«Jon viedaŭ, jak pad nosam u KDB stvaryć štab nacyjanalnaha adradžeńnia»
Michaś Skobła piša ŭ svaim fejsbuku pra hienijalnaha biełaruskaha mastaka Jaŭhiena Kulika (1937—2002).
U majoj biblijatecy jość kniha, jakuju ja lublu brać u ruki nie tolki dla taho, kab pieračytać, ale i jašče raz palubavacca malunkami, pahładzić «cisnutuju» vokładku, navat paniuchać. Kniha taja vałodaje niejkaj nievytłumačalnaj enierhietykaj, jakaja adčuvajecca i praz vymalevanyja na skarynaŭski manier zahałoŭnyja litary, i praz stvoranuju ŭjavaj mastaka kartu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha z architekturnymi pomnikami, i, zrazumieła, praz sam tekst: «Niejak u Rymie pry ścižmie ludziej nieźličonaj / Śviedkam vidovišča byŭ ja — boju bykoŭ na arenie…»
Ja maju na ŭvazie «Pieśniu pra zubra» (joj sioleta — 500!) Mikoły Husoŭskaha ŭ mastackim azdableńni Jaŭhiena Kulika, jakaja vyjšła ŭ śviet u dalokim 1980 hodzie. Kniha trochmoŭnaja — u joj źmieščany łacinski aryhinał i pierakłady na biełaruskuju i ruskuju movy Jazepa Siemiažona i Jakuba Pareckaha.
Pierad hetym nie adno dziesiacihodździe išli zaciatyja litaraturaznaŭčyja sprečki: chto jon — Nicolai Hussoviani, i kamu addać jahonuju «Carmen de… bisontis». Na luby ničyjny šedeŭr pretendenty zaŭsiody znojducca. Pretendavali i tut — i palaki, i litoŭcy, i ŭkraincy. I znachodziłasia toje Husava to ŭ Polščy, to ŭ Litvie, to va Ukrainie. Ale ŭsie sprečki acichli, kali «Pieśnia pra zubra» piatnaccacitysiačnym nakładam vyjšła ŭ Minsku ŭ šykoŭnym palihrafičnym vykanańni — možna było vieźci na lubuju suśvietnuju knižnuju vystavu. I vazili, i jana zasłužana adznačałasia hanarovym dypłomami. Ale hałoŭnaj zasłuhaj taho vydańnia była naviečnaja prypiska Mikoły Husoŭskaha i jaho «Pieśni…» ŭ siaredniaviečnaj biełaruskaj litaratury.
U knizie toj byŭ źmieščany i pieršy partret Husoŭskaha — z knihaj i dubovym listkom u rukach. Jon užo staŭ chrestamatyjnym, inšym aŭtara słavutaj paemy my siońnia i nie ŭjaŭlajem. Ale i pryhladacca niama patreby: Husoŭski na toj vyjavie — heta sam mastak, heta amal jahony aŭtapartret.
«Kananizavaŭ» Jaŭhien Kulik u toj knizie i vialikaha kniazia Vitaŭta. Prynamsi, usie viadomyja mnie jaho paźniejšyja vyjavy «adšturchoŭvalisia» ad Kulikovaj vyjavy, dzie kniaź siadzić na vialikakniaskim tronie pad Pahoniaj (i heta było nadrukavana ŭ 1980 hodzie!).
Na zhadanych hrafičnych arkušach u kutočku možna zaŭvažyć niakidkuju manahramu — dźvie litary JAK u kruzie. Hetyja inicyjały mastaka možna pračytać i jak pytańnie, na jakoje Jaŭhien Kulik viedaŭ adkaz.
Jon viedaŭ, JAK viarnuć Husoŭskaha Biełarusi.
Jon viedaŭ, JAK zhurtavać mastakoŭ vakoł nacyjanalnaj idei — i paŭstała supołka «Pahonia», centr biełaruščyny ŭ Sajuzie mastakoŭ.
Jon viedaŭ, JAK pad nosam u KDB (cieraz praśpiekt — u toj čas imia Lenina, ciapier — Niezaležnaści) stvaryć štab nacyjanalnaha Adradžeńnia, hetak zvany «Paddašak», jaki byŭ hienierataram i ruchavikom šmatlikich mastackich akcyj, skiravanych na abudžeńnie nacyjanalnaj pamiaci.
Jon viedaŭ, JAK u samyja biespraśvietnyja beeseseraŭskija časy, kali ŭ «dakastryčnickaj» historyi Biełarusi jak by i nie isnavała, nahadać usim pra Biełaruś tysiačahadovuju. Kali paštoŭka Jaŭhiena Kulika pad takoj nazvaj raźlaciełasia pa ŭsim śviecie (jaje pieravydali biełarusy zamiežža), supracoŭniki KDB z noh źbilisia, šukajučy aŭtara, dy tak i nie znajšli. A jon siadzieŭ u svajoj majsterni, na svaim «Paddašku» — u niejkaj sotni mietraŭ ad «Kamiteta Hłybokaha Bureńnia» — i prydumvaŭ novyja adradženskija prajekty.
Jon viedaŭ, JAK pavinna vyhladać Pahonia ŭ jakaści simvała dziaržavy i staŭ adnym z aŭtaraŭ Hierba Respubliki Biełaruś.
Užo tolki za ŭsio pieraličanaje Jaŭhien Kulik zasłuhoŭvaje ŭdziačnaj pamiaci «nynia, prysna i davieku». A jašče ž niališnie zhadać, što heta ŭ jaho majsterni i ź jaho čynnym udziełam prykancy 80-ch źbirałasia moŭnaja kamisija Biełaruskaha fondu kultury, napracoŭki jakoj stali asnovaj dla pryniataha ŭ 1990 hodzie Zakonu ab movach, pavodle jakoha biełaruskaja mova stała adzinaj dziaržaŭnaj u Biełarusi.
Jak na dobry ład, na domie №18 pa praśpiekcie Niezaležnaści, jaki prytuliŭ na svajoj vierchatury Kulikovu majsterniu (a ŭ joj i ŭvieś tahačasny adradženski ruch) varta paviesić miemaryjalnuju šyldu. Darečy, kali mastak pierajazdžaŭ u novuju, bolš prastornuju, majsterniu na vulicy Tankavaj, dapamahčy jamu pryjšli bolš za try dziasiatki čałaviek. I heta była ci nie samaja šmatlikaja tałaka ŭ mastakoŭskim asiarodku za ŭsie časy. Adzin z tałakoŭcaŭ paźniej uspaminaŭ — raboty chapiła ŭsim, adnych knih haspadar «Paddaška» sabraŭ tysiač piać, a lifta ŭ domie nie było.
Ja nieadnojčy bačyŭ Jaŭhiena Kulika na mastackich vystavach, razmaŭlaŭ ź im, raspytvaŭ pra jahonyja sustrečy z Łarysaj Hienijuš u Zelvie. Spadar Jaŭhien havaryŭ cicha, ale pramoŭlenyja im słovy, zdavałasia, uvachodzili nie ŭ vušy, a naŭprost u dušu. Jon nikoli nie piaŭsia napierad, da mikrafona, stajaŭ zboku. I — dziŭnym čynam — «pierad» byŭ tam, dzie stajaŭ Kulik, heta adčuvałasia. Da mastaka ŭvieś čas padychodzili ludzi.
U mianie nad stałom visić jaho nievialički, 18ch23 sm, hrafičny arkuš — padarunak Uładzimira Krukoŭskaha. Na tym arkušy možna ŭ padrabiaznych detalach razhledzieć napaŭrazburanyja viežy Navahradskaha zamka i Farny kaścioł, dzie chryściŭsia Adam Mickievič i braŭ šlub karol Jahajła. A ŭnizie zakalcavanaje JAK — pytańnie i padkazka, jak i što rabić — ad vialikaha biełarusa, jaki adzin u niespryjalnych umovach zrabiŭ vielmi šmat i dakazaŭ, što i adzin u poli voin.
Jaŭhien Kulik baraniŭ zachopleny i spustošany niepryjacielem biełaruski abšar. Vołat nie ciełam, a ducham, jon biasstrašna vyjšaŭ na svajo Kulikova pole. Vyjšaŭ i pieramoh.
«Adkul ža ŭziaŭsia toj — realny ci iluzorny — čorny čałaviek, jaki padšturchnuŭ Janiščyc da bałkonnaha poručnia?»
«U jahonaj chacie ŭ kucie stajaŭ posach Kołasa, na stale — čarka Kupały… Anturaž!»
«Adkaz mianie prosta ahałomšyŭ — «500 albomaŭ pa 500 uzoraŭ u kožnym, usiaho 250 000 pisanak»
«Bač, navat jany ŭ troch sosnach zabłukali». Viadomy movaznaŭca ŭ archivach KDB mieŭ «nieviadomy dalejšy los»
«Jak ich aŭto lacieli kulem, jak my lacieli pad adchon»
Kamientary