Raskradzieny arsienał. U Biełarusi nie zastałosia nivodnaj harmaty z kalekcyi Radziviłaŭ, choć u jaje ŭvachodzili šedeŭry, košt jakich navat ciažka acanić
Piša kandydat histaryčnych navuk Mikoła Vołkaŭ.
Adnym z najbolš žadanych trafiejaŭ u vojnach minułych stahodździaŭ byli harmaty. Takija trafiei byli nie tolki zbrojaj: pakolki na bronzavych stvałach, jak praviła, znachodzilisia hierby i nadpisy ź imionami dy tytułami zamoŭcaŭ, to avałodańnie takoj harmataj było naturalnym śviedčańniem zdabytaj pieramohi. Niekatoryja harmaty ŭjaŭlali saboj sapraŭdnyja šedeŭry liciejnaha mastactva, što rabiła ich nadzvyčaj prestyžnaj zdabyčaj.
Artyleryjski park Niaśvižskaj fartecyi, jaki stvaryŭ Mikałaj Kryštaf Radzivił Sirotka na miažy XVI—XVII stahodździaŭ, naličvaŭ kala 30 harmat. Ź ich 22 byli adlityja na zamovu mahnata niepasredna dla novazbudavanaj rezidencyi.
Najbolš kaštoŭnyja harmaty byli vyrableny ŭ ludvisarni, jakuju ŭźviali na terytoryi Niaśvižskaha zamka, śpiecyjalna zaprošanym niamieckim majstram Hiermanam Molcfieltam. Jany adroźnivalisia vydatnym mastackim azdableńniem i idejnym napaŭnieńniem. Heta stała dla ich i praklonam, i vyratavańniem. Ciaham niekalkich stahodździaŭ Niaśvižski zamak zajmali varožyja vojski. U vyniku mnohija z harmat byli stračanyja, adnak vosiem štek, adlitych Hiermanam Molcfieltam, dziakujučy vysokim mastackim jakaściam źbierahlisia da ciapierašniaha času.
Pieršyja straty
Pieršyja harmaty Sirotki pakinuli Niaśvižski zamak nieŭzabavie paśla jaho śmierci. U 1618 hodzie rezidencyju Radziviłaŭ naviedaŭ karalevič Uładzisłaŭ, jaki nakiroŭvaŭsia ŭ vypravu na Maskvu, spadziejučysia zdabyć sabie carskuju karonu. Ad Jana Juryja Radziviła, syna Sirotki, jon atrymaŭ ščodry padarunak: najbolš mahutnyja harmaty ź niaśvižskaha arsienała «Sv. Mikałaj» i «Sv. Kryštaf». Viadoma, što ŭ žniŭni 1618-ha ich pryvieźli pad Mažajsk dla abłohi hetaj krepaści.
Da 1619 hoda dźvie harmaty lićcia Molcfielta — «Hidra» i «Mieluzina» — byli pieradadzieny ŭ Biržanski zamak, jaki naležaŭ Radziviłam kalvinskaj linii. Pieršaja ź ich nieŭzabavie była viernuta ŭ Niaśviž, a druhaja stała zdabyčaj šviedskaj armii, što zachapiła zamak u Biržach u 1625 hodzie. Abłohaj kiravaŭ karol Hustaŭ II Adolf Vaza, jaki, acaniŭšy mastackija jakaści niaśvižskaj harmaty, zahadaŭ adpravić jaje ŭ Stakholm, dzie jana zachoŭvajecca i siońnia.
U čas vajny 1654—1667 hadoŭ pahroza zachopu navisła nad samim Niaśvižskim zamkam. Pry hetym, jak pisali sučaśniki tych padziej, u vypadku zachopu fartecyi ŭ ruki niepryjaciela trapiła b «takaja vydatnaja artyleryja» (u dakumientach pa-polsku «tak zacna armata»). Vierahodna, pad uvahu bralisia nie tolki značnaja kolkaść harmat, sabranych u hety čas u Niaśvižskim zamku, ale i ich kaštoŭnaść. Tym nie mienš, u hetuju vajnu fartecyja nie była zdabyta, a jaje artyleryja zastałasia na miescy.
Vyprabavańni Paŭnočnaj vajny
Fatalnaj dla Niaśvižskaha zamka stała Vialikaja Paŭnočnaja vajna. 20 maja 1706 hoda da fartecyi padyšła šviedskaja armija na čale z Karłam CHII. Słaby harnizon, jakomu dali ŭsiaho paŭhadziny na rozdum, kapitulavaŭ. Karol zastaŭsia ŭ Niaśvižy na try dni i mieŭ mahčymaść asabista ahledzieć zachopleny zamak i jaho artyleryju.
Ziemlanyja vały było zahadana zraŭniać ź ziamloj, muravanyja kanstrukcyi — uzarvać, a pałacy — spalić. Niaśvižski administratar Ježy Taŭryłovič, jaki naziraŭ za hetym, ličyŭ, što šviedy źniščyli i ŭsiu artyleryju. Adnak jon pamylaŭsia. Zachopniki paškodzili ciažkija bronzavyja harmaty, jakija było niemahčyma transpartavać, a žaleznyja, što nie ŭjaŭlali kaštoŭnaści, zatapili. U svaju čarhu, lohkija bronzavyja harmaty Karł CHII zahadaŭ zabrać z saboj, kab paśla pierapravić ich u Šviecyju dla demanstracyi svaich pieramoh.
Adnak daloka vyvieźci niaśvižskija harmaty šviedy nie zmahli. Atrad, jakomu była daručana ich pieravozka, mieŭ na mecie jak maha chutčej złučycca z asnoŭnymi šviedskimi siłami, jakija ŭžo vystupili na Vałyń, tamu nakiravaŭsia tudy najkaraciejšaj darohaj praź miastečka Łachva.
Ale šviedy nie ŭličyli składanaść pierapravy cieraz Prypiać i byli vymušanyja prosta zatapić trafiejnyja harmaty.
Tolki ŭ 1717 hodzie Taŭryłovič daviedaŭsia pra zatoplenuju ŭ Łachvie artyleryju. Nieŭzabavie z vady byli padniatyja i viernutyja ŭ Niaśviž 11 harmat i 2 marciry. Tak, dziakujučy źbiehu abstavin, najbolš kaštoŭnyja harmaty pieražyli vajnu, u jakoj i šviedskija, i rasijskija vojski metanakiravana «čyścili» arsienały fartecyj Vialikaha Kniastva.
Za časami Panie Kachanku
Da siaredziny XVIII stahodździa bajazdolnaść radziviłaŭskaj pryvatnaj milicyi i artyleryi značna ŭzrasła. Tamu tahačasny niaśvižski ardynat Karal Stanisłaŭ Radzivił Panie Kachanku vyrašyŭ u 1764-m i ŭ 1768-m vystupić suprać prarasijskaj partyi, jakaja kiravała dziaržavaj.
U vyniku suprać jaho dvojčy skiroŭvalisia mocnyja rasijskija karpusy, jakija zajmali Niaśvižski zamak. U pieršym vypadku abyšłosia biez strataŭ dla niaśvižskaj artyleryi, i padavałasia, što i ŭ druhi raz rasijskija vojski nie kranuć majomaść Panie Kachanku. Ale na pačatku 1771 hoda situacyja karennym čynam źmianiłasia, i rasijskaje kamandavańnie vyrašyła źniščyć albo vyvieźci ŭsio ŭzbrajeńnie. Heta było vyklikana bieskampramisnaj pazicyjaj Radziviła, jaki nie chacieŭ iści na supracoŭnictva z Rasijskaj impieryjaj. U studzieni 1771-ha sa Słucka ŭ Niaśviž byli dastaŭlenyja 52 harmaty i 3 marciry. Nieŭzabavie 41 słuckaja harmata razam z 26 niaśvižskimi byli vyviezieny z zamka i źniščany. Na pačatku krasavika jašče 11 słuckich i 10 niaśvižskich harmat adpravili ŭ Śvieržań, dzie ich pabili na kavałki i pradali. «Čystka» niaśvižskaha arsienała praciahvałasia da 1775 hoda. Kamiendant zamka Juzaf Sabieski, nazirajučy heta, pisaŭ: «Maskva zabiraje ŭsio, što tolki možna vyvieźci, pakidajuć tolki ścieny».
Pavodle Sabieskaha, paśla sychodu rasijskich žaŭnieraŭ u 1775 hodzie ŭ zamku zastałasia tolki adna skuranaja harmata. Apošniaja źjaŭlałasia svojeasablivym rarytetam, nieprydatnym dla vykarystańnia. Harmaty sa skury vyrablali ŭ XVII stahodździ šviedy, ale paźniej ad hetaha ekśpierymientalnaha vidu zbroi admovilisia.
Adnak nie ŭsie niaśvižskija harmaty byli źniščanyja, bo najbolš kaštoŭnyja, u tym liku 7 molcfieltaŭskich, Panie Kachanku pierad adjezdam zahadaŭ schavać. Jość padstavy mierkavać, što ich zakapali niedzie ŭ samim zamku.
Praktyka chavańnia skarbaŭ u padziamiellach i lochach časta praktykavałasia ŭładalnikami Niaśvižskaha zamka, kali fartecyi pahražała niebiaśpieka.
Pra toje, što Radzivił niešta prychavaŭ, rasijskamu kamandavańniu było viadoma. Tamu viasnoj 1771-ha, kali pačałosia rabavańnie zamka, rasijskija žaŭniery ŭ pošukach skarbaŭ stali staranna vyvučać i kapać sklapy, lochi i ravy vakoł zamka. Adnak im nie ŭdałosia ničoha znajści. Nadzieja adšukać skarby Panie Kachanku adradziłasia ŭ mai 1773-ha, kali niejki Štambierk, što słužyŭ padaficeram u korpusie artyleryi Radziviła, pryznaŭsia, što viedaje, dzie schavanyja harmaty. Pa jaho aryjenciroŭcy spačatku kapali la kaplicy, a paśla pierad tylnaj bramaj, jakaja viała da hrebli. Narešcie ŭ Niaśviž byŭ pryviedzieny sam Štambierk, jaki znoŭ kapaŭ la kaplicy. Ale pošuki byli biezvynikovyja, i ŭ chutkim časie ich spynili. Paśla viartańnia Niaśvižskaha zamka Panie Kachanku ŭ 1777 hodzie schavanyja harmaty razam ź inšymi skarbami byli vyciahnutyja sa schoviščaŭ, a ŭ 1784-m ich pakazvali karalu Stanisłavu Aŭhustu, jaki naviedaŭ radziviłaŭskuju stalicu. Dzie i jak chavaŭ svaje skarby Radzivił, zastajecca tajamnicaj.
Chovanki i znachodki
Apošnim akordam vajennaj historyi Niaśvižskaha zamka stała abłoha fartecyi ŭ 1792 hodzie, kali ŭ Reč Paspalituju byli ŭvajšli rasijskija vojski, kab pieraškodzić reformam Čatyrochhadovaha sojma. 15 červienia fartecyja była zabłakavana i ŭ chutkim časie zdałasia. Za čatyry tydni da pačatku abłohi Maciej Radzivił zahadaŭ pabić łafiety i pachavać harmaty. Kamiendant zamka Daminik Dziadzierka śćviardžaŭ, što pierad zdačaj zamka było schavana 66 stvałoŭ. Pavodle inšych dadzienych, u zamku ŭ hety čas mahło być sabrana bolš za 80 harmat. Pry hetym viadoma, što rasijskija žaŭniery zachapili ŭ Niaśvižy tolki 47 harmat. Takim čynam, značnaja častka harmat nie trapiła ŭ ruki zachopnikaŭ.
Ciomnaj staronkaj u historyi Niaśvižskaha zamka i jaho artyleryi zastajucca padziei 1812 hoda. Tahačasny ŭładalnik zamka Daminik Radzivił u vajnie Francyi z Rasijaj vystupiŭ na baku Napaleona, a paśla byŭ vymušany adstupić razam z francuzami, pakinuŭšy Niaśvižski zamak na rabavańnie rasijskamu vojsku. Praŭda, pierad hetym, jak i ŭ papiarednija časy, harmaty razam ź inšymi kaštoŭnaściami, vierahodna, byli schavanyja. Na žal, nijakich kankretnych źviestak pra heta my nie majem. Nie viedali pra heta i sučaśniki tych padziej. Tamu niečakanaściu stała znachodka ŭ 1819 hodzie ŭ adnym z padziamiellaŭ zamka zakapanych harmat. Usiaho ź ziamli byli vyciahnutyja 32 lohkija harmaty. Ciažka skazać, kali hetyja harmaty byli prychavanyja — heta mahło adbycca ŭ 1792-m ci ŭ 1812-m. Što cikava, siarod znojdzienych harmat nie było siami molcfieltaŭskich, jakija niemaviedama jak, ale pieražyli hetyja składanyja časy. Biez adkazu zastajecca i intryhoŭnaje pytańnie: ci ŭsie harmaty, schavanyja ŭ 1792-m i 1812-m, byli znojdzieny?..
Cikavostka dla haściej
Da 1834 hoda ŭ Niaśvižy znachodzilisia 42 harmaty, ci dakładniej harmatnyja stvały, jakija lažali biez łafietaŭ i pakorliva čakali vyrašeńnia svajho losu. Jany byli padzielenyja na dźvie hrupy. Pałova ź ich — najbolš staražytnyja i pryhožyja — byli pryznanyja ŭłasnaściu Radziviłaŭ i znachodzilisia ŭ Niaśvižskim zamku. Usie hetyja harmaty zastalisia na miescy da pačatku Pieršaj suśvietnaj vajny. Bolš za toje, dakładna možna śćviardžać, što 15 ź ich zachavalisia da ciapierašniaha času. Ad adpraŭki ŭ płavilnyja piečy ich uratavali vysokija mastackija jakaści i histaryčnaja kaštoŭnaść. Jašče 21 harmata ź Niaśvižskaha zamka była pryznana ŭłasnaściu «manaršaha skarbu», i da 1841 hoda ich puścili na pierapłaŭku.
Tym časam słava pra niaśvižskija harmaty pačała šyrycca pa krai. Adnym ź pieršych, chto napisaŭ pra ich dla šyrokaj publiki, byŭ Uładzisłaŭ Syrakomla. U svajoj knizie, vydadzienaj u 1853 hodzie, jon adznačyŭ: «Škada, što nie ŭdałosia azdobić knihu malunkami hetych najpryhažejšych harmat, jakija śmieła možna nazvać vydatnymi tvorami mastactva».
Zrabili ŭražańnie harmaty i na žonku Antonija Vilhielma Radziviła Maryju Darotu de Kastelan, jakaja ŭpieršyniu naviedała zamak u 1865 hodzie. Jana pisała: «Zamkavaja kaplica była majsterniaj cieślaroŭ. Jany pracavali siarod raźbitych ałtaroŭ i słynnych harmat, zanadta ciažkich, kab ich moh chto-niebudź pryŭłaščyć». U dalejšym, vierahodna, ź inicyjatyvy maładoj haspadyni paŭstała pieršaja ideja ekspanavańnia harmat. Mierkavałasia prybudavać vialiki hanak da paŭdniovaha korpusa pałaca, u azdableńni jakoha vykarystać 10—12 stvałoŭ staražytnych harmat.
U 1886-m Niaśvižski zamak prymaŭ niamieckaha kronprynca Vilhielma. U svaich uspaminach hość zhadvaje pra harmaty, jakija jamu prademanstravali: «Hetyja stvały majuć nie tolki vialikuju kaštoŭnaść jak vyraby z bronzy, ale i demanstrujuć vysoki ŭzrovień liciejnaha mastactva i ŭ takoj kolkaści naŭrad ci pradstaŭlenyja ŭ jakim-niebudź muziei artyleryi».
Kronprync parekamiendavaŭ «pastavić ich viertykalna vyletam uharu jak słupy dla dachu altanki, jakuju možna raźmiaścić na vialikim, pazbaŭlenym azdableńnia dziadzincy zamka». Ale Antonij Vilhielm Radzivił abmiežavaŭsia tym, što vykłaŭ harmaty la hanka paŭdniovaha korpusa.
U Rasiju i nazad
Pierałomnym momantam u historyi niaśvižskaj kalekcyi harmat stała Pieršaja suśvietnaja vajna. Mahutnaje niamieckaje nastupleńnie ŭ 1915 hodzie vymusiła rasijskuju armiju adychodzić na ŭschod, što supravadžałasia maštabnaj evakuacyjaj kaštoŭnaściej. Abaviazkovamu vyvazu ŭ Rasiju padlahali ŭ tym liku vyraby z bronzy, jakaja źjaŭlałasia važnaj syravinaj dla vajennaj pramysłovaści. Tamu ŭsie harmaty byli vyviezienyja ź Niaśvižskaha zamka.
U hłybini Rasii harmaty pieražyli vajnu, u adroźnieńnie ad vialikaj kolkaści carkoŭnych i kaścielnych zvanoŭ, jakija ŭ bolšaści puścili na pierapłaŭku. Mirnaja damova, zaklučanaja ŭ 1921 hodzie pamiž savieckaj Rasijaj i Polščaj, stvaryła jurydyčnyja padstavy dla viartańnia artyleryi ŭ Niaśviž, jaki apynuŭsia ŭ miežach novaŭtvoranaj polskaj dziaržavy. Nieŭzabavie, u 1922-m, Polščy byli pieradadzieny 24 harmaty, jakija naležali Radziviłam. Z-za niespakojnaj mižnarodnaj abstanoŭki i vialikaj vierahodnaści adnaŭleńnia vajny artefakty vyrašyli adrazu nie pieradavać u pamiežny Niaśviž i źmiaścili na dziadzincy Karaleŭskaha zamka ŭ Varšavie.
Akramia taho, tahačasny niaśvižski ardynat Albrecht Radzivił za viartańnie harmat pavinien byŭ vypłacić dziaržaŭnamu skarbu 15% ad ich koštu. Paźniej jamu była zroblena źnižka da 7,5%, ale i hetaja suma była zavialikaj dla ŭładalnika Niaśvižskaha zamka. U vyniku zamiest hrošaj jon pieradaŭ dziaržavie čatyry harmaty, a astatnija 20 urešcie byli adpraŭlenyja ŭ Niaśviž. Najbolš kaštoŭnyja ź ich atrymali prostyja draŭlanyja łafiety i byli vystaŭlenyja na zamkavym dziadzincy.
Raźvitańnie z radzimaj
U Niaśvižy harmaty prabyli niadoŭha. U vieraśni 1939-ha horad zaniali savieckija vojski. Radziviły byli vymušanyja pakinuć svaju rezidencyju, a novyja haspadary pačali dzialić ich skarby. U 1940 hodzie ŭsie harmaty pieradali Dziaržaŭnamu histaryčnamu muzieju ŭ Miensku.
Nieŭzabavie pačałasia novaja vajna, i stalicu BSSR zaniali niemcy. U 1942 hodzie akupavany Miensk naviedaŭ viadomy aŭstryjski zbrojaznaŭca Bruna Tomas, i najbolšuju ŭvahu jaho pryciahnuli jakraz niaśvižskija harmaty. Jon pisaŭ, što niamieckija vajennyja ŭłady ŭžo dva razy źbiralisia adpravić ich na pierapłaŭku, a adzinaj mahčymaściu ich uratavać byŭ vyvaz u Niamieččynu. Suprać hetaj idei vystupiła kiraŭnictva Hienieralnaj akruhi Biełaruś, jakoje žadała pakinuć harmaty ŭ Miensku ŭ jakaści śviedčańnia «niamieckaha kulturnaha ŭpłyvu na ŭschodzie». Tym nie mienš jany byli vyviezienyja i ŭ červieni 1943-ha pieradadzienyja bierlinskamu cejchhaŭzu (arsienału), u jakim znachodziŭsia muziej uzbrajeńnia.
Jak paznačana ŭ akcie pryjomki, u Bierlin było pryvieziena 17 harmatnych stvałoŭ. Ale i tut niaśvižskija harmaty nie zatrymalisia nadoŭha. Pry hetym padčas adnoj z apošnich bambardzirovak sajuznaj avijacyjaj niamieckaj stalicy cejchhaŭz zaznaŭ značnyja razbureńni, a mnohija jaho ekspanaty, u tym liku i niaśvižskija harmaty, byli paškodžanyja. Ślady minułaj vajny i ciapier vyrazna bačnyja na ich stvałach.
Paśla ŭziaćcia Bierlina savieckimi vojskami i ŭstalavańnia novaj ułady radziviłaŭskaja artyleryja nie zastałasia pa-za ŭvahaj savieckich śpiecyjalistaŭ, jakich prysłali dla pošuku kaštoŭnaściej, vyviezienych z terytoryi SSSR. Harmaty byli vyciahnutyja z razvałaŭ cejchhaŭza i adpraŭlenyja ŭ artyleryjski muziej Leninhrada.
Varta adznačyć, što niaśvižskaj kalekcyi znoŭ pašancavała, bo mnohija inšyja harmaty bierlinskaha cejchhaŭza pajšli na pierapłaŭku. Adnak i ŭ Leninhradzie niaśvižskija harmaty doŭha nie zatrymalisia. Užo ŭ 1948 hodzie saviecki ŭrad pieradaŭ bolšaść ź ich Polščy. U paŭnočnaj stalicy Rasii pakinuli tolki dźvie, a ŭsie astatnija harmaty trapili ŭ Muziej polskaha vojska ŭ Varšavie. Takim byŭ doŭhi i pakručasty šlach vydatnaj pa svaich mastackich jakaściach i histaryčnaj kaštoŭnaści kalekcyi harmat ź Niaśvižskaha zamka, jakija na ciapierašni čas raskidanyja pa muziejach Polščy (Muziej polskaha vojska ŭ Varšavie), Rasii (Muziej artyleryi ŭ Sankt-Pieciarburhu), Ukrainy (Lvoŭski histaryčny muziej) i Šviecyi (Muziei armii ŭ Stakholmie).
Zusim niadaŭna aryhinalnaja žaleznaja harmata źjaviłasia i ŭ samim zamku Radziviłaŭ u Niaśvižy. Jaje znajšli ŭ 2007 hodzie padčas praviadzieńnia restaŭracyjnych rabot u zamkavym rovie. Žaleznaja, kanca XVII stahodździa. Takaja, u adroźnieńnie ad pryhožaj bronzavaj, mieła jaŭna praktyčnaje pryznačeńnie. Ciapier jana ŭ pastajannaj ekspazicyi miascovaha muzieja. A nie tak daŭno dla jaho byli vyrableny taksama kopii dźviuch molcfieltaŭskich harmat, što znachodziacca ŭ Sankt-Pieciarburhu.
* * *
Bolš padrabiazna pra radziviłaŭski arsienał možna pračytać u zachaplalnaj knizie Mikoły Vołkava «Artyleryja Niaśvižskaha zamka». Kniha ŭ šykoŭnaj miakkaj vokładcy nasyčana kalarovymi fotazdymkami i ilustracyjami, bolšaść ź jakich publikujecca ŭpieršyniu. Jaje možna nabyć u internet-kniharni Januskevic.by, a taksama ŭ asnoŭnych kniharniach na terytoryi ŭsioj krainy.
* * *
Ludvisary — majstry, što rabili harmaty
Liciejščykaŭ u nas nazyvali ludvisarami (ad niam. Rotgiesser — «liciejščyk», majstar, jaki pracuje z bronzaj), ci hiserami (ad niam. giessen — «lić»). Pieršapačatkova jany byli vandroŭnymi ramieśnikami i nie mieli stałych majsterniaŭ. Z druhoj pałovy XV stahodździa, kali technałohija vyrabu stvałoŭ uskładniłasia, źjaviłasia praktyka zasnavańnia pastajannych liciejnych majsterniaŭ.
Takija majsterni nazyvalisia ludvisarni, ci hiserni. Ich zasnoŭvali ŭ najbolš zručnych z ekanamičnaha i vajenna-łahistyčnaha punktu hledžańnia miescach.
Ludvisarni ŭ toj čas byli dvuch typaŭ. Pieršy — vialikija pradpryjemstvy, jakija paŭstavali ź inicyjatyvy dziaržavy. Takija, jak vilenskaja ludvisarnia siaredziny XVI stahodździa, arhanizavanaja na zahad Žyhimonta II Aŭhusta, kab zabiaśpiečvać artyleryjaj pamiežnyja zamki VKŁ. Druhi — majsterni asobnych liciejščykaŭ, jakija pracavali na zamovu pryvatnych asob. Ludvisaraŭ mahli najmać na praciahły čas. Tady jany stavili svaje varštaty ŭ horadzie, dla jakoha zamaŭlalisia harmaty albo zvany. Dobry prykład — niemiec Hierman Molcfielt, dla jakoha Mikałaj Radzivił Sirotka zahadaŭ uźvieści majsterniu ŭ samim Niaśvižskim zamku. Adnak u bolšaści vypadkaŭ Radziviły zamaŭlali harmaty ŭ ludvisaraŭ, jakija mieli svaje varštaty ŭ vialikich haradach (Hdańsk, Vilnia i inšych).
U Jeŭropie pradpryjemstvy takoha kštałtu da siaredziny XVII stahodździa mieli časovy charaktar i pastupova zaniepadali sa źmianšeńniem cikavaści z boku dziaržaŭnych struktur. Ź siaredziny XVII stahodździa z umacavańniem centralnaj ułady ŭ jeŭrapiejskich krainach pačali stvaracca vialikija manufaktury pa vytvorčaści zbroi, jakija pracavali na stałaj asnovie i vykonvali dziaržaŭnyja zamovy na zabieśpiačeńnie ŭzbrajeńniem vialikich rehularnych armij. U Rečy Paspalitaj z pryčyny adsutnaści absalutysckich tendencyj armija zastavałasia niešmatlikaj, a sprava vytvorčaści zbroi zachoŭvałasia ŭ rukach asobnych ramieśnikaŭ ažno da kanca Rečy Paspalitaj.
Kamientary