Vitaŭtava vieža — nieviadomy pomnik časoŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha nad Kachoŭskaj HES
Pobač z padarvanaj rasijskaj armijaj płacinaj Kachoŭskaj HES, na vysokim bierazie vadaschovišča ŭzvyšajecca Vitaŭtava vieža. Ale jakoje dačynieńnie vieža ŭ dalokich nizoŭjach Dniapra moža mieć da vialikaha kniazia litoŭskaha?
08.06.2023 / 20:15
«Vieža Vitaŭta» na fonie Kachoŭskaha vadaschovišča. Fota: Wikimedia Commons
Kruhłaja vieža znachodzicca ŭ vioscy Viasiołaje Bierysłaŭskaha rajona. Zaraz jana zakinutaja, ale jašče za savieckim časam była prystasavanaja pad vodanapornuju viežu. U XIX stahodździ jana ŭvachodziła ŭ majontak kniazioŭ Trubiackich, ale jaje historyja siahaje značna hłybiej.
Padrabiaznaści historyi najbolš hruntoŭna raskrytyja ŭ manahrafii «Na rozi dvoch śvitiv. Istorična spadŝina Ukrajini ta Litvi na tieritoriji Chiersonśkoji obłasti», vydadzienaj Instytutam historyi NAN Ukrainy ŭ 2018 hodzie.
U druhoj pałovie XIV stahodździa Załataja Arda, jakaja kantralavała ŭsio Paŭnočnaje Pryčarnamorje (ciapierašni poŭdzień Ukrainy), pieražyła hłyboki palityčny kryzis, viadomy ź letapisaŭ jak «Vialikaja zamiatnia», kali za 20 hadoŭ u joj źmianiłasia 25 kiraŭnikoŭ. Nieŭzabavie Tamierłan raźbiŭ załataardynskaje vojska i razburyŭ ardynskuju stalicu Saraj i inšyja harady. Chod padziej u Załatoj Ardzie ŭ 1350-ja hady sadziejničaŭ nastupleńniu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha na Padniaproŭje.
Bitva na Sinich Vodach u 1362 hodzie. Mastak Artur Arlonaŭ
Paśla pieramohi ŭ 1362 hodzie vialikaha kniazia litoŭskaha Alhierda ŭ bitvie na Sinich Vodach suprać troch tatarskich chanaŭ u jahonych rukach akazaŭsia poŭny kantrol nad biaźmiežnymi prastorami — nad usim levym bieraham Dniastra, ad vuścia raki Seret da Čornaha mora, nad dniaproŭskimi limanami i ziemlami ŭvierch pa Dniapry da ŭpadzieńnia ŭ jaho raki Rosi.
Užo za časami kniažańnia Vitaŭta paŭdniovyja stepy (tak zvany Dziki step) chutka raspracoŭvalisia dy zasialalisia. Mienavita pry Vitaŭcie nizoŭje Dniapra stała miažoj pamiž litoŭskaj dziaržavaj i Załatoj Ardoj. Dla ŭmacavańnia miežaŭ vialiki kniaź budavaŭ zamki dy krepaści, a dla padtrymańnia handlu — mytni i novyja harady.
Samalubna mnohija ź ich atrymlivali imia kniazia. Da prykładu, u Buhskim limanie im byŭ zasnavany horad Vitaŭka (ciapier horad Mikałajeŭ), mytnia kala zbudavanaha muravanaha mosta stała nazyvacca Vitaŭtavym Mostam (ciapier horad Pieršamajsk),
na miescy pierapravy praz Buh źjaviłasia pamiežnaja zastava Vitutaŭ (ciapier siało Dvor Pieršamajskaha rajona), narešcie na Tavanskaj pierapravie cieraz Dniapro była pabudavanaja Vitaŭtava mytnica — siońnia heta horad Bierysłaŭ na pravym bierazie Dniapra, na Kachoŭskim vadaschoviščy.
Maksimalnaje pašyreńnie Vialikaha kniastva Litoŭskaha ŭ časy Vitaŭta. 1392—1430 hh. Karta ź Vialikaha histaryčnaha atłasa Biełarusi
Pasielišča na vostravie Tavań na karcie maksimalnaha pašyreńnia Vialikaha kniastva Litoŭskaha ŭ časy Vitaŭta. Karta ź Vialikaha histaryčnaha atłasa Biełarusi
Mienavita hetaja pieraprava i źviazanaja sa źjaŭleńniem Vitaŭtavaj viežy. Tavanskaja pieraprava viadomaja z časoŭ, kali hetyja ziemli ŭvachodzili ŭ skład Załatoj Ardy, i znachodziłasia kala pabudavanaj u XIV stahodździ rezidencyi chana Tachtamyša, jakaja mieła nazvu Dahan-Hiečyt (Sakalinaja pieraprava). Pasielišča było zrujnavana ŭ čas vajny Tachtamyša z Tamierłanam.
Paśla pierachodu ziamiel pad uładu vialikaha kniazia litoŭskaha na hetym stratehičnym punkcie była pabudavanaja Vitaŭtava mytnica. Varta adznačyć, što ciurkskaje słova «dahan» («sokał») suhučnaje ź italjanskim «dahana» («mytnica»), jakoje mahło być viadomaje ad hienuezskich kupcoŭ, jaki viali aktyŭny handal i kałanizavali čarnamorskaje ŭźbiarežža — tak što tut moža być etymałahičnaja błytanina.
Partret Vitaŭta ź bieraściejskaha klaštara aŭhuścincaŭ. Nieviadomy mastak, XVII stahodździe
Ale biassprečna, što Vitaŭtava mytnica, raźmieščanaja na važnaj pierapravie na paŭdniova-ŭschodniaj miažy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, usio ž była mienavita mytniaj. Nizoŭje Dniapra mieła vyklučnaje značeńnie, bo dazvalała kantralavać handal Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Polščy i Małdaŭskaha kniastva z hienuezskimi kałonijami Kryma. Vitaŭt na niekalkich pierapravach cieraz Dniapro mieŭ svaje mytni i krepaści. Adna z takich raźmiaščałasia na račnym vostravie Ciahin niedaloka ad sučasnaha siała Ciahinka Bierysłaŭskaha rajona.
U 1484 hodzie turki zachapili ŭsie dniaproŭskija ŭmacavańni Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Mienhli-Hirej chacieŭ adnavić zamak i horad Ciahin, ale pabudavaŭ krepaść na vysokim bierazie raki Ciahinki. Staroje ŭmacavańnie nie adnaŭlałasia, bolš zručnymi dla pierapravy stali astravy za 15 km nižej pa ciačeńni Dniapra, dzie była pabudavanaja krepaść Isłam-Kiermien. Takim čynam, čas isnavańnia mytni i krepaści Ciahin možna abmiežavać pieryjadam ź siaredziny XIV da druhoj pałovy XV stahodździa.
Uziaćcie Kazy-Kiermiena 30 lipienia 1695 hoda. Aleharyčnaja hraviura, na jakoj adlustravany łancuh z čatyroch krepaściej u nizoŭjach Dniapra. Fota: Wikimedia Commons
Mahčyma, anałahičnym mytnym i pamiežnym punktam była Vitaŭtava vieža kala sučasnaj vioski Viasiołaje. Jana mahła być častkaj sistemy krepaściej — Ciahin, mahčyma, Burhunka i Mikałajeŭka, — źviazanych z Tavanskaj pierapravaj. Dakładna viadoma tolki, što ŭ 1396 hodzie Vitaŭt zahadaŭ pabudavać na Tavanskim brodzie zamki i viežy (usiaho try).
Tavanskaja pieraprava, jakuju francuzski kartohraf XVII stahodździa Hijom Levasior de Bapłan, jaki byŭ na słužbie ŭ Rečy Paspalitaj, nazyvaje «hałoŭnaj tatarskaj pierapravaj», prachodziła, pavodle apisańnia Bapłana, «uzdoŭž rukava Tavań, praz vostraŭ Tavań kala Isłamava haradka».
Praz Tavanski pieravoz isnavali try kankurentnyja handlovyja šlachi: Małdaŭski, Tatarski (Ciahin — Vitaŭtaŭ most — Kamianiec — Kijeŭ — Maskva), Polski (Ciahin — Vitaŭtaŭ most — Kramianiec — Lvoŭ). Tamu kantrol nad Tavanskaj pierapravaj dazvalaŭ upłyvać na ekanomiku krain Uschodniaj i Centralnaj Jeŭropy, Vialikaha Kniastva Maskoŭskaha i Kryma.
Frahmient «Oksfardskaj» karty, na jakim adlustravana nizoŭje Dniapra. 1680 h.
Miescaznachodžańnie vostrava Tavań, jaki ciapier zatopleny Kachoŭskim vadaschoviščam, paznačanaje na mnohich starych i bolš sučasnych kartach. Na polskaj karcie nižniaha Dniapra Tractus Borysthenis, vydadzienaj u Oksfardzie ŭ 1680 hodzie, pobač z vyjavaj vialikaha vostrava nasuprać Isłam-Kiermiena (na karcie Asłan-Kiermiena) jość nadpis na polskaj movie «Tavań vostraŭ i vialikaja pieraprava tatarskaja».
Vostraŭ Tavań na atłasie Dniapra 1855 hoda
Hetamu davoli schiematyčnamu malunku ŭ tapahrafičnym atłasie basiejna Dniapra 1855 hoda adpaviadaje vostraŭ pamiž Kachoŭkaj i Bierysłavam, va ŭschodniaj častcy jakoha paznačanyja daroha i pieraprava. Vierahodna, raniej pieraprava isnavała na hetym samym miescy. Bolšaja častka vostrava była pakrytaja płaŭniami, pratokami i aziorami, i tolki na ŭschodzie byŭ piasčany suchadoł, pa jakim prachodziła daroha dla pierapravy ź levaha bieraha Dniapra na pravy.
Balneu Vitoldi na «Radziviłaŭskaj karcie» 1613 hoda.
Na tak zvanaj «Radziviłaŭskaj karcie» 1613 hoda, stvoranaj na zamovu pieršaha niaśvižskaha ardynata Mikałaja Kryštofa Radziviła «Sirotki» i vydadzienaj u Amsterdamie ŭ 1643 hodzie, adrazu pad vialikim vostravam (vierahodna, Tavańniu), amal nasuprać Isłam-Kiermiena, na maleńkim vostravie paznačana Balneu Vitoldi.
Jak śviedčać kartohrafy, hetaja karta była składziena padčas padarožža aŭstryjskaha dypłamata Erycha Lasoty ŭ 1594 hodzie. Na polskaj karcie, vydadzienaj u Amsterdamie ŭ 1662 hodzie, jość dva punkty z nazvaj Balneum vitoldi — kaardynaty adnaho ŭ cełym supadajuć z «Radziviłaŭskaj kartaj», ale inšy raźmieščany pry ŭpadzieńni raki Inhuł u raku Paŭdniovy Buh, amal na miescy sučasnaha Mikałajeva (nahadajem, što raniej tut isnavaŭ horad Vitaŭka).
«Balneum vitoldi» na karcie 1662 hoda.
U siaredzinie XVI stahodździa aŭtar pad psieŭdanimam Michałon Litvin, stvaralnik znakamitaha łacinamoŭnaha traktata «Pra noravy tatar, lićvinaŭ i maskavitaŭ», pisaŭ karalu Žyhimontu Aŭhustu: «Jany zdaŭna spłačvali za znak na mytni prodkam Śviaciejšaj Vialikaści Vašaj, pry pierapravie cieraz Baryśfien kala Tavani. Tam dahetul isnuje pabudova sa sklapieńniam z sucelnaha kamieniu, jakoje i my, i žychary Taŭryki (Tavricani), i hreki nazyvajuć Vitardzinskaj łaźniaj (balneum Vitordinum). I kažuć, što tut spyniaŭsia zborščyk padatkaŭ (publicanus) vialikaha kniazia litoŭskaha, jaki źbiraŭ myta».
Mahčyma, što heta pieršaja dakumientalnaja zhadka pra viežu Vitaŭta. Ale jak «vieža» raptam stała «łaźniaj»? Pryčyna ŭ pamyłkovym pierakładzie na łacinskuju movu. Vidać, polskaje słova bania (kupał, sklapieńnie) składalnik karty pierakłaŭ na łacinskuju movu jak balneum (łaźnia, pamiaškańnie dla myćcia). Zychodziačy z hetaha Vitaŭtava «bania» mahła być viežaj sa sklapieńniem.
Vieža znutry. Zachavalisia reštki mietaličnych schodaŭ z časoŭ, kali jana słužyła vodanapornaj viežaj. Fota: Wikimedia Commons
Niahledziačy na svaju admietnaść, Vitaŭtava vieža amal nie zhadvajecca ŭ navukovaj litaratury. Niama pra jaje zhadak i ŭ krynicach da XIX stahodździa, adsutničaje jana i na starych kartach. Archieołah Viktar Haškievič (darečy, plamieńnik biełaruskaha aryjentalista Iosifa Haškieviča) ličyŭ, što Balneum vitoldi na polskich kartach adpaviadaje vyvučanamu im zamku na vostravie Ciahin.
U 1880-ja hady vieža była pieraabstalavanaja kniaziem Piatrom Trubiackim u vodanapornuju viežu, na joj byŭ dabudavany čaćviorty jarus sa śpičastymi voknami ŭ psieŭdahatyčnym styli. Trubiacki naładziŭ u XIX stahodździ ŭ svaim majontku šyrokuju vytvorčaść jakasnaha vina, viadomaha nam jak «Aksamit Ukrainy» i «Pierlina stepu». Chutčej za ŭsio vodanapornaja vieža praisnavała da 1950-ch hadoŭ, kali była pabudavanaja Kachoŭskaja HES, paśla čaho ź jaje byŭ demantavany bak dla vady.
Vierchni jarus viežy sa śpičastym aknom, jak miarkujuć, dabudavali tolki ŭ XIX stahodździ. Fota: Wikimedia Commons
Upieršyniu vieža była daśledavanaja tolki ŭ 2016 hodzie architektarkaj Taćcianaj Jaŭsiejevaj, jakaja zrabiła analiz vapniakovych roščyn viežy. Ich paraŭnali z roščynami z samych staražytnych pabudoŭ Miedžybažskaj krepaści (Chmialnickaja vobłaść) — Kruhłaj viežy i paŭdniovaj abarončaj ściany. Pavodle vynikaŭ pietrahrafičnaha analizu, skład roščyny i struktura muroŭki Vitaŭtavaj viežy majuć technałahičnyja asablivaści, padobnyja da tych, što majucca ŭ ścien litoŭskaha pieryjadu. Vitaŭtavu viežu možna acharaktaryzavać jak viežu «vałynskaha typu» — umacavanuju muravanuju viežu, raźmieščanuju ŭ sistemie dreva-ziemlanych umacavańniaŭ.
Siaredniaviečnyja viežy ŭ biełaruskim Kamiency, francuzskim Lilbonie i ŭkrainskim Latyčavie. Fota: Wikimedia Commons
Vymiareńni bačnych častak viežy byli praviedzienyja ŭ 2017 hodzie. Pavodle vysnoŭ aŭtaraŭ daśledavańnia, anałahami viežy Vitaŭta źjaŭlajucca pabudovy XII stahodździa — Kamianieckaja vieža ŭ Biełarusi i danžon u Lilbonie ŭ Francyi. Viežy «vałynskaha typu» na terytoryi sučasnaj Biełarusi isnavali taksama ŭ staražytnym Bieraści, Turavie, i, vidać, Horadni.
Ale ŭsio ž pramiežak u niekalki stahodździaŭ nie dazvalaje atajasamlać «vałynskija viežy» ź viežaj na Dniapry. Pa svaich architekturnych asablivaściach Vitaŭtava vieža, jak adznačajuć ukrainskija daśledčyki, padobnaja da kruhłaj viežy Latyčaŭskaha zamka ŭ Chmialnickaj vobłaści, jaki byŭ pabudavany ŭ siaredzinie XIV stahodździa.
Płan nižniaha jarusa Vitaŭtavaj viežy. Z manahrafii «Na rozi dvoch śvitiv…»
Upieršyniu archieałahičnyja daśledavańni viežy byli praviedzienyja ŭ žniŭni 2018 hoda Chiersonskaj archieałahičnaj ekśpiedycyjaj pad kiraŭnictvam Alaksandra Simanienki ŭ ramkach mižnarodnaha kulturnaha prajekta «Ukraina-Litva». Asnoŭnaj zadačaj prajekta było daśledavańnie nižniaha płasta da ŭzroŭniu macieryka.
Šurf la padnožža viežy. Z manahrafii «Na rozi dvoch śvitiv…»
Unutry viežy na ŭzroŭni sučasnaj padłohi byli vyjaŭlenyja try radyjalna raźmieščanyja aračnyja akny. Daśledčyki ličać, što jany źjaŭlalisia źliŭnymi adtulinami viežy. Ale nijakich archieałahičnych paćviardžeńniaŭ 500-hadovaj historyi viežy adšukana tady nie było. Z najbolš starych znachodak — frahmienty kieramičnaj dachoŭki XVIII stahodździa, padobnaj da toj, jakoj byŭ pakryty chanski pałac u Bachčysarai.
Raskapanaje aračnaje akienca. Z manahrafii «Na rozi dvoch śvitiv…»
Dakładnaja identyfikacyja hetaj pabudovy źjaŭlajecca dyskusijnaj, a šerah pytańniaŭ — čas pabudovy, jaje pieršapačatkovy vyhlad, suviaź ź viadomymi navucy vialikalitoŭskimi pasieliščami ŭ hetym rehijonie patrabuje dalejšych daśledavańniaŭ. Kali suviaź z časami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭsio ž paćvierdzicca, to heta budzie vydatny pomnik našaj ahulnaj spadčyny.
Dziaržaŭny histaryčny ściah Litvy i ściah Ukrainy na Vitaŭtavaj viežy. Fota: Wikimedia Commons
Razbureńnie Kachoŭskaj HES nie paŭpłyvała na zachavanaść hetaha pomnika, bo jon raźmieščany vyšej płaciny, na bierazie vadaschovišča, a voś maładaśledavanaj krepaści Ciahin kala vioski Ciahinka paščaściła mienš — jana apynułasia ŭ zonie padtapleńnia i nieviadoma, jak heta adabjecca na zachavanaści archieałahičnaha pomnika.
Čytajcie taksama:
Śviacki pałac — tvor italjanskaha majstra dla pruskaha hrafa sa staražytnaha biełaruskaha rodu
Ružanski pałac pierafarbujuć. Ale vypraŭlać buduć zusim nie toje, čaho ŭsie čakali