«Taho, što ja zafiksavaŭ, užo niemahčyma znajści. Było i nie stała». Kruhlanski nastaŭnik bolš za 40 hadoŭ źbiraje asablivaści miascovaj havorki

Aleh Hałaŭkoŭ — zasłužany nastaŭnik Respubliki Biełaruś, vydatnik adukacyi, nastaŭnik-mietadyst. Jon vykładaje ŭ Kruhlanskaj siaredniaj škole № 1 ruskuju movu i litaraturu i asobna rychtuje mocnuju kamandu z vučniaŭ dla vystupleńnia na rajonnych, abłasnych, respublikanskich i mižnarodnych alimpijadach.

Ale paralelna surjozna daśleduje asablivaści havorak Kruhlanskaha kraju, jakich lepiej za jaho nichto nie viedaje.

Pamiž Smahiłaŭkaj i Zaharanami

Dva nasielenyja punkty ŭ Kruhlanskim rajonie — i całkam dva roznyja śviety. Aleh Hałaŭkoŭ moža pryvieści šmat dokazaŭ, bo mienavita z hetych nasielenych punktaŭ i pačałosia jaho daśledavańnie kraju.

Smahiłaŭka — heta jaho radzima, vioska, jakaja na poŭdni Kruhlanskaha rajona miažuje ź Białynickim. Jaje, dy jašče najbližejšyja da małoj radzimy Šapialevičy i Boŭsievičy, jon charaktaryzuje jak Zaparožskuju sieč, volnicu z bojkami, dzie žyvuć ludzi šyrokija, raźbitnyja. Byccam pryhonnaha prava na ich nie było. Ź dziećmi tam nie siusiukali, baćki pracavali, i dzieci taksama.

A voś Zaharany, da jakich usiaho 30 kiłamietraŭ na poŭnač rajona, bolš intelihientnyja. Tam u ludziej inšyja maniery, pavodziny.

«Hetyja nazirańni, napeŭna, i stali pieršym šturškom da maich daśledavańniaŭ, — pryznajecca surazmoŭca. — Kali ja ŭ 1978 hodzie pryjšoŭ pracavać nastaŭnikam u zaharanskuju škołu, vielmi adčuŭ hety kantrast z majoj małoj radzimaj.

Choć cikavaść da navakolnaha śvietu ciepliłasia ź dziacinstva, padabałasia čytać knihi, žyć tradycyjami baćkoŭ, unikać va ŭsio narodnaje. A jak pryjechaŭ pracavać, usio zvaruchnułasia ź miesca.

Mnie trapiŭ u ruki «Krajovy słoŭnik Mahiloŭščyny» Ivana Bialkieviča, i ad jaho paviejała daŭninoj, ducham Biełarusi, što źviazana sa śvietam baćkoŭ. Heta siońnia adziny padobny słoŭnik na Mahiloŭščynie. Ja pačaŭ supastaŭlać Horacki i Kaściukovicki paŭdniova-ŭschodnija rajony z našymi paŭnočnymi Białynickim i Kruhlanskim i zrazumieŭ, što jany abdzielenyja ŭvahaj daśledčykaŭ.

Pastupova pačaŭ rabić svaje pieršyja zapisy. Paśla tak uciahnuŭsia, što staŭ aktyŭna pracavać u hetym kirunku.

Nośbitaŭ vyłučaŭ pa havorcy. Pačuŭ niestandartnaje słova — i adrazu ž bližej da hetaha čałavieka, raspytvaju jaho, zapisvaju. Tak pakrysie i materyjał nazapasiŭsia.

Jeździŭ pa vioskach, prysłuchoŭvaŭsia, chto što havoryć. Ubaču staroha, padsiadu da jaho na pryźbie i tolki paśpiavaju zanatoŭvać.

Naprykład, u Smahiłaŭcy kažuć «bičuk» i ŭsie razumiejuć. U Zaharanach tolki plačyma paciskajuć. A heta parastak sasny, takaja smakata — słovami nie pieradać. I takich słoŭcaŭ u nas šmat.

Čym my bolš zachavajem našaha spradviečnaha, tym bahaciejšyja budziem. I zamiežnyja słovy nie spatrebiacca.

Praha da paznańnia kraju prymušała zryvacca ŭ volny čas i jechać pa vioskach. Zastałosia šmat uspaminaŭ pra tyja vandroŭki.

U Lubiščach, naprykład, žyli staraviery. Čverć stahodździa tamu tam byŭ jašče całkam inšy śviet. Mužčyny z barodami, žychary na ruskaj razmaŭlajuć. Potym razburyłasia vioska, i hety asablivy śviet źnik. A Eśmony raniej ličylisia jaŭrejskaj vioskaj. Dychtoŭnyja domiki, pryhožyja vulicy, brukavanka. Kudy ŭsio padziavałasia?»

Žyćcio ciače i zmyvaje cełyja płasty narodnaj spadčyny, tak chočacca vychapić z hetaj płyni samaje darahoje sercu i hałoŭnaje. Razam ź leksičnym bahaćciem Aleh Hałaŭkoŭ źbiraŭ i ŭnikalnyja narodnyja rečy, zroblenyja rukami žycharoŭ. I znachodziŭ, što i tut taksama šmat adroźnieńniaŭ.

U lasnoj Smahiłaŭcy, naprykład, kašy byli kvadratnyja, plecienyja z sasny, a ŭ Zaharanach — kruhłyja. U pieršaj vioscy prypasy na zimu zachoŭvali ŭ stopkach u lesie, u druhoj — u sklapach. A hryby, jakija my viedajem pad nazvaj zialonki, u Smahiłaŭcy nazyvali «słavianki».

Paśla avaryi na Čarnobylskaj AES, kali na Kruhlanščynu chłynuli pierasialency z paciarpiełych rajonaŭ, Aleh Hałaŭkoŭ zaŭvažyŭ, što praktyčna na jaho vačach śviet byccam by pieramianiŭsia. Amal źnikli nośbity toj movy, jakaja była, i pačaŭsia novy pieryjad.

«Movy maich baćkoŭ užo niama, jana źnikła na razłomie epoch, — razvažaje nastaŭnik. — Toje, što ja zafiksavaŭ, užo niemahčyma znajści. Było i nie stała.

Kali b my heta da dziaciej danosili, my b nie stračvali tradycyj. Čym bolš ad papiarednich pakaleńniaŭ voźmiem, tym bahaciejšyja budziem. Kali ja zapisvaŭ słovy, ja viartaŭsia ŭ dziacinstva, adčuvaŭ radaść, toj duch, enierhietyku. Praŭdu kažuć, što praz słova možna ažyvić byłoje».

Rukapisy nie harać

Pieršyja svaje materyjały daśledčyk adpraviŭ na tak zvanuju atestacyju ŭ Akademiju navuk. Na toj čas vučonym sakratarom tam byŭ Pavieł Michajłaŭ. Jon i natchniŭ maładoha nastaŭnika pracavać dalej u abranym kirunku.

A potym Hałaŭkova padtrymaŭ piśmieńnik, falkłaryst, etnohraf Fiodar Jankoŭski. Małady nastaŭnik pabyvaŭ u jaho ŭ haściach i kančatkova pierakanaŭsia, što zajmajecca patrebnaj spravaj, bo ŭžo nie sumniavaŭsia, što ad žyvoha narodnaha słova ŭsio i pajšło.

U 1992 hodzie častka redkich słoŭ, jakija zapisaŭ Aleh Hałaŭkoŭ, była nadrukavana ŭ zborniku razam ź inšymi padborkami z usioj Biełarusi.

Kali čałaviek zajmajecca dobraj spravaj, jamu Boh dapamahaje. Adnojčy ŭ domie Hałaŭkovych uspychnuŭ pažar ad karotkaha zamykańnia, pahareła šmat knih, ale kartki z daśledčymi zapisami zastalisia. Pry likvidacyi pažaru ich strumieniem vady vyniesła ŭbok. Na kartkach byli tyja słovy, prykłady, frazieałahizmy, što ŭvojduć u knihu, jakaja rychtujecca da druku. Chto paśla hetaha skaža, što rukapisy harać?

Ziamla kryvičoŭ

Aleh Hałaŭkoŭ kaža, što Kruhlanski rajon razam ź Białynickim i Krupskim, što na miažy ź Minskaj vobłaściu, niezdarma nazyvajuć małym Paleśsiem.

Kruhlanski rajon miažuje jašče i ź Viciebskaj vobłaściu, ad jaho da Drucka, centra byłoha Druckaha kniastva, rukoj padać. Usio heta praradzima kryvičoŭ, tut šmat ich kurhanoŭ. Tut ža prachodziŭ šlach «Z varahaŭ u hreki».

Nastaŭnik zastaŭ cikavuju tradycyju, jakoj, pa jaho mierkavańni, niekalki tysiač hadoŭ. Śviata nazyvałasia «Na Ivana».

«Jano nam ad kryvičoŭ dastałasia, — kaža jon. — Niečym nahadvaje Radaŭnicu, kali ludzi na mohiłkach radavymi kłanami sadziacca. A heta była tryzna kryvičoŭ, ačyščeńnie. Adznačałasia zaŭsiody 7 lipienia, paśla Kupalla. I miescam dla hetych sustreč było znakamitaje voziera Chotamle.

Paśla poŭdnia z usich bakoŭ Kruhlanskaha, Białynickaha, Krupskaha rajonaŭ pieššu abo na kalosach išli i jechali maładyja i staryja, apranutyja ŭ śviatočnaje adzieńnie. U 1970-ja hady heta była zvyčajnaja źjava.

Tysiača azior u Biełarusi nazyvajucca śviatymi, ale heta pa-sapraŭdnamu śviatoje. Vakoł jaho kurhany kryvičoŭ. Ludzi palili vohnišča, siadzieli radami, śpiavali narodnyja pieśni, paminali prodkaŭ. Vada z voziera zachoŭvałasia hod. Baćka kazaŭ, što da vajny tam była kładka i stajała kaplica. A ŭ XVII stahodździ mahnaty z Polščy jeździli siudy lačycca.

U 80-ja hady minułaha stahodździa tradycyja stała źnikać. Siońnia pra jaje pamiatajuć tolki niekatoryja staražyły… Było b cudoŭna heta śviata adnavić, takoha niama va ŭsioj Biełarusi. Heta ŭnikalna.

I miesca dla jaho praviadzieńnia pryhožaje. Da voziera z usich bakoŭ viaduć darohi, jak pramiani sonca. U Boŭsievičach raniej była jašče i śviataja krynica. I kala jaje malilisia, kab potym iści na voziera.

Śviata moža stać usiebiełaruskim. Kruhlanščyna, ličy, centr Druckaha kniastva. Ad nas Druck za 8 kiłamietraŭ.

• 33
• 0
• 1
• 1
• 0
• 2
• 6
• 0