Ці быў Беласток «беларускім» у часы PRL? Як беларусы спрабавалі ўвайсці ў польскую палітыку на пачатку 1990-х? Як вынікла гісторыя збройных фарміраванняў БНР і гераізацыя Балаховіча? Ці мае беларускае Падляшша перспектывы? Пра ўсё гэта — вялікая размова з гісторыкам Алегам Латышонкам на сайце Mostmedia.io.
Алег Латышонак — адзін з найбольш аўтарытэтных беларускіх гісторыкаў Польшчы. Аўтар легендарных «Жаўнераў БНР» — найбольш поўнай працы пра войскі нашай першай рэспублікі і армію легендарнага генерала Станіслава Булак-Балаховіча. Адначасна — былы палітвязень, шматгадовы дзеяч беларускай меншасці на Падляшшы, старшыня Беларускага гістарычнага таварыства ў Польшчы.
«Для беларускага камуністычнага асяроддзя тата быў нацыяналістам»
— Вы паходзіце з беларускай сям’і?
— Мой бацька з Віленшчыны. Па вайне апынуўся ў Польшчы. Бацькі майго бацькі пабаяліся вяртацца з нямецкага лагеру для остарбайтараў у СССР. Спачатку хацелі, але палякі папярэдзілі, што гэта скончыцца ў Сібіры… Селі ў першы цягнік, які ішоў у Ziemie Odzyskane (былыя нямецкія тэрыторыі, якія атрымала Польшча — MOST). Так апынуліся ў Эльблонгу, дзе я і нарадзіўся.
У 1965-м пераехалі ў Беласток, тут я пайшоў у другі клас. Сям’я была патрыятычная. Маці з беларускай вёскі на Падляшшы, бацька выхаваны ў СБМ. Не скажу, што я сам быў вялікім патрыётам у юнацтве: ёсць перыяд, калі чалавек адмаўляе аўтарытэты, у тым ліку бацькоўскі. Але мне наканавана было быць беларусам. Калі паехаў вучыцца ў Кракаў, то ўжо дэклараваў сябе беларусам.
— Ці лёгка было захаваць беларускую ідэнтычнасць у польскім асяроддзі?
— Скажу больш: мае бацькі размаўлялі са мной па-польску. Бацька меў сваё кола сяброў: з Юркам Геніюшам заўсёды гаварылі па-беларуску, з ім мог адвесці душу. Мяне таксама вучылі беларускай мове. Не памятаю нават, што хутчэй вывучыў: лацінку ці кірыліцу. Заўсёды была беларуская песня, кніга. З паэтаў я найбольш любіў Багдановіча. У ім, як гарадскі хлопец, знайшоў сваю душу: мне тая сялянская паэзія не падабалася (смяецца).
Калі быў які абед урачысты, то ў госці прыходзілі беларусы. Мы сядзелі з сястрой у сваім пакойчыку. Урэшце, пасля выпітага і пад’ёму патрыятызму, з-за стала нас клікалі чытаць беларускія вершы — так было штораз!.. Разам з тым, мая родная мова польская. Мне дагэтуль цяжка даецца беларускае «л».
— Вы казалі пра беларускую кампанію бацькі, а ў вас было з кім паразмаўляць на беларускай мове?
— Міхал Геніюш — сын Юркі. З братам яны заўсёды гаварылі па-беларуску. Агулам жа, мне здавалася, адзінымі сапраўднымі беларусамі ў Беластоку на той час былі мой тата і Юрка Геніюш.
— Але ў 1960-80-х у Беластоку ўжо выдавалася «Ніва», працавала БГКТ…
— Мой тата там лічыўся нацыяналістам. Гэтае асяроддзе яго не прыняло: не быў ён там сваім. Меў непрыемнасці ў 1968-м, яго цягала на допыты Служба Бяспекі. Камуністычныя беларускія арганізацыі ў PRL (Савецкай Польшчы — MOST) былі нацыянальнымі па форме, але з такім духам, што мой тата, напрыклад, не мог сябе з імі атаясамліваць.
«З першым БАС не паспеў пазнаёміцца, бо запёрлі ў турму»
— Вы прымалі ўдзел у руху «Салідарнасць» 1980-х?
— Акурат скончыў вучобу ў Кракаве і далучыўся. Таксама хацеў рабіць беларускую справу ў «Салідарнасці». Тады яшчэ не ведаў Сакрата Яновіча: ён спрабаваў, але яго не паслухалі. Пасля «Салідарнасць» разграмілі. Я быў у падполлі і трапіў у турму на 8 месяцаў. «За распаўсюджванне бюлетэняў «Салідарнасці» і арганізацыю нелегальных структур» — так гэта называлася.
У Беластоку мяне звольнілі, таму паехаў у Кракаў: там можна было знайсці працу. Гэта ў Беларусі зараз адно закручваюць гайкі, а тады ў Польшчы пасля першага задушэння неяк давалі жыць, ставала больш свабодна. Дзякуючы гэтаму меў працу ва універсітэце.
— А што з беларускім рухам?
— Яшчэ на пачатку 1980-х з’явіўся першы, незарэгістраваны БАС (Беларускае аб’яднанне студэнтаў). З імі я не паспеў пазнаёміцца, бо запёрлі ў турму. У 1987-м, калі быў другі БАС, то знайшоў там аднадумцаў. Гэта была сіла! Мы пасябравалі на ўсё жыццё.
Разам з гэтымі людзьмі я пазнаёміўся з Падляшшам: ладам жыцця, сем’ямі, фэстамі, шлюбамі. Я закахаўся ў гэтае жыццё! Гэта была сапраўдная беларускасць. Спалучэнне народнай і высокай культуры. З сябрамі можна было заехаць на вёску, папрацаваць, выпіць, паспяваць, а пасля — абмяркоўваць паэзію Разанава. Гэтага больш няма, усё змянілася. Але той перыяд быў найлепшым у жыцці.
«Толькі 10-15% выбаршчыкаў нас падтрымлівалі — як у Пазняка»
— Ці былі ў беларусаў спробы на пачатку 90-х увайсці ў польскую палітыку?
— Мы высоўвалі дэпутатаў яшчэ на першыя выбары, якія ладзілі камуністы ў 1989-м. Сакрата Яновіча на сенатара, а Яўгена Мірановіча на пасла ў Сойм. Спрабавалі дамовіцца з «Салідарнасцю», каб тыя ўключылі нашых людзей у свой спіс. Яны адмовіліся. Нічога, стварылі самі. Нават партыю займелі: Беларускае Дэмакратычнае Аб’яднанне. Спрабавалі з іншымі сіламі, з царкоўнымі праваслаўнымі групоўкамі… Але на выбарах нам не шанцавала: выбаршчык не хацеў за нас галасаваць.
— Бо мясцовыя беларусы хацелі быць палякамі?..
— Ды не. Спачатку галасавалі за посткамуністаў, бо хацелі жыць «як раней». Вядомая з’ява — як у Беларусі. Пасля мы аслабелі, не было таго імпэту. Частка пайшла ў польскія партыі. Адзін з нашых настаўнікаў, Юры Туронак, увесь час лічыў, што мы не маем ісці на выбары асобна, а трэба высоўваць людзей у польскія спісы.
У нас былі беларускія нацыянальныя лозунгі, ясна, але і добрая эканамічная праграма — найлепшая на Падляшшы. Але толькі 10-15% выбаршчыкаў нас падтрымлівалі, больш не набіралі. Гэта нагадвае сітуацыю з Пазняком і выбарамі ў Беларусі — вельмі падобна на яго адсоткі.
«Алег, хлопцам патрэбны герой…»
— Як даследчык вы найбольш вядомы вывучэннем вайсковых фармацый БНР і генерала Балаховіча. Чаму такая тэма?
— Калі яшчэ БАС быў нелегальны, было нешта кшталту Рады студэнтаў нацыянальных меншасцей. Іх шэф Пятро Багроўскі мне сказаў: «Алег, хлопцам патрэбны герой. А ўсе ж чулі пра Балаховіча…». Так я пачаў з Балаховіча, а з гэтага вынікла кніга пра ўвесь узброены беларускі рух таго часу. Гэта мая кандыдацкая. Польскамоўнае выданне «Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923» з’явілася ў 1995-м. Беларускае «Жаўнеры БНР» — у 2009-м. Але ад пачатку гэта была кніжка на замову моладзевага руху (смяецца).
— Можна назваць вас «бацькам» Бацькі Балаховіча?
— Но так! (смяецца). Кожны аўтар любіць і разумее свайго героя, але я, па праўдзе, не лічу Балаховіча беларускім нацыянальным героем. Ён быў беларусам, але не прысвяціў жыццё нацыянальнай справе. Авантурыст.
— Але такія людзі найчасцей і ствараюць дзяржавы…
— Яшчэ як! Каб яму ўдалося стварыць беларускую дзяржаву, то быў бы нацыянальным героем — як маршал Манэргейм. Але не пашчасціла. А пасля адышоў ад беларускіх спраў, займаўся сваімі. Значыць, Беларусь не была яго ўнутранай патрэбай.
— Ці ёсць у вас героі з беларускай гісторыі?
— Скажу так: я вырас з герояў. Героі добрыя для школьнікаў, для моладзі. А для мяне Беларусь — гэта не героі. Яна цэласная. Я не патрабую ўзораў, герояў: я ў пенсійным узросце (смяецца). З гэтага я вырас недзе пасля 40 год.
— Добра, але для скаўтаў ці школьнікаў у новай Беларусі героі патрэбныя, хто б гэта мог быць?
— Мой улюбёны герой — Усяслаў Чарадзей. Персанаж вельмі маляўнічы, якога няма ў гісторыі народаў-суседзяў. Прыгожая легенда, міф. Найперш ён. Пасля — звычайны набор, з якога б вылучыў братоў Луцкевічаў. Яны зрабілі неймаверна шмат. Іх прозвішчы маюць быць у кожным падручніку.
Алег Латышонак. Фота: Настасся Уткіна / MOST
«Каб не дыяспара, мы былі б ужо дакананыя»
— Як вам бачыцца беларускае Падляшша? Уключна з тымі беларусамі, чые продкі адсюль, але і з тымі, хто прыехаў за апошнія гады?
— Беларускае асяроддзе тут заўсёды было неаднародным. Ці вы ведалі, што некалі тут Лукашэнку падтрымлівалі да 80% мясцовых беларусаў? Людзі думалі, што ў Беларусі жывецца добра. Паволі толькі даходзіла. Было БГКТ, якое шчыльна супрацоўнічала з консульствам Беларусі і мела рэальную падтрымку.
Адначасова была бел-чырвона-белая супольнасць са сваімі людзьмі і працай. Сыходзілі старыя, прыходзілі маладыя. Але моладзь шмат у чым цягнецца да польскасці… Пасля 2020-га шмат што змянілася. Да Ціханоўскай ці Бабарыкі тут шмат хто ставіўся з недаверам, але адбылася рэвалюцыя: нават калі расіяне ёй кіравалі, як кажа Пазняк, то яна выйшла ў іх з-пад кантролю.
Прыехалі новыя людзі з Беларусі, але — гавораць па-расійску. Мы дзесяцігоддзямі стараемся захаваць і развіваць беларушчыну, а тут — «чырыкаюць» па-маскоўску. Першая думка: а ці яны нашыя?.. Зрэшты, новай Беларусі, яе людзей і арганізацыі, якія паўставалі апошнімі гадамі, мы наўпрост не ведалі.
— Дык можа спрабаваць кантактаваць, супрацоўнічаць?
— Я належу да тых, хто стараецца, але — цяжка. Мы разышліся ў часе. Каб гэтыя людзі прыехалі сюды яшчэ 10 год таму, то была б іншая карціна. Яны поўныя энергіі. А мы ўжо ўсяго наглядзеліся. Мы выпаленыя. Тыя, хто змагаўся ў 80-х, маюць ужо досыць. Наймалодшым — па 40 гадоў. Беларускі актыў тут у такім узросце, калі сяброў не шукаюць. Іх выкрэсліваюць.
Але вельмі цешуся, калі тыя, хто едзе, ладзяць беларускае культурнае жыццё. Супер! Застаецца пытанне інтэграцыі. Пачалі дзеці эмігрантаў з нашымі хадзіць у тыя самыя класы, але зараз ім забаранілі беларускую мову. Чаму? Бо не грамадзяне Польшчы. Важны момант інтэграцыі губляецца. Што казаць, калі няма дзе сабрацца: даўно абяцаюць стварыць дом культуры пад беларускія справы, але яго няма.
— Якая перспектыва беларускага Беластока і, шырэй, Падляшша?
— Калі ідзе пра мясцовых, то каб не дыяспара, мы былі б ужо дакананыя. Бельскі ці Гайнаўка яшчэ не, але Беласток — так. Таму вітаем дыяспару! Верым, што яны перахопяць наш сцяг і панясуць далей. Агулам падавалася, што беларусы і ўкраінцы ў Польшчы — усё. А пасля ў краіну прыехалі сотні тысяч беларусаў, мільёны ўкраінцаў: Варшава, Уроцлаў, Гданьск, але таксама і Беласток.
Беларуская меншасць зноў стае заўважнай. Маем надзею, што беларусы гэтай апошняй хвалі некалі ўспрымуць нашу гісторыю як сваю. Прынамсі, каб паказаць тут свае карані: што беларусы тут не ад 2020-га, а маюць 1000-гадовую гісторыю прысутнасці ў рэгіёне. Далей захочуць пазнаёміцца з гісторыяй Падляшша, зразумеюць, што тут іх дом, ім тут жыць.
Усё пачынаецца нанова!
КДБ выпадкова выдаў двух супрацоўнікаў, адказных за стварэнне спіса «тэрарыстаў»22
Каментары