apałčeńnie šturmam uziało Kitaj-horad, a harnizon Rečy Paspalitaj byŭ vymušany kapitulavać. Ziemski sabor 1613 hoda vybraŭ novaha cara Michaiła Ramanava, što pakłała pačatak novaj dynastyi i kaniec Smutnamu času, ale jašče da 1618 hoda adbyvalisia roznyja incydenty.
U nastupnyja hady Maskoŭskuju dziaržavu taksama nieadnarazova skałanali bunty, choć i nie takoha maštabu. U 1648 hodzie ŭ Maskvie adbyŭsia Salany bunt, a ŭ 1662 hodzie Miedny, źviazany ź niaŭdałaj finansavaj palitykaj caryzmu. Jany, praŭda, nie pryviali da niejkich značnych palityčnych nastupstvaŭ.
U 1670 hodzie na Maskvu znoŭ rušyła paŭstańnie, hetym razam uzbrojenyja sialanie i kazaki pad pravadyrstvam Ściapana Razina. Da hetaha jany ŭziali Astrachań, paśla čaho na bok paŭstancaŭ dobraachvotna pierajšło nasielnictva Siaredniaha Pavołža (Sarataŭ, Samara), a taksama čuvašy, maryjcy, tatary, mardva. Kožny, chto pierajšoŭ na bok Razina, abviaščaŭsia svabodnym čałaviekam. Pad Samaraj Razin zajaviŭ, što ź im iduć patryjarch Nikan i carevič Alaksiej Alaksiejevič, viadoma, samazvaniec. Tolki vialikimi vajskovymi siłami, ściahnutymi z usioj krainy, udałosia spynić marš pad Simbirskam. Razina paśla taho pakarali śmierciu.
«Boj razincaŭ z uradavymi vojskami na race Ałatyr». Karcina Mikałaja Samokiša, 1936 hod
Čarhovaja pahroza maskoŭskamu caryzmu ad svaich ža paddanych navisła ŭ 1682 hodzie, kali biez spadčyńnika pamior car Fiodar Alaksiejevič. Razharełasia baraćba za tron pamiž rodami Miłasłaŭskich, jakija chacieli pastavić svajho svajaka Ivana, i Naryškinych, jaki źbiralisia pastavić Piatra. Abodva byli bratami Fiodara.
U toj čas jakraz stała źmianiacca staŭleńnie da stralcoŭ, pieršaha rehularnaha vojska, praz stvareńnie «pałkoŭ novaha stroju». Stralcy pierastali ličycca elitnymi čaściami, płacili im nierehularna, ź vialikimi zatrymkami, svajoj uładaj złoŭžyvali straleckija kamandziry, jakija vykarystoŭvali bajcoŭ na haspadarčych pracach u svaich majontkach. Na toj momant ahulnaja kolkaść stralcoŭ składała 55 tysiač, ź ich maskoŭskich — 22 tysiačy.
Miłasłaŭskija padbuchtorvali stralcoŭ suprać Naryškinych, raspuskajučy čutki, što pad ich uładaj im budzie žycca jašče horš. Maskoŭskich stralcoŭ u adzin dzień, 5 (15) maja 1682 hoda, padniała łžyvaja źviestka, što Ivan Naryškin zadušyŭ careviča Ivana, staŭlenika Miłasłaŭskich.
Stralecki bunt 1682 hoda. Ananimnaja niamieckaja hraviura pačała XVIII stahodździa
Bunt doŭžyŭsia z maja pa vierasień 1682 hoda, stralcy kantralavali Kreml, ale straty byli niaznačnymi. U vyniku byli karanavanyja abodva spadčyńniki — Ivan V i Piotr I, a rehientkaj stała ich siastra, careŭna Sofja. U historyju hetaja padzieja ŭvajšła jak Chavanščyna, bo prychilnikam Miłasłaŭskich i straleckim načalnikam byŭ kniaź Ivan Chavanski. Chavanskaha paśla paŭstańnia pakarali śmierciu, a na jaho miesca byŭ pastaŭleny Fiodar Šakłavity.
U 1689 hodzie 17-hadovy Piotr vyrašyŭ adchilić ad rehienctva Sofju. Jaje bok zaniaŭ Fiodar Šakłavity sa stralcami, jaki źbiraŭsia pierabić usich prychilnikaŭ Piatra. Ale bolšaść vojskaŭ padtrymali maładoha cara. Sofja była vymušanaja pryznać paražeńnie i pajści ŭ manastyr, a schoplenaha Šakłavitaha pakarali śmierciu. Ivan V pieradaŭ usiu ŭładu svajmu bratu i pamior u 1696 hodzie.
«Ranica pakarańnia śmierciu stralcoŭ». Karcina Viktara Surykava. 1881 hod.
U 1698 hodzie stralcy, čyjo stanovišča nie palepšała i da jakich z padazreńniem staviŭsia car, iznoŭ paŭstali. Zamiest Piatra jany źbiralisia pastavić careŭnu Sofju. Piotr u hety čas adsutničaŭ u krainie.
Niamiecki dypłamat u Maskvie Johan Korb zapisaŭ: «Siońnia ŭpieršyniu raźniesłasia smutnaja čutka pra miaciež stralcoŭ i ŭzbudziła ŭsieahulny strach».
Stralcy rušyli da Maskvy na zaklik careŭny, dzie źmianili načalstva i pajšli dalej. Ale sutyknulisia z bolšymi siłami rehularnaj armii, jakaja da taho ž była ŭzbrojenaja artyleryjaj, raźbiehlisia i pačali zdavacca ŭ pałon. Piotr pa viartańni prymusiŭ Sofju pastryhčysia ŭ manaški i ŭčyniŭ kampaniju teroru suprać stralcoŭ. U vyniku kala 1000 čałaviek pakarali śmierciu, a jašče 600 iznoŭ sasłali. Śledstva praciahvałasia da 1707 hoda, straleckaje vojska było całkam likvidavanaje.
17 (28) vieraśnia 1773 hoda padniałosia sialanskaje paŭstańnie pad pravadyrstvam danskoha kazaka Jemialjana Puhačova, pryčynami jakoha pasłužyli strata volnaściaŭ, uviadzieńnie carskaj manapolii na sol i surovaja relihijnaja palityka. U adroźnieńnie ad papiarednich narodnych paŭstańniaŭ, pravadyr vydavaŭ siabie za impieratara Piatra III, jaki pamior 11 hadoŭ tamu. Jano achapiła vielizarnuju terytoryju, ad paŭdniovaha Zaŭralla da nižniaha Pavołža. Ruch, jaki achapiŭ bolšaść pavołžskich pavietaŭ, padyšoŭ da hranic Maskoŭskaj hubierni, sapraŭdy pahražajučy Maskvie.
«Paražeńnie zboryščaŭ samazvanca pad Troickam 21 maja 1774 hoda». Karcina M. Karazina
Paśla tryumfalnaha ŭvachodu Puhačova ŭ Saransk i Pienzu dy zaniaćcia paŭstancami inšych haradoŭ usie čakali jaho pachodu da Maskvy. U byłuju stalicu, dzie jašče byli śviežyja ŭspaminy pra Čumny bunt 1771 hoda, byli ściahnutyja siem pałkoŭ. U žniŭni Puhačoŭ uziaŭ Sarataŭ, ale pratrymaŭsia ŭ horadzie ŭsiaho niekalki dzion, bo jaho pieraśledavali ŭradavyja vojski. Puhačoŭ chacieŭ prarvacca na poŭdzień krainy i papoŭnić vojska kałmykami i danskimi kazakami, ale paśla dvuch paražeńniaŭ jon byŭ schopleny samimi kazakami i vydadzieny ŭładam. Puhačovu adsiekli hałavu, a paśla čvartavali.
«Šybienicy na Vołzie». Ilustracyja M. Karazina da «Kapitanskaj dački» Alaksandra Puškina
U kožnaj vioscy, u kožnym haradku, jaki prymaŭ Puhačova, na šybienicy i «hłaholi», ź jakich ledź paśpieli źniać paviešanych samazvancam aficeraŭ, pamieščykaŭ, sudziejskich, stali viešać važakoŭ buntaŭ i pryznačanych puhačoŭcami haradskich hałoŭ i atamanaŭ miascovych atradaŭ.
XIX stahodździe, akramia vyzvolnych paŭstańniaŭ, jakija nie pahražali ŭłasna samadziaržaŭju, adznačyłasia jašče adnym niaŭdałym buntam. Jaho padziei razharnulisia ŭ novaj stalicy impieryi, Sankt-Pieciarburhu, i mieli značnyja ideałahičnyja nastupstvy dla hramadstva.
U 1825 hodzie pamior impieratar Alaksandr I, skłałasia dziŭnaja situacyja, kali jahony brat Kanstancin Paŭłavič admoviŭsia ad trona ŭ sakretnym dakumiencie, a inšy brat Mikałaj Paŭłavič, vielmi niepapularny siarod rasijskaj elity, pad ciskam na słovach admoviŭsia zajmać tron na karyść Kanstancina.
Nasielnictva navat pryviali da prysiahi Kanstancinu, ale toj tronu nie prymaŭ, praŭda, vyrazna i nie admaŭlajučysia. Mikałaj vyrašyŭsia abviaścić siabie impierataram, była pryznačanaja «pieraprysiaha». Hetym momantam vyrašyli skarystacca siabry tajnych tavarystvaŭ, jakija składalisia z pradstaŭnikoŭ ruskaj znaci i dvaran i ličyli samadziaržaŭje dy pryhonnaje prava pahibielnymi dla dalejšaha raźvićcia krainy. Mnohija z dvaran-adnadumcaŭ byli aficerami hvardyi.
Dziekabrysty na Sienackaj płoščy. Karcina V. Tyma
Jany pasprabavali vykarystać hvardziejskija čaści dla niedapuščeńnia ŭzychodžańnia na stalec Mikałaja I. Im udałosia vyvieści na Sienackuju płošču vojska, adnak płanavałasia, što tudy jany pryjduć da pasiadžeńnia Dziaržaŭnaj rady i Sienata, jakija musili prysiahać novamu caru, i zapatrabujuć uviadzieńnia kanstytucyi. Ale kali dziekabrysty pryjšli na płošču, vyśvietliłasia, što pasiadžeńnie ŭžo skončyłasia, usie rašeńni pryniatyja, a patrabavańni vystaŭlać paprostu niama kamu.
Aficery nie viedali, što rabić dalej, vojska prosta stajała na płoščy. Paŭstancaŭ u hety momant akružyli ŭradavyja vojski, pačałasia pierastrełka. Niekalki strełaŭ karciečču vymusili dziekabrystaŭ kinucca na ŭcioki.
Piaciora kiraŭnikoŭ byli pakaranyja śmierciu, mnohich vysłali na kataržnyja raboty ŭ Sibir. Paŭstańnie ašałamlalna adroźnivałasia ad zmoŭ epochi pałacavych pieravarotaŭ pavodle svaich metaŭ i mieła vialiki rezanans u rasijskim hramadstvie, značna paŭpłyvaŭšy na hramadska-palityčnaje žyćcio ŭsioj krainy.
Pakarańnie śmierciu dziekabrystaŭ z kinafilma «Zorka čaroŭnaha ščaścia»
Karniłaŭ i Machno — Pryhožyny pačatku XX stahodździa?
Ale ŭ hałovach biełaruskich i rasijskich praŭładnych błohieraŭ «smuta» ŭžyvajecca najpierš pobač sa zhadkami 1917 hoda. Na pierakaz revalucyjnych padziej, jakija sami pa sabie byli miaciažom, jaki «skončyŭsia ŭdačaj i tamu zaviecca inačaj», nie chopić nijakaha artykuła. Ale ŭ telehram-dopisach milhajuć dźvie historyi časoŭ hramadzianskaj vajny, jakaja razharełasia ŭ vyniku revalucyjnych supiarečnaściej u impieryi.
Dośvied Karniłava pakazvaje, što paŭstańnie suprać idejna blizkich sił, navat niaŭdałaje, urešcie pryvodzić da katastrofy vašaj idei. Hetaja dumka ŭzburyła sučasnych prapahandystaŭ u čas miaciažu Pryhožyna
U dzień adračeńnia ad prastoła Mikałaja II, 2 (15) sakavika, byŭ stvorany Časovy ŭrad Rasii. U žniŭni 1917 hoda ŭspychnuŭ kanflikt pamiž kiraŭnikom Časovaha ŭrada Alaksandram Kieranskim i viarchoŭnym hałoŭnakamandujučym hienierałam Łaŭram Karniłavym.
U čas lipieńskaha kryzisu balšaviki i ich sajuźniki pasprabavali cisnuć na ŭrad, patrabujučy ad lidaraŭ savietaŭ i kamitetaŭ, jakija znachodzilisia pad kantrolem mienšavikoŭ i eseraŭ, uziać uładu ŭ svaje ruki. U adkaz ich pačali aryštoŭvać, začyniać ichnija haziety, a taksama razzbrojvać. Ale Časovy ŭrad tak i nie staŭ adzinaŭłasnym kiraŭnikom u krainie.
U hety ž čas na froncie nastupleńnie skončyłasia paražeńniem, u vyniku novym viarchoŭnym hałoŭnakamandujučym byŭ pryznačany Karniłaŭ.
Niahledziačy na jaho niemałoje padabienstva ŭ pohladach z kiraŭnikom Časovaha ŭrada Kieranskim, pamiž imi nie skłałasia sajuza. Na asobu Karniłava pastavili palityčnyja koły — libieralnyja, kansiervatyŭnyja i pravyja, — jakija vyrašyli, što nadyšoŭ čas spynić revalucyju i paviarnuć jaje nazad. Isnavańnie dvuch lidaraŭ — «zbavicielaŭ krainy», jakim raniej ličyŭsia tolki Kieranski, zakłała padmurak kanfliktu.
Karniłava ŭletku 1917 hoda vitajuć jahonyja aficery
Karniłaŭ i palityčnyja koły, jakija jaho padtrymlivali, pačali nastupać na vajskovyja kamitety. Ale kamitetčyki ličyli siabie novym palityčnym kłasam, mnohija mieli bajavy dośvied, stracili tavaryšaŭ u niaŭdałym nastupie i adčuvali siabie hierojami, a tamu nie paciarpieli abvinavačvańniaŭ z boku Karniłava i libieralna-kansiervatyŭnaj presy.
Prychilniki Karniłava vinavacili ŭ biedach krainy ŭsio bolš šyrokija koły: balšavikoŭ, anarchistaŭ, sacyjalistaŭ-revalucyjanieraŭ. Apošnija składali najbujniejšuju partyju Rasii, jaje siabram farmalna byŭ i Kieranski.
Karniłaŭ, jaki znachodziŭsia ŭ Staŭcy ŭ Mahilovie, i Kieranski, jaki kiravaŭ u Pietrahradzie, sprabavali damovicca, ale padspudna intryhavali adzin adnaho. Adnojčy Kieranski atrymaŭ źviestki pra toje, što Karniłaŭ parušaje dasiahnutyja pamiž imi pahadnieńni ŭ niekatorych vielmi važnych detalach. Biez naležnaj pravierki, impulsiŭna jon adchiliŭ taho ad pasady viarchoŭnaha hałoŭnakamandujučaha. Karniłaŭ admoviŭsia zdać svaju pasadu i abviaściŭ, što ŭ Časovym uradzie znachodziacca zdradniki Rasii.
U apošnija dni žniŭnia 1917-ha jon abviaściŭ pachod na Pietrahrad z metaj adnaŭleńnia ŭ Rasii «mocnaj ułady», ustalavańnia «vajennaj dyktatury» i praduchileńnia z dapamohaj vajskovaj siły prychodu da ŭłady levych radykałaŭ (balšavikoŭ). Kamandujučyja čatyrma frantami abviaścili pra svaju salidarnaść ź Viarchoŭnym hałoŭnakamandujučym. Kieranski, zrešty, padtrymaŭ, ale pryznaŭ «niaŭčasnaj» prahramu «vyratavańnia Radzimy» Karniłava.
Hetaje vystupleńnie, jak padavałasia, było kancom dla Kieranskaha, bo ŭ Pietrahradzie byŭ dyscyplinavany harnizon, a da horada ruchalisia pa troch čyhunkach try bajavyja elitnyja kavaleryjskija dyvizii. Ale toj vyklik vajskovym kamitetam, jaki kinuŭ Karniłaŭ, vylez jamu bokam.
Zastava vojskaŭ Časovaha ŭrada i balšavikoŭ na podstupach da Pietrahrada
Časovy ŭrad byŭ vymušany źviarnucca da pasłuh balšavickich ahitataraŭ dla kantaktu z paŭstałymi čaściami i razdać zbroju pietrahradskim rabočym, jakija pačali farmavać atrady ŭłasnaha apałčeńnia, Čyrvonuju hvardyju. Byli aryštavanyja hałoŭnakamandujučy Paŭdniova-Zachodnim frontam hienierał Anton Dzianikin i inšyja hienierały, udzielniki tak zvanaha «Bychaŭskaha siadzieńnia», jakija padtrymali Karniłava. Prasoŭvańnie vojskaŭ karniłaŭcaŭ było spynienaje na ŭčastku Vyryca — Paŭłaŭsk, dzie praciŭniki Karniłava razabrali čyhunačnaje pałatno. Zahitavanyja dyvizii nie dajechali da Pietrahrada, a harnizon byŭ hatovy dać boj samomu Karniłavu.
Nichto nie žadaŭ umacavańnia ŭłady Karniłava, jon pieratvaryŭsia va ŭsieahulnaje zło i ŭrešcie jaho aryštavali. Pravał Karniłaŭskaha vystupleńnia pryvioŭ da taho, čaho chacieli paźbiehnuć i Karniłaŭ, i Kieranski, — prychodu da ŭłady balšavikoŭ.
Pravyja byli razhromlenyja i dyskredytavanyja, jany ŭžo nie byli bokam łaviravańnia časovaj ułady, Saviety ŭsio bolš pierachodzili ŭ ruki reabilitavanych balšavikoŭ. 26 kastryčnika (8 listapada) 1917 hoda Časovy ŭrad byŭ aryštavany balšavikami, što ŭrešcie pryviało da hramadzianskaj vajny ŭ Rasii.
Šturm Zimniaha pałaca balšavikami z teatralizavanaj pastanoŭki «Uziaćcie Zimniaha pałaca» 1927 hoda. Kolišnija abaroncy režymu hetak ža lohka pajšli suprać jaho
Jakraz tryhieram da poŭnamaštabnaj hramadzianskaj vajny i bačyli Pryhožyna prapahandysty ŭsich maściej. Jon svaim maršam, jak im zdavałasia, moh pachisnuć režym Pucina, vidać, nie taki ŭstojlivy, jak padajecca zvonku.
A voś Ihar Strałkoŭ (Hirkin), vajenny rekanstruktar Biełaha ruchu i pa sumiaščalnictvie adzin z raspalnikaŭ vajny va Ukrainie, bačyŭ u dziejańniach PVK «Vahnier» rejd pa tyłach anarchistaŭ baćki Machno. Dziejańni hetaj historyi, što simvalična, razhortvalisia hieahrafična blizka da siońniašnich — na poŭdni Ukrainy i prylehłaj častcy Rasii.
U čas toj samaj hramadzianskaj vajny pačatku XX stahodździa adnym z najbolš jaskravych lidaraŭ byŭ Niestar Machno. Paśla revalucyi bahataje ŭkrainskaje sialanstva ŭžo zvykłasia da «voli» i nie mieła patreby ni ŭ jakaj uładzie. Tamu adrazu paśla paražeńnia čyrvonych na poŭdni Ukrainy i ŭstalavańnia ŭłady dzianikincaŭ, jak prazvali Uzbrojenyja siły Poŭdnia Rasii, jakimi kiravaŭ «bieły» hienierał Anton Dzianikin, tam pačałasia novaja chvala sialanskaj vajny.
U vieraśni — kastryčniku 1918 hoda pad kamandavańniem baćki Machno abjadnalisia niekalki anarchisckich partyzanskich atradaŭ. Machno faktyčna ŭznačaliŭ paŭstancki ruch va ŭsioj Jekaciarynasłaŭskaj hubierni. Sialanie akazvali paŭstancam usialakaje sadziejničańnie, karmili, pastaŭlali zbroju, koniej dla kavaleryi, zajmalisia raźviedkaj i cełymi vioskami ŭlivalisia ŭ machnoŭskija atrady. Da listapada atrady Machno naličvali da 6 tysiač čałaviek.
Niestar Machno sa svaimi paplečnikami ŭ 1919 hodzie
U 1919 hodzie Machno paśla razryvu z balšavikami i letniaha paražeńnia ad biełych advioŭ svaje partyzanskija atrady na zachad i da pačatku vieraśnia padyšoŭ da Umani. Tut jon zaklučyŭ časovy sajuz ź piatluraŭcami i zaniaŭ front suprać biełych. Machno apraviŭsia ad paražeńnia, jaho atrady adpačyli, papoŭnili šerahi za košt čyrvonaarmiejcaŭ, jakija biehli ad biełych. Machnoŭcy paśpiachova rabavali šmatlikija abozy, značna papoŭniŭšy svaje zapasy i kolkaść koniej dy atrymaŭšy mabilnaść.
Ale ŭzmacniaŭsia cisk biełahvardziejcaŭ, što pahražała kančatkovym paražeńniem. Adkryty boj machnoŭcy nie vytrymali b, Machno vyrašyŭ praryvacca ŭ rodnyja miaściny. U vieraśni jon niečakana padniaŭ svaje atrady i pajšoŭ na praryŭ, na ŭschod, na biełych, jakija stajali pad siałom Pierahonaŭka. Dva pałki hienierała Słaščova, jakija nie čakali ataki, byli raźbityja, i machnoŭcy rušyli da Dniapra. Paŭstancy pierasoŭvalisia vielmi chutka, mianiajučy stomlenych koniej na śviežych u sialan, i ŭrešcie farsiravali Dniapro. Nieŭzabavie machnoŭščyna raspaŭsiudziłasia na vielizarnaj terytoryi, pad kiraŭnictvam Machno ŭžo była cełaja armija — 40-50 tysiač čałaviek.
Supraćstajać takoj armii, jakuju padtrymlivała ŭsio miascovaje sialanstva, biełyja, asnoŭnyja siły jakich byli na froncie suprać čyrvonych, nie mahli. Biełahvardziejskija harnizony ŭ haradach byli vielmi nievialikimi, jany lohka hramilisia bujnymi bandami Machno. Litaralna za 2-3 tydni machnoŭcy źniščyli tył armii Dzianikina. Biełym daviałosia adciahnuć siły z hałoŭnaha frontu, kab časova patušyć pažar machnoŭščyny, ale baraćba praciahvałasia i pryniała zaciažny charaktar.
Pavodle sučasnych acenak, razhrom tyłu Uzbrojenych sił Poŭdnia Rasii ŭvosień 1919-ha staŭ adnoj z hałoŭnych pryčyn paražeńnia Biełaha ruchu na poŭdni byłoj impieryi. Partyzanskaja vajna Machno akazała prykmietny ŭpłyŭ na chod hramadzianskaj vajny i dapamahła Čyrvonaj Armii adbić nastup vojskaŭ Dzianikina na Maskvu.
Jak bačym, prarasijskija siły byli hłyboka traŭmavanyja miaciažom Pryhožyna, zaklikajučy ŭsich malicca i ŭspaminajučy najbolš strašnyja časy ŭ historyi Rasii, jakija dobra kładucca i na siońniašni čas, bo byccam pašytyja pa adnolkavych lakałach. «Smuta», «Karniłaŭ», «machnoŭščyna»! Ale zdajecca, što raźviazka ciapierašniaha maršu na Maskvu ździviła ŭsich i nie maje nijakich niepasrednych anałohij u minuŭščynie. Mahčyma, u budučyni, kali buduć bačnyja nastupstvy roznych padziej, miaciež Pryhožyna sam stanie chadziačaj nazvaj niedaviedzienaha da kanca pieravarotu.
Čytajcie taksama:
Ci moža miaciež skončycca pośpiecham?
Jak źbiralisia likvidavać savieckuju Biełaruś. Płan, jaki pamior razam ź jaho inicyjataram
Praskrypcyi Suły — «Čornaja kniha Ryma»? Jak rymski konsuł vyniščaŭ vorahaŭ respubliki