Historyja4141

Jak Narodnyja franty pieramahli ŭ Bałtyi i jak u Biełarusi vyśpiavajuć umovy dla taho ž

23 žniŭnia 1989 hoda bałtyjskija respubliki złučyŭ 670-kiłamietrovy žyvy łancuh, arhanizavany Narodnymi frantami za pierabudovu. Jon pakazaŭ, što savieckimi hetyja respubliki zastajucca tolki na papiery, a narod tam užo nie saviecki i nie choča žyć pry hetaj sistemie. U Biełarusi ciapier adbyvajucca pracesy ŭ niečym padobnyja da taho, što było ŭ Bałtyi časoŭ savieckaj akupacyi, jakija padrychtavali i zrabili mahčymym uzdym kanca 90-ch. Bałtyjskija narody ŭ 1987—1991 svajho šancu na niezaležnaść nie zmarnavali. Voś jak raźvivalisia padziei i voś što varta viedać.

23 žniŭnia 1989 hoda bałtyjskija respubliki złučyŭ vielizarny 670-kiłamietrovy žyvy łancuh. Fota: Wikimedia Commons

Upieršyniu ŭ historyi «Narodny front» uźnik u Francyi ŭ 1934 hodzie. Jahonaja ideja była prapanavanaja kamunistam Marysam Tarezam jak błok kamunistaŭ, sacyjalistaŭ i levych siłaŭ, kab nie dapuścić da ŭłady fašystaŭ. 

Ideja abmiarkoŭvałasia ŭ kiraŭnictvie Kaminterna, u vyniku Saviecki Sajuz stvareńnie «Narodnaha fronta» padtrymaŭ. Anałahičny «Narodny front» byŭ stvorany ŭ Ispanii, dzie išła hramadzianskaja vajna. 

Michaił Harbačoŭ zapuściŭ praces pierabudovy, u padtrymku jakoj pačali ŭźnikać Narodnyja franty pa ŭsim Sajuzie. Fota: Wikimedia Commons

U 1985 hodzie hienieralny sakratar CK KPSS Michaił Harbačoŭ zajaviŭ pra «pierabudovu» sacyjalna-ekanamičnaha raźvićcia krainy, była ŭviedziena palityka «hałosnaści». Pačali vydavacca raniej zabaronienyja tvory, źjavilisia filmy novaj stylistyki, z turmaŭ i psichijatryčnych balnic pačali vyzvalać dysidentaŭ. Heta stała sihnałam dla zaradžeńnia narodnych ruchaŭ i abjadnańniaŭ.

Savieckija reakcyjaniery imknulisia pracesy demakratyzacyi tarmazić i sarvać. U atačeńni Michaiła Harbačova jany hurtavalisia vakoł sakratara CK partyi Jahora Lihačova.

U toj ža čas prychilniki pieramien atrymali mahčymaść abjadnacca. Umovy dla ŭźniknieńnia «Narodnych frantoŭ» stvaryli refarmatary ŭ kiraŭnictvie KPSS — u pryvatnaści, sakratar CK partyi, były frantavik Alaksandr Jakaŭleŭ. Mienavita jon daŭ sihnał, kab Narodnym rucham u padtrymku «pierabudovy» — spačatku ŭ bujnych haradach Rasii, paśla ŭ prybałtyjskich respublikach — nie pieraškadžali ŭtvaracca.

Pieršymi ab narodnym ruchu ŭ padtrymku «pierabudovy» i demakratyzacyi zahavaryli ŭ Leninhradzie, potym — u Maskvie, a za imi i ŭ bałtyjskich respublikach. Ale mienavita tam hetyja ruchi stali sapraŭdy ŭsienarodnymi, abjadnali samyja šyrokija słai nasielnictva. I vielmi chutka pryjšli da ŭłady. Hetaja masavaść była abumoŭlenaja historyjaj hramadstvaŭ, pracaj i achviarnaściu pakaleńniaŭ. Toj pracaj i achviarnaściu, jakija demanstrujuć taksama i biełarusy. Ale masavaść była vyklikanaja i mudraj taktykaj lidaraŭ novych ruchaŭ, jakija spałučyli hnutkaść i pastupovaść z pryncypovaściu i addanaściu.

Estonija

Pieršym u 1988 hodzie aformiŭsia Narodny front Estonii. Jak i ŭ 1917-m, pierad razvałam SSSR estoncy prajavili siabie jak samy zhurtavany narod, z mocnym instynktam samaarhanizacyi i adzinstva. Estonski Narodny front staŭ aŭtarytetnaj i mocnaj palityčnaj siłaj.

Mitynh na Śpieŭnym poli Talina letam 1988 hoda. Fota: ed-glezin

Narodny front u padtrymku pierabudovy pačynaŭsia jak prajekt aściarožny, nieradykalny. Jahonyja lidary zajaŭlali pra namier padtrymać reformy «źnizu», paźbiahajučy havaryć pra vychad z SSSR, u adroźnieńnie ad nacyjanalistyčna nastrojenych hrup, jakija adkryta vykazvali žadańnie vyjści z Savieckaha Sajuza.

Pačatak pakłali padziei 1987 hoda, kali ŭ Estonii prajšli pratesty suprać zapłanavanaj zdabyčy fasfarytaŭ. Sprava była nie tolki ŭ ekałohii, ale i ŭ tym, što zdabyča fasfarytaŭ paciahnuła b uvoz pracoŭnaj siły ź inšych savieckich respublik i etničnyja estoncy va ŭłasnaj krainie mahli akazacca ŭ mienšaści.

Mitynh na Śpieŭnym poli Talina letam 1988 hoda. Fota: ed-glezin

Dziejnaść niefarmalnych abjadnańniaŭ zaburliła letam 1988 hoda, tady adbylisia značnyja pa kolkaści ŭdzielnikaŭ mitynhi i demanstracyi. U vieraśni Śpieŭnym poli Talina dziasiatki, kali nie sotni tysiač čałaviek śpiavali pieśni choram. Heta padzieja atrymała nazvu «Śpieŭnaj revalucyi».

U hety čas u paŭtaramiljonnaj Estonii Narodny front naličvaŭ kala 60 tysiač siabroŭ. Jaho ŭmieranaść, nadpartyjnaść i nadnacyjanalnaść pryciahvała šyrokija koły ludziej, u tym liku dalokich ad palityki.

Tym časam u SSSR narastali ekanamičnyja prablemy, palityčny kryzis, a Harbačoŭ vahaŭsia i zaniaŭ nievyraznuju pazicyju. Miž tym masavaja narodnaja padtrymka dała Narodnym frantam krain Bałtyi aporu, kab jany mahli pajści dalej u svaich patrabavańniach. Jany stali vystupać za padpisańnie novaha sajuznaha dahavora, pavodle jakoha respubliki b atrymali realny suvierenitet.

1989 hod adznačyŭsia ŭžo tavarnym deficytam i praduktovymi kartkami, što asłabiła pazicyi kamunistaŭ. 

Mitynh u padtrymku suvierenitetu Estonii. Fota: ed-glezin

U savieckaj Bałtyi adnym z faktaraŭ, jaki pryskoryŭ vychad troch krain sa składu SSSR, stała historyja ich uvachodžańnia ŭ jahony skład u 1940 hodzie. Da 50-hodździa hetaj padziei miascovyja deputaty padniali pytańnie pra isnavańnie sakretnaha pratakoła da pakta Mołavata-Rybientropa, pavodle jakoha raźmiarkoŭvalisia śfiery ŭpłyvu pamiž nacysckaj Hiermanija i Savieckim Sajuzam. Va ŭmovach palityki «pierabudovy» i «hałosnaści» była stvorana kamisija, pa vynikach pracy jakoj u 1989 hodzie była pryznanaja sapraŭdnaść pratakoła, tekst jakoha byŭ upieršyniu apublikavany. 

Pry hetym savieckaje kiraŭnictva čyniła hetamu pieraškody, a Harbačoŭ uvohule zajaŭlaŭ, što Łatvija, Litva i Estonija dałučylisia da SSSR dobraachvotna pavodle voli ichnich narodaŭ.

Paśla reakcyi Maskvy na 600-kiłamietrovy «Bałtyjski łancuh», praviedzieny 23 žniŭnia 1989 hoda, NFE zaklikaŭ ludziej nie pravodzić nijakich akcyj, kab nie spravakavać kanflikt z centralnymi ŭładami.

Paŭsvabodnyja vybary narodnych deputataŭ u 1989 hodzie skałynuli prybałtyjskija respubliki niečakanym pośpiecham niadaŭna ŭtvoranych ruchaŭ.

Ale jašče da abnaŭleńnia deputataŭ sajuznaha i respublikanskaha ranhaŭ estonskija deputaty-kamunisty pryniali zakon ab dziaržaŭnym statusie estonskaj movy. Abviaščeńnie estonskaj movy dziaržaŭnaj pachisnuła pazicyi tych prysłanych z Maskvy čynoŭnikaŭ, jakija nie vałodali movaj «tytulnaj» nacyi.

Juła Nuhis, śpikier Viarchoŭnaha Savieta Estonii, Edhar Savisaar, staršynia Savieta ministraŭ, i Marju Łaŭryścin, namieśnica śpikiera, paśla taho, jak Narodny front atrymaŭ pieramohu na pieršych šmatpartyjnych usieahulnych vybarach u 1990 hodzie. Fota: estonianworld.com

Na pieršych svabodnych vybarach, jakija adbylisia ŭžo ŭ sakaviku nastupnaha 1990 hoda, pradstaŭniki Narodnaha fronta Estonii atrymali 43 z 105 miescaŭ u Viarchoŭnym saviecie Estonskaj SSR. Heta jašče nie była bolšaść, ale adčuvalnaja pieramoha nad apanientam.

NFE supraćstajaŭ Abjadnany saviet pracoŭnych kalektyvaŭ, abo Interfront, jaki abjadnaŭ mihrantaŭ z Rasii. Kamunistyčnaja ž partyja raskałołasia. Estoncy ŭ partyi padtrymlivali ruch za niezaležnaść i stali situatyŭnymi sajuźnikam Narodnaha fronta. A rasiejcy-kamunisty stali jadrom Interfronta, jaki abapiraŭsia na pradpryjemstvy VPK, ukamplektavanyja pieravažna kadrami ź liku pierasialencaŭ ź inšych respublik byłoha SSSR.

Narodny front Estonii pieršym adroksia ad idei abnoŭlenaha Sajuza i pierajšoŭ da patrabavańniaŭ poŭnaj nacyjanalnaj niezaležnaści. Ale pry hetym jon pačaŭ stračvać pazicyi na karyść bolš radykalnych abjadnańniaŭ, jakija patrabavali nieadkładnaha vychadu z SSSR, a NFE nazyvali zdradnikami nacyjanalnych intaresaŭ i maryjanietkami kamunistaŭ.

30 sakavika 1990 hoda Viarchoŭny Saviet Estonii zapatrabavaŭ niezaležnaści. Apazicyjny «Interruch» sprabavaŭ zachapić budynak Viarchoŭnaha Savieta, ale biezvynikova. 

U pieršaj pałovie studzienia 1991 hoda razharnulisia dramatyčnyja padziei ŭ Vilni i Ryzie, jakija skončylisia krovapralićciem. Kamandavańnie Prybałtyjskaj asobaj vajennaj akruhi płanavała taksama ŭvieści vojski i ŭ Talin. NFE zaklikaŭ hramadzian respubliki padniacca na abaronu važnych abjektaŭ i vyjści na vulicy. Ale pramoha sutyknieńnia ŭdałosia paźbiehnuć. 

Lidar Narodnaha fronta Estonii Edhar Savisaar. Fota: Wikimedia Commons

NFE zdoleŭ sfarmiravać urad, na čale jakoha staŭ jahony lidar — Edhar Savisaar. U adroźnieńnie ad radykalnaj Partyi nacyjanalnaj niezaležnaści Estonii, Narodny front płanavaŭ dać estonskaje hramadzianstva ŭsim, niezaležna ad pachodžańnia. 

U čas putču HKČP Savisaar zaklikaŭ ludziej nie padparadkoŭvacca rašeńniam niezakonnaj ułady. 20 žniŭnia Viarchoŭny Saviet abviaściŭ dziaržaŭny suvierenitet Estonii, ale kiraŭnictva respubliki śpiešna rychtavała ŭrad u vyhnańni. Na ščaście dla Estonii, putč pravaliŭsia, a ŭžo ŭ vieraśni niezaležnaść bałtyjskaj respubliki była pryznanaja SSSR.

Takim čynam narodny front u padtrymku savieckaj «pierabudovy», rasčaravaŭšysia ŭ samoj hetaj idei, chutka staŭ siłaj, jakaja damahłasia niezaležnaści Estonii. Jaho členy zaniali kiroŭnyja pasady, ale nienadoŭha. U pačatku 1992 hoda Savisaar byŭ vymušany pajści ŭ adstaŭku praź ciažki stan u ekanomicy. U nastupnym hodzie spyniŭ svajo isnavańnie i Narodny front Estonii, bolšaść aktyŭnych členaŭ jakoha pierajšła ŭ Partyju centra. 

13 listapada 1993 h. NFE spyniŭ svajo isnavańnie, a na jaho «askiepkach» byli stvorany roznyja partyi, adna ź jakich (Partyja centra) pad kiraŭnictvam byłoha lidera NFE Savisaara zachavała ŭ svaim składzie najbolšuju kolkaść byłych aktyŭnych udzielnikaŭ NFE.

Ale jana isnuje i siońnia, maje frakcyju ŭ Ryjhikohu, choć najbolšy ŭpłyŭ u krainie majuć ciapier partyi, što vyraśli z bolš radykalnych asiarodkaŭ.

Litva

Adpaviednikam «fronta» ŭ Litvie staŭ ruch — «Sajudzis».

Vizit sakratara CK KPSS Alaksandra Jakaŭleva ŭ bałtyjskija respubliki pierakanaŭ savieckaje kiraŭnictva, što ŭsie «prybałty za pierabudovu, za Sajuz».

Arhkamitet «Sajudzisa» byŭ stvorany ŭ červieni 1988 hoda. U jaho ŭvajšli 35 čałaviek, ź jakich 17 byli členami Kampartyi.

11 žniŭnia ŭ Vilniu prylacieŭ sakratar CK KPSS Alaksandr Jakaŭleŭ, adzin z hałoŭnych «architektaraŭ pierabudovy». Tut jon sustreŭsia z navukoŭcami, tvorčaj intelihiencyjaj i partyjnym kiraŭnictvam respubliki. Jak u svaich miemuarach pisaŭ Harbačoŭ, jaki ŭłasna i rekamiendavaŭ Jakaŭlevu pajechać u Bałtyju, kab raźviedać nastroi hramadzian, toj paśla vizitu vykazvaŭsia za toje, što nie varta vystupać z pazicyj asudžeńnia narodnych frantoŭ i što ŭsie «prybałty za pierabudovu, za Sajuz».

Mitynh u hadavinu padpisańnia pakta Mołatava — Rybientropa, arhanizavany «Sajudzisam» u parku Zakrut (Vinhis). Fota: LCVA

Niahledziačy na toje, što try bałtyjskija narody byli na toj momant vielmi kansalidavanymi, usie try Narodnyja franty Bałtyi nie abmiažoŭvalisia nacyjanalnymi pytańniami. Jany dabivalisia vyrašeńnia ekałahičnych prablem — ad raspracoŭki fasfarytaŭ u Estonii da budaŭnictva treciaha enierhabłoka Ihnalinskaj AES, jany patrabavali demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ, ale pastupova, nabraŭšy siłu, pierajšli da i pytańnia niezaležnaści.

Užo 23 žniŭnia 1988 hoda, u hadavinu padpisańnia pakta Mołatava — Rybientropa, jaki byŭ balučym miescam dla ŭsich bałtyjskich respublik, «Sajudzis» arhanizavaŭ vialiki mitynh u vilenskim parku Zakrut (Vinhis).

U chutkim časie da «Sajudzisa» dałučyłasia 180 tysiač čałaviek. Aficyjna jaho zarehistravali ŭ sakaviku 1989 hoda. Pieršapačatkova litoŭski «narodny front» vystupaŭ za kulturnaje adradžeńnie, demakratyzacyju i padtrymlivaŭ suviazi z prahresiŭnaj častkaj kampartyi.

«Za našu i vašu svabodu!» Na mitynhach «Sajudzisa» ŭpieršyniu paśla vajny źjavilisia nacyjanalnyja ściahi Litvy. Fota: LRT

«Sajudzis» vydavaŭ biuleteni i lehalnuju hazietu, jakaja taksama pačała vychodzić i pa-rusku. U simvolicy «Sajudzisa» byli vidavočnyja histaryčnyja elemienty, takija, jak hierby «Pahonia» i «Kalumny», i kolery raniej zabaronienaha nacyjanalnaha ściaha. 

Litoŭskija kamunisty adčuvali nastroi narodu i sprabavali prystasavacca da novaj realnaści. U kastryčniku 1988 hoda na plenumie Centralnaha kamiteta Kampartyi Litvy pieršym sakratarom vybrali Alhirdasa Brazaŭskasa — jaki raniej adkazvaŭ za budaŭnictva i ekanomiiku. Brazaŭskas imknuŭsia da kanstruktyŭnych kantaktaŭ ź lidarami «narodnaha» i «internacyjanalnaha» frantoŭ.

Vitaŭtas Łandśbierhis na mitynhu «Sajudzisa». Fota: LRT

Kiraŭnikom «Sajudzisa» staŭ muzykaznaviec Vitaŭtas Łandśbierhis. Užo ŭ lutym 1989 hoda kiraŭnictva «Sajudzisa» zajaviła svajoj hałoŭnaj metaj adnaŭleńnie niezaležnaści Litvy. «Sajudzis» staŭ zadavać paradak dnia, kiroŭnaja Kampartyja vymušanaja była reahavać. 

«Sajudzis» pačaŭ schilać deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta LitSSR da źmianieńnia artykułaŭ kanstytucyi, jakija byli antydemakratyčnymi i pieraškadžali inicyjatyvie respublikanskich orhanaŭ dziaržaŭnaha kiravańnia. 

Kiraŭnik «Sajudzisa» Vitaŭtas Łandśbierhis i pieršy sakratar CK Kamunistyčnaj partyi Litvy Alhirdasa Brazaŭskasa (sprava). Siły z roznych kancoŭ palityčnaha śpiektra znajšli ŭ sabie siły šukać vyjście praz kampramisy. Fota: Wikimedia Commons 

U sakaviku 1989 hoda ad Litvy byli vybranyja 42 narodnyja deputaty SSSR, ź jakich 36 byli kandydatami ad «Sajudzisa». Kamunistyčnaja partyja, jakoj dastałasia tolki 6 miescaŭ, była šakavanyja razhromnym paražeńniem i pačała stračvać prychilnikaŭ. Kab viarnuć narodnuju padtrymku, Alhirdas Brazaŭskas padtrymaŭ zakliki da suvierenitetu i pierajšoŭ da supracoŭnictva z «Sajudzisam». Jašče kantralavany kamunistami skład Viarchoŭnaha Savieta LitSSR u śniežni 1989 hoda źmianiŭ kanstytucyju, vyklučyŭšy ź jaje pałažeńnie ab kiroŭnaj roli Kamunistyčnaj partyi. 

Pryznańnie SSSR isnavańnia sakretnych pratakołaŭ da pakta Mołatava-Rybientropa dazvoliła adkryta vykazvacca pra akupacyju Litvy i nielehitymnaść Savieckaha Sajuz. Fota: LRT

U vyniku ŭ Litvie byli źniatyja pravavyja pieraškody dla raźvićcia šmatpartyjnaści, što dazvoliła inšym partyjam uziać udzieł u budučych parłamienckich vybarach. U toj ža momant u SSSR pryznaŭ isnavańnie sakretnych pratakołaŭ da pakta Mołatava-Rybientropa, što dazvoliła Łandśbierhisu adkryta vykazvacca pra akupacyju Litvy i nielehitymnaść dałučeńnia krainy da Savieckaha Sajuza. 

Na pieršych svabodnych vybarach u Viarchoŭny Saviet Litvy, jakija adbylisia ŭ sakaviku 1990 hoda, kandydaty, jakich padtrymaŭ «Sajudzis», atrymali 91 z 135 miescaŭ. Viarchoŭny Saviet, užo na čale ź Vitaŭtasam Łandśbierhisam, pryniaŭ Akt ab adnaŭleńni Litoŭskaj dziaržavy, abviaściŭšy takim čynam niezaležnaść ad Savieckaha Sajuza. 

Litva stała pieršaj z sajuznych respublik, jakaja abviaściła niezaležnaść. Na terytoryi respubliki było prypyniena dziejańnie Kanstytucyi SSSR i adnoŭlena dziejańnie Kanstytucyi Litvy 1938 hoda. 

Savieckija tanki na vulicach Vilni. 

Kab prymusić Litvu admovicca ad vychadu z SSSR, 23 sakavika ŭ Vilniu byli ŭviedzieny savieckija tanki i vojski śpiecyjalnaha pryznačeńnia. Michaił Harbačoŭ vystaviŭ Litvie ŭltymatum z patrabavańniem admieny ŭsich tych zakonaŭ, jakija pajšli ŭ razrez z ahulnasajuznymi. Instrumientam cisku stała enierhietyčnaja błakada: u respubliku pierastali zavozić naftapradukty i abmiežavali pastaŭku hazu. Niekatoryja pradpryjemstvy zastalisia biez syraviny. Amal 14 tysiač čałaviek stracili pracu. 

U pačatku 1991 hoda značna vyraśli ceny na pradukty i pačaŭsia deficyt tavaraŭ. Prasavieckija arhanizacyi pasprabavali skarystacca hetym suprać litoŭskaha ŭrada. Łandśbierhis zaklikaŭ prychilnikaŭ niezaležnaści nie dapuścić zachopu parłamienta, uradavych budynkaŭ i važnych abjektaŭ infrastruktury. 11 studzienia z Maskvy vylecieŭ śpiecnaza «Alfa», savieckija vajskoŭcy pačali zajmać stratehična važnyja abjekty ŭ stalicy.

Budynak parłamienta rychtavaŭsia da abarony ad savieckich vajskoŭcaŭ. Fota: Wikimedia Commons

Iści na šturm budynka parłamienta, akružanaha šmattysiačnym natoŭpam, nie rašylisia. A šturm televiežy, jaki skončyŭsia hibiellu 15 jaje abaroncaŭ, zamacavaŭ litoŭski vybar vyjści z Sajuza. 

Tym nie mienš, ekanamičny kryzis padarvaŭ pazicyi i «Sajudzisa», jak i Narodnych frantoŭ Łatvii i Estonii. Sam ruch pieražyvaŭ transfarmacyju z šyrokaha masavaha ruchu za niezaležnaść u nacyjanał-kansiervatyŭnuju partyju. Na pieršych vybarach u Sojm, jakija prajšli ŭ 1992 hodzie, «Sajudzis» prajhraŭ Demakratyčnaj partyi pracy Litvy, jakaja ŭźnikła ŭ vyniku rearhanizacyi litoŭskaj kampartyi i ź jaje byłym kiraŭnikom, Alhirdasam Brazaŭskasam, na čale. 

U 1993 hodzie na bazie pravaha kryła «Sajudzis» była stvorana pravakansiervatyŭnaja partyja «Sajuz Ajčyny». Jana zastajecca adnoj z hałoŭnych palityčnych siłaŭ u Litvie, jakoj kiruje Habryelus Łandśbierhis, unuk Vitaŭtasa Łandśbierhisa. 

Łatvija

«My, ruskija, padtrymlivajem patrabavańni łatyšskaha naroda». Narodnyja franty imknulisia zavajavać padtrymku jak maha bolšaj častki nasielnictva. Fota: LNVM

Ideja stvareńnia Narodnaha fronta Łatvii była ahučanaja na Plenumie tvorčych sajuzaŭ, jaki prachodziŭ u Ryzie 1 i 2 červienia 1988 hoda.

Zakliki stvaryć «narodny front» dziela «zabieśpiačeńnia niezvarotnaści pracesaŭ pierabudovy i demakratyzacyi» i «ažyćciaŭleńnia abvieščanych Kanstytucyjaj SSSR pravoŭ i svabod» źjavilisia ŭ druku. Na ažyćciaŭleńnie dziejnaści Narodnaha fronta łatyšy adrazu ž sabrali vialikuju sumu hrošaj.

8 žniŭnia 1988 hoda ŭ Ryhu pa prapanovie Harbačova prybyŭ sakratar CK KPSS Alaksandr Jakaŭleŭ, adzin z architektaraŭ pierabudovy. Tut jon sustreŭsia z partyjnym kiraŭnictvam, pracaŭnikami pradpryjemstvaŭ i kiraŭnikami respublikanskich srodkaŭ masavaj infarmacyi. Paśla čaho palacieŭ u Vilniu. Pa vynikach svajoj pajezdki ŭ Ryhu, Jakaŭleŭ padtrymaŭ dziejnaść NFŁ.

Narodny front u padtrymku pierabudovy na terytoryi Łatvijskaj SSR byŭ aficyjna zasnavany 8 kastryčnika. U svaich rezalucyjach front z adnaho boku padtrymlivaŭ kurs kampartyi na abnaŭleńnie, z druhoha patrabavaŭ spynić nieabmiežavanuju mihracyju, jakaja pahražała ŭžo samomu isnavańniu łatyšskaha naroda. Kiraŭnictva łatvijskaj Kampartyi, u adroźnieńnie ad svaich litoŭskich kaleh, pryniała pastanovu ab zabaronie na ŭdzieł členaŭ partyi ŭ «narodnym froncie».

Dajnis Ivans na mitynhu ŭ Miežaparku 7 kastryčnika 1988 hoda z nahody adkryćcia źjezda Narodnaha fronta Łatvii. Fota: LNVM.

Pieršym staršynioj Narodnaha fronta Łatvii staŭ žurnalist Dajnis Ivans, jaki nabyŭ viadomaść dziakujučy tamu, što vystupaŭ suprać budaŭnictva Dźvinskaj (Daŭhaŭpiłskaj) HES. Ekałahičnaja tema była važnym składnikam u mnohich ruchach za «pierabudovu».

Narodny front Łatvii padtrymaŭ novaabrany staršynia Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta Łatvijskaj SSR Anatol Harbunoŭ — idealna kampramisnaja fihura. Jon byŭ rodam z Łathalii i mieŭ jak łatyšskija, tak i ruskija karani.

U pieryjad najvyšejšaj aktyŭnaści ŭ Narodnym froncie Łatvii brali ŭdzieł da 230 tysiač čałaviek. Ale heta była «mabilizacyja ad adčaju» — z troch bałtyjskich respublik Łatvija była najsłabiejšym źvianom. Tut sa studzienia 1989 hoda Narodnamu fronta supraćstajaŭ Internacyjanalny front. Interfront taksama pravodziŭ ahitacyju i mitynhi, vystupaŭ suprać prefierencyj dla łatyšskaj movy, za zachavańnie kiroŭnaj roli kampartyi i za zachavańnie Łatvii ŭ składzie SSSR. Moc Interfrontu lohka tłumačycca tahačasnaj demahrafičnaj situacyjaj: stanam na 1989 hod kolkaść łatyšoŭ apuściłasia da histaryčnaha minimumu — usiaho 52,05%. A ŭ Ryzie łatyšoŭ było ŭvohule tolki 36%. Jašče dziesiacihodździe ŭ składzie SSSR — i łatyšy apynulisia b mienšaściu va ŭłasnaj krainie. 

Dajnis Ivans jak deputat Viarchoŭnaha Savieta Łatvijskaj SSR u 1990 hodzie. Fota: stena.ee

Na vybarach u Viarchoŭny Saviet Łatvijskaj SSR u 1990 hodzie Narodny front atrymaŭ 131 miesca z 201. Jon pieramahaŭ usiudy, dzie łatyšy byli ŭ bolšaści i navat u niekatorych rasiejskamoŭnych akruhach. 

Ludzi vitajuć deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta Łatvijskaj SSR paśla pryniaćcia dekłaracyi ab adnaŭleńni niezaležnaści Łatvijskaj respubliki 4 maja 1990 hoda. Fota: Instytut Łatvii

4 maja 1990 hoda Viarchoŭny Saviet Łatvijskaj SSR pryniaŭ Dekłaracyju ab adnaŭleńni niezaležnaści Łatvii i stvaryŭ svoj urad, jaki ŭznačaliŭ kandydat ad Narodnaha fronta Ivars Hodmanis. U Łatvii stvaryłasia dvojeŭładździe, kali krainaj farmalna kiravaŭ Narodny front, a faktyčna jana kantralavałasia savieckimi siłavymi strukturami.

U studzieni 1991 hodzie ryžski AMAP pačaŭ brać pad achovu stratehičnyja abjekty ŭ horadzie. Zaniepakojenyja raźvićciom padziej deputaty dali lidaru Narodnaha fronta Dajnisu Ivansu paŭnamoctvy reprezientavać za miažoj intaresy Viarchoŭnaha Savieta i ŭrada Łatvii.

Samotnyja «interruchaŭcy» na mitynhu paśla pryniaćcia dekłaracyi ab adnaŭleńni niezaležnaści Łatvijskaj respubliki 4 maja 1990 hoda. Fota: stena.ee

U adkaz na studzieńskija padziei 1991 hoda ŭ Litvie NFŁ zaklikaŭ narod Łatvii supraćstajać mahčymaj vajennaj ahresii vojskaŭ SSSR. Na znak pratestu suprać dziejańniaŭ u Vilni savieckich siłavikoŭ 13 studzienia ŭ Ryzie sabraŭsia šmattysiačny mitynh, pačali budavacca barykady vakoł stratehičnych abjektaŭ horada. Savieckija siłaviki razzbroili miascovuju milicyju, a 20 studzienia ŭziali šturmam budynak MUS. U vyniku stralaniny zahinuli ludzi. Paśla pieramovaŭ AMAP adstupiŭ na bazu. 

Maskvoj suprać Łatvii, jak i Litvy, byli prymienieny i ekanamičnyja sankcyi, ale ŭsio heta, u vyniku, nie zmahło vypravić pałažeńnia. 

Zabarykadavanyja savieckimi siłavikami stratehičnyja abjekty ŭ Ryzie. Fota: stena.ee

Zdabyŭšy niezaležnaść dla krainy, Narodny front Łatvii, jak i ŭ Estonii, Litvie, dyj u Biełarusi, straciŭ padtrymku nasielnictva praz ekanamičnyja składanaści, vyklikanyja źmienaj sistemy. Mnohija dziejačy NFŁ pierajšli ŭ novyja partyi. Na vybarach u Sojm u červieni 1993 hoda Narodny front atrymaŭ tolki 2,62% hałasoŭ vybarščykaŭ, a na vybarach 1995 hoda — jašče mienš. U 1996 hodzie Narodny front Łatvii rearhanizavaŭsia ŭ Chryścijanskuju narodnuju partyju, jakaja ŭrešcie ŭliłasia ŭ Chryścijanska-demakratyčny sajuz. NFŁ niejki čas praciahvaŭ dziejničać jak niaŭradavaja arhanizacyja. Dajnis Ivans praciahvaŭ zajmacca palitykaj — ale ŭ marhinalnych partyjach levaha tołku. Narodny front byŭ raspuščany ŭ 1999 hodzie. Adnak stvoranaja im demakratyčnaja sistema dziejničała paśpiachova, nieŭzabavie adnaviŭsia i ekanamičny rost, stali raźvivacca novyja instytuty.

Biełaruś i Bałtyja

«Čarnobylski šlach» 1996 hoda. Zianon Paźniak nakiroŭvaje demanstracyju. Fota: Hieorhij Lichtarovič, vytoki.net

Biełaruskaja namienkłatura ŭ kancy 1980-ch była maksimalna ćviordakamiennaj u savieckim duchu. Miascovaje kiraŭnictva bačyła ŭ inśpiravanych z Maskvy «narodnych frantach» pahrozu dla zachavańnia svajoj sacyjalistyčnaj idylii, i nie źbirałasia iści hramadskaści na sastupki. 

Arhkamitet Biełaruskaha narodnaha fronta za pierabudovu «Adradžeńnie» byŭ stvorany 19 kastryčnika 1988 hoda, prykładna na paŭhoda paźniej, čym u respublikach Bałtyi, pa prapanovie Zianona Paźniaka. Ustanoŭčy źjezd adbyŭsia ŭ Vilni 24—25 červienia 1989 hoda — taksama paźniej, čym u bałtyjskich krainach.

Navat ustanoŭčy źjezd Biełaruskaha narodnaha fronta nie dali pravieści ŭ Biełarusi, delehatam daviałosia jechać u susiedniuju Litvu. U tym, što źjezd prajšoŭ u staražytnaj Vilni, viadoma, byŭ svoj simvalizm, ale hety fakt pakazvaŭ, ź jakimi ciažkaściami daviadziecca sutyknucca prychilnikam pierachodu da demakratyi i niezaležnaści.

Ustanoŭčy źjezd BNF u Vilni, červień 1989. Fota: vytoki.net

U krainach Bałtyi navat kamunisty znajšli ŭ sabie siły pieraadoleć niepryjaznaść da niadaŭnich dysidentaŭ i stali šukać kampramisy sa svaimi idejnymi vorahami. A ŭ Biełarusi i kamunisty da apošniaha nie išli nasustrač BNF, i Front nie zdoleŭ prapanavać namienkłatury pryvabnych prapanoŭ.

Zianon Paźniak na Ustanoŭčym źjeździe BNF u Vilni. Fota: vytoki.net

Jak i ŭ Bałtyi, Biełaruski narodny front rabiŭ akcent na temach, jakija znachodzili vodhuk u šyrokich słajach hramadstva — adnaŭleńnie praŭdy pra stalinskija represii, uvasoblenyja ŭ tolki što vyjaŭlenych Kurapatach pad Minskam, Čarnobylskaja katastrofa, adkaznaść za jakuju całkam lažała na savieckaj sistemie, a taksama dyskryminacyja biełaruskaj movy i kultury. Ale BNF, u adroźnieńnie ad bałtyjskich frantoŭ, nie zdoleŭ pryjści da ŭłady: nacyjanalnaja śviadomaść biełarusaŭ była słabiejšaja, a ŭ biełaruskaj namienkłatury nie znajšłosia mocnaha lidara, jaki b padtrymaŭ ruch da niezaležnaści.

Historyja Biełarusi ŭ 1990-ja pajšła inakš. Biełarusy, adnak, mnohaje asensavali i mnohaje napracavali za try minułyja dziesiacihodździ. Kali hieapalityka i historyja daduć nam nastupny šaniec, mahčyma, naš nastupny Narodny front budzie vielmi padobny da bałtyjskich kanca 80-ch. 2020 hod pakazaŭ, jak nastrojenyja biełarusy i jakaja ŭ ich zdolnaść da samaarhanizacyi. I pad lodam represij praciahvaje ciačy raka. Ale treba jašče, kab asłabła Maskva.

Kamientary41

  • Tak
    23.08.2024
    Varta, kab biełarusy viedali historyju "frontaŭ" u krainach Bałtyi, a pierad usim u svajoj.
  • Zuch, Frant, Babzdyr i Modnik
    23.08.2024
    Pieramahu lubuju, pierakulu na śpinu ŭ piarynku
  • I što, što ŭmovy?
    23.08.2024
    Nia budu ŭdavacca ŭ nacyjanał-kukałdyzm kamentara vyšej (što biełarusy, maŭlaŭ, niejkija «nie takija»). Nia ŭ hetym navat sprava. Umovy mohuć być superidealnyja. U Paŭnočnaj Karei ŭmovy ŭ šmat jakich sensach naohuł jašče lepšyja: ludzi na padpolna pierapradadzienych fłeškach hladziać paŭdniovakarejskija daramy, viedajuć pra tamtejšy ŭzrovień žyćcia, viedajuć, što Respublika Kareja dasiul ličyć poŭnaja svajoj terytoryjaj i, takim čynam, tearetyčna mohuć čakać uźjadnańnia sa svaimi ž ludźmi sa značna bahaciejšaj krainy, z častkaj svajoj ža ajčyny. Ale dynastyja Kimaŭ dasiul ich trymaje pad žaleznaj piatoj i nie dazvalaje navat piknuć na kuchni. Ź Biełaruśsiu ŭ niejkim sensie hetak ža – Biełaruś trymaje raška. Tak što što tołku ad hetych vašych umovaŭ?

KDB vypadkova vydaŭ dvuch supracoŭnikaŭ, adkaznych za stvareńnie śpisa «terarystaŭ»22

KDB vypadkova vydaŭ dvuch supracoŭnikaŭ, adkaznych za stvareńnie śpisa «terarystaŭ»

Usie naviny →
Usie naviny

U Ščučynskim rajonie dvoje dzieciukoŭ skrali, a zatym viarnuli nazad dvuch parsiučkoŭ

Pakaleńnie «ni-ni»: chto jany takija i nakolki heta niebiaśpiečnaja tendencyja?12

U Daniecku paśla vybuchu ŭ mašynie zahinuŭ načalnik Alenaŭskaj kałonii DNR. Jaho žoncy adarvała nahu10

Pientahon nazvaŭ vydatki Rasii na vajnu z Ukrainaj1

Dalar kaštuje mienš za 3,4 rubla

Barysaŭ čakaje Łukašenku — terminova kładuć asfalt i kosiać travu5

Biełaruski IT-pradprymalnik Machaniok raskazaŭ, čamu vybraŭ dla žyćcia darahi Ńju-Jork3

Na matčy «Lehija» — «Dynama» byli zatrymanyja dvoje mužčyn, jakija zdymali biełaruskich zaŭziataraŭ15

«Asad paŭ. Nie bojciesia». Jak vyzvalajuć viaźniaŭ sumna viadomych turmaŭ Siryi6

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

KDB vypadkova vydaŭ dvuch supracoŭnikaŭ, adkaznych za stvareńnie śpisa «terarystaŭ»22

KDB vypadkova vydaŭ dvuch supracoŭnikaŭ, adkaznych za stvareńnie śpisa «terarystaŭ»

Hałoŭnaje
Usie naviny →