«Darahaja Matula! Tut — prosta Eŭropa!… Nie čakaŭ ja stolki ad Miensku!..» — pisaŭ u 1920 h. u Pieciarburh małady čałaviek, jaki nieŭzabavie stanie najznakamiciejšym u śviecie kinarežyseram. Piša Andrej Rasinski.
Jak uzhadvaŭ budučy mastak, jahony baćka byŭ «pradstaŭnikom kalanijalnaj administracyi», a na ryskich damach krasavalisia niazhrabnyja imperskija statui ad Michaiła Ejzenštejna.
 |
Ale inžynernuju adukacyju jon nia skončyć.
Spačatku Ejzenštejna mabilizujuć na front, kab jon kiravaŭ budaŭničymi pracami, a paźniej raśpisvaŭ ciahniki. A ŭ 1920 h. los zakinie jaho ŭ Miensk, dzie «chłopčyk z Ryhi» ŭvojdzie ŭ patajemnuju łožu razenkrajceraŭ — i zrobić vybar, vyznačalny dla ŭsioj historyi kino.
Razenkrajcery ŭ Nievieli
Da svajho źjaŭleńnia ŭ Miensku, razenkrajcery atabarylisia pad Nievielem, u Viciebskaj huberni (ciapier Pskoŭščyna, na miažy ź Biełarusiaj).
Kiraŭnik łožy Barys Zubakin (ordenskaje imia — Bohary) u 1918 h. uciok na Viciebščynu ź Pieciarburhu, ratujučysia ad hoładu, biezhrašoŭja i siamiejnych niaščaściaŭ.
Jak raspaviadaŭ Zubakin u OHPU, sprabujučy zarehistravać (!) hurtok mistykaŭ‑anarchistaŭ, arhanizavanaja na Ŭschodzie škoła razenkrajceraŭ źjaviłasia ŭ Eŭropie ŭ CHII st. «Emblema — Ruža i Kryž — aznačaje sumiaščeńnie «Ružy» — viedaŭ, kultury — z kryžam relihijnaha padźvižnictva, mistyčnych dośviedaŭ i pošukaŭ», — tłumačyŭ Bohary hałoŭnyja symbali ruchu. Ale da carkvy mistyki‑anarchisty staviacca rezka admoŭna.
U naščadki razenkrajceraŭ byli zaličanyja rycary Malty, tamplijery i masony, «jakija napładzili proćmu ciemrašalnych škołaŭ». Siarod svaich duchoŭnych papiarednikaŭ Zubakin uzhadvaŭ Vilhielma Postela, Marcinesa‑Paskvalisa (jaki ŭ ChVIII st. zasnavaŭ orden marcinistaŭ), jahonaha vučnia Sen‑Martena dyj Žerara‑Ekasa.
Niepasrednym nastaŭnikam Zubakina byŭ čech Alaksandar fon Kordyh, słužboviec aptekarskaj firmy «Štol i Šmit» u Pieciarburhu. Na praciahu hodu, da 1916, stary Kordyh, jaki byŭ užo pry śmierci, vučyŭ 21‑hadovaha adepta Kabale, arkanam Taro i mistyčnaj filazofii. Vučań abaraniŭ dysertacyju «Pra imiony Božyja ŭ kabalistyčnych sektach» — i atrymaŭ dyplom tajnaha instytutu svabodnych mastactvaŭ.
Z 1918 hodu Barys Zubakin atabaryŭsia na chutary Zacišša, pad Nievielem, u staroj Piełahiei Viarbickaj. Ścipła pracavaŭ viaskovym nastaŭnikam i zaviaršaŭ dysertacyju pa filazofii relihii.
U 1919 h. na Viciebščynu pryjechaŭ jaho siabar pa himnazii Vałošynaŭ z chvoraj maci — i Orden adnaviŭsia. U susiedniaj siadzibie Atradnaje žyŭ jašče adzin ichny himnazičny siabra, Uładzimier Ruhievič, jaki vioŭ uzornuju haspadarku. Pobač, na svaim harodzie, atabaryŭsia mastak Jan‑Rafaił Bujnicki, jaki tolki‑tolki viarnuŭsia ź Italii z žonkaj, byłoj śpiavačkaj Adelaidaj Krunek. Dzied Bujnickaha byŭ masonam — i staroha mastaka abrali hanarovym kiraŭnikom, Hrosmajstram i Viarchoŭnym spravavodcam «LA».
Na pryrodzie nievielskija razenkrajcery zajmalisia teoryjaj akultyzmu, technikaj dychańnia, śpiavali j pisali paemy. Ź Nievielu da hurtku dałučyŭsia Ivan Curykaŭ i bakteryjolah Hieorhi Kulbin, jaki kaliści słuchaŭ lekcyi Barysa Zubakina. Siarod inšych udzielnikaŭ sustrečaŭ Bohary taksama ŭzhadvaŭ «kamornika Kraževiča, jaki pryjaždžaŭ u Atradnaje, dy pryjaciela Viarbickaj chutaranina Łastoŭskaha. Filozaf Michaił Bachcin — słynny stvaralnik teoryi dyjalohu j karnavału — da ranicy zasiedžvaŭsia ŭ Bohary za kubkam harbaty.
Ale ŭ ijerafanta razenkrajceraŭ byli ŭsie padstavy kryŭdavać na svajho viciebskaha siabra. Bachcin źvioŭ z hurtka kalehu j najlepšaha vučnia Zubakina Valancina Vałošynava. Pad imiom Vałošynava vyjduć dźvie knihi Bachcina «Frajdyzm» i «Marksizm i filazofija movy», jakija nia buduć mieć ničoha supolnaha z akultnymi eksperymentami Ordenu.
U lipieni 1920 nievielskaja łoža kančatkova raspałasia, kali chvoraha Zubakina mabilizavali ŭ Čyrvonuju armiju lektaram.
Miensk, 1920
Miensk 1920 hodu, dzie sustrelisia budučy režyser Siarhiej Ejzenštejn i ijerafant razenkrajceraŭ Bohary, byŭ maleńkim, čyścieńkim, eŭrapiejskim horadam.
Ejzenštejn, zachlobvajučysia, pisaŭ pra elektryčnaść, paryskija mody, bahaćcie tavaraŭ i nizkija ceny.
Jak uzhadvała Viera Nikicina (žonka mastaka Leanida Nikicina), jakaja ŭ hety samy čas trapiła ŭ horad, «tady jašče isnavaŭ mienski kirmaš, na jakim handlarki‑habrejki chapali minakoŭ za kryso palito i pinžakoŭ, kab naviazać svoj tavar. U adzin sa svaich redkich špacyraŭ ja pryjšła na bierah raki, što praciakała praz horad. Maju ŭvahu pryciahnuŭ vialiki natoŭp narodu. Paabapał raki čynna, šerahami stajali habrei ŭ daŭhich surdutach, u kaciałkach, usie z pejsami i marmytali štości pa svaich malitoŭnikach. Potym ja daviedałasia, što heta było śviata, kali jany ŭzhadvali svoj «płač na rekach Babilonskich». Horad byŭ amal sucelna z habrejskim nasielnictvam, paŭsiul hučała charakternaja hutarka…»
U Miensku Ejzenštejn paśpiachova vylečyŭ zuby j nabyŭ boty, jakija ŭ Pieciarburhu kaštavali ŭ try razy daražej.
 Łoža razenkrajceraŭ u Miensku. Źleva naprava: Ivan Smolin, Barys Pletnier, Barys Zubakin, Pavał Arenski, Siarhiej Ejzenštejn |
Nieŭzabavie paśla prychodu Čyrvonaj armii ceny padskočać, a tavary źniknuć, a pakul Ejzenštejn, jaki byŭ niebłahim hrafikam, raśpisaŭ piać ciapłušak «usialakimi papami, Antantami j idealizavanymi čyrvonaarmiejcami», rabiŭ dekaracyi dla teatru dy padpracoŭvaŭ karykaturystam u Litaraturnym vydaviectvie. Matuli Siarhiej skardziŭsia na niespryjalnyja mižnarodnyja abstaviny, pry jakich karykatury na Polšču nie prachodzili: «Maleńkich hazetnych karykaturaŭ pryniata ad mianie na 6.000 (8 malunkaŭ!), ale tolki na 1.500 dapuščalna pry dobrych z Polščaj stasunkach!»
Hałoŭnaha teatralnaha režysera (najchutčej, heta byŭ kiraŭnik frantavoj trupy Dniaproŭ, ale moh być i Jeŭścihniej Mirovič) Ejzenštejn chvaliŭ i chadziŭ na ŭsie jahonyja repetycyi («u nas cudoŭny režyser!»).
Jahonyja vykazvańni pra aktoraŭ ściplejšyja: «Praz hadzinu paśla pačatku repetycyi ja šaleju ad hetych hniusaŭ‑aktoraŭ (u nas tolki 2—3 dobryja), takich nieŭsprymalnych, niačułych… Časam zajzdrošču, što ŭ mianie niama hołasu dla sceny».
U teatry stavili zabytuju siońnia pjesu «Viera Mircava». I mienavita ŭ budynku haradzkoha teatru čytaŭ lekcyju pra śmiech prafesar Zubakin.
U 1917 h. tut adbyŭsia Pieršy Ŭsiebiełaruski schod, jaki pryvioŭ da abviaščeńnia BNR, a niezadoŭha da prychodu čyrvonych na scenie vystupali z dakładam siabry Bohary pa Relihijna‑filazofskim tavarystvie Dźmitry Mieražkoŭski j Zinaida Hipius.
U memuarach, składzienych u 1946 h., Ejzenštejn ź vialikaj ironijaj piša pra svajho akultnaha vychavaciela. Ale ŭ listach da matuli intanacyja jašče inšaja:
«Mieŭ tut vielmi cikavuju sustreču, jakaja pierajšła ŭ blizkaje siabroŭstva nas traich z asobaj całkam niezvyčajnaj: vandroŭnym arcybiskupam Ordenu Rycaraŭ Duchu… Jon bačyć astralnaje cieła ŭsich i pa im moža pra čałavieka havaryć samyja patajemnyja dumki. My ŭsio vyprabavali heta na sabie. Ciapier zasiedžvajemsia da čaćviortaj, piataj ranicy nad vyvučeńniem knih mudraści Staražytnaha Ehiptu, Kabały, Asnovaŭ Vyšejšaj Mahii, akultyzmu… Viedy jaho prosta biaźmiežnyja…».
Uzhadanyja ŭ liście braty Ejzenštejna pa Ordenu — heta mastak, tearetyk neavitalizmu Leanid Nikicin i maskoŭski piśmieńnik Pavał Arenski (u memuarach — «syn adnaho z druhasnych ruskich kampazytaraŭ»). Kalehami pa ložy taksama byli avanturnik Barys Pletner («zdehieneravany rasiejski arystakrat ź niamieckim proźviščam») i aktor Ivan Smolin, z kazanskich staraabradcaŭ.
Ejzenštejn chacieŭ zajmacca mastactvam — i raźličvaŭ na maskoŭskija suviazi Paŭła Arenskaha; prykryćciom dla vandroŭki ŭ Maskvu byli kursy japonskaj movy pry Hieneralnym štabie, na jakija pastupili Arenski, Ejzenštejn i Nikicin.
«Ź Mienskam raźvitvajusia biaz žalu — ceny tut nievierahodna padnialisia: učora ŭžo apiačatali ŭsie kramy. Handal zamiraje. Pytańnie drovaŭ budzie žachlivym…» — pisaŭ Ejzenštejn u liście ad 20 vieraśnia.
Praletarskaja praktyka sacyjalistyčnaha akultyzmu
U Maskvie akultnyja zaniatki adnavilisia ŭ novym składzie.
«Siarod novych adeptaŭ — Michaił Čechaŭ i Smyšlajeŭ. U chałodnaj haścioŭni, dzie ja splu na kufry, — hutarki.
Ciapier jany nabyvajuć chutčej filazofski ŭchił. Usio čaściej uzhadvajecca Rudolf Štajner. Vala Smyšlajeŭ sprabuje namaŭleńniem paskoryć rost markoŭnych kalivaŭ. Pavał Andrejevič [Arenski] zachopleny hipnozam. Usie tryźniać johami. Michaił Čechaŭ sumiaščaje fanatyčny prazelityzm ź bluźnierstvam», — uzhadvaje Ejzenštejn u svaich memuarach. (Nieŭzabavie aktor i režyser Michaił Čechaŭ emihruje z savieckaj Rasiei.)
«Ja to hatovy łopnuć ad nudy, to razarvacca ad śmiechu, — padsumoŭvaje akultny dośvied Siarhiej Ejzenštejn. — Narešcie, mianie abviaščajuć «vandroŭnym rycaram» — vydajuć mnie volnuju — i ja starajusia raskinuć maršruty svaich vandrovak nadalej ad razenkrajceraŭ, Štajnera, Błavackaj».
Ale mienavita siabry pa łožy režyser Smyšlajeŭ i mastak Nikicin skłali pratekcyju Ejzenštejnu na spektakli «Meksikaniec», jaki jon dekaravaŭ. U svaim majsterstvie Ejzenštejn pieraraście j Smyšlajeva, i Nikicina (i novaha nastaŭnika — Mejercholda), ale staryja viedy nikudy nie padzienucca.
 "Razenkrajceraŭskaje" dabrasłaŭleńnie režyseraŭ |
Cyrymonija razenkrajceraŭskaha «paśviačeńnia ŭ rycary» pieratvorycca ŭ žartaŭlivy rytuał «dabrasłaŭleńnia režyseraŭ», jaki budzie davać Ejzenštejn svaim VHIKaŭskim vučniam. A akultnyja študyi — razam z padručnikam embryjalohii, «Duchoŭnymi praktykavańniami Ihnacija Lajoły», kitajskaj filazofijaj, statystykaj koleraŭ u Hohala dyj inšymi encyklapedyčnymi źviestkami — pojduć u padmurak dla vychavańnia maładych tvorcaŭ. (Kurs raspracavany samim Ejzenštejnam.)
Atrymanyja ŭ Miensku akultnyja navyki sastupiać miesca avanhardnym eksperymentam, i Ejzenštejn vyjdzie na terytoryi, dasiul nieviadomyja ani mastactvu, ani patajemnym tavarystvam.
Ale aktyŭnaja apracoŭka psychiki hledača, mizansceny, u jakich čałaviek — tolki hijerohlif ahulnaha rytmu, niepryjaznaść da carkvy — i niebiaśpiečnaja ŭvaha da archaiki supadajuć sa starymi zachapleńniami.
Ad debiutnaj stužki «Strajk» (1924) da revalucyjnaha «Branianosca «Paciomkina», 1925 (film spravakavaŭ bunt na halandzkim karabli, a były žaŭnier, jaki ŭ 1905 razhaniaŭ demanstracyju, «płakaŭ za svaje złačynstvy na Adeskaj leśvicy»), kananičnaha «Kastryčnika» (1927), kadry ź jakoha ŭvajšli ŭ savieckija pad ručniki pa historyi, jak sapraŭdnyja dakumenty.
U 30‑yja hady Ejzenštejn šakavaŭ savieckuju publiku pryznańniem, što dla stvareńnia «viaršynnaha» revalucyjnaha mastactva treba vykarystoŭvać «nizinnuju» pieršabytnuju śviadomaść. (Vykryćcio kaštavała Ejzenštejnu stalinskaha ordenu, jaki jon musiŭ atrymać.) Miž tym, praviła «toje, što naviersie, toje i ŭnizie» jość padstavovym akultnym pryncypam. Pryhniečany Ejzenštejn, jaki znoŭ natknuŭsia na znajomyja «rehresiŭnyja źjavy», navat chacieŭ kinuć mastactva, ale znany psycholah Leŭ Vyhocki (uradženiec Voršy) jaho adhavaryŭ.
U 1929 hodzie Ejzenštejn źjechaŭ za miažu, kab vyvučać hukavoje kino. U Eŭropie kamanda Ejzenštejna, Alaksandrava j Cise, padpracoŭvajučy chałturkaj, źniała pieršy ŭ śviecie muzyčny klip (z paluboŭnicaj žamčužnaha karala Maraj Hry) i vypuściła prapahandovuju stužku pra karyść abortaŭ.
Halivud byŭ źlakany idejami Ejzenštejna pa ekranizacyi «Amerykanskaj trahiedyi» (u 60‑ia ŭvasobiacca raspracavanyja Ejzenštejnam pryjomy «ŭnutranaha manalohu» ŭ kino). Zatoje ŭ Meksycy Ejzenštejn adarvaŭsia napoŭnicu.
Stužka «Žyvie Meksika!», jakaja nahadvała režyseru pra teatralny debiut pad apiekaju siabroŭ‑razenkrajceraŭ, była niastrymanym karnavałam, kali ŭ Dzień pamierłych (analah našych Dziadoŭ) žyćcio pieramahaje śmierć. Katalickaje baroka, actekskija piramidy, taniec karydy, ekstaz Viery — i pačućciovaść. Karcina musiła stacca najlepšaj u tvorčaści Ejzenštejna, ale jana tak i nie była zmantažavanaja.
Stalin, raźjušany čutkami, što Ejzenštejn, maŭlaŭ, zdymaje film pra Stalina, ultymatyŭna zahadaŭ režyseru nieadkładna pakinuć Meksiku.
Karcina «Biežyn łuh», źniataja ŭ razhar stalinskich represijaŭ (1935—37), stałasia samym adyjoznym, samym asabistym i samym razenkrajceraŭskim filmam Siarhieja Ejzenštejna. Stužka pastaŭlenaja pavodle historyi Paŭlika Marozava.
Centralnaja scena filmu — razhrom carkvy. Chrust vydranaha ałtara, źniatyja abrazy — i ščaślivyja tvary ludziej, jakija źziajuć praz sadranyja akłady. Vyzvalenaja zhraja biełych hałuboŭ, jakaja ŭzdymajecca nad splažanaju carkvoj.
Padčas zdymak Ejzenštejn niečakana zachvareŭ. Lekary, jakija bajalisia čumy j vospy, pasadzili režysera ŭ izalatar i «karmili, jak aranhutanha, praz kraty».
Nieŭzabavie film byŭ praciahnuty — i zabaronieny «za mistycyzm i farmalizm». Stalinu asabliva nie spadabałasia, što paranieny pijaner zabiraje ŭ baćki vintoŭku i daruje ŭłasnaje zabojstva.
«My nia možam dapuścić, kab kožnaje dzicia rabiła, jak savieckaja ŭłada!» Stužka nie zachavałasia — i ŭ 1967 hodzie pa zrezkach byŭ stvorany fotafilm.
Za «mistycyzm» Ejzenštejn musiŭ publična kajacca, źniaŭšy «Alaksandra Nieŭskaha» (1938).
U finalnaj karcinie «Ivan Žachlivy» (1944—45) Ejzenštejn z trahiedyjnaj vieličču pakazaŭ, jak tyran hublaje dušu, apantany absalutnaj uładaj.
Pieršuju seryju dyktatar prahłynuŭ, jak nažyŭku, i pryvieciŭ svaim ordenam. Bizantyjskaja raskoša, zmovy, pałac voraha‑Žyhimonta, jak šachmatnaja doška… Ale stary siabra pa łožy, Michaił Čechaŭ, raskusiŭ niebiaśpiečnuju zadumu j dasłaŭ Ejzenštejnu natchnionaje vinšavańnie.
Druhaja seryja vyklikała šał. «Nia viedaje historyi!» — kryčaŭ Stalin, razzłavany asudžeńniem apryčniny i lutym carom‑maryjanetkaj. «Heta prosta niejkija chłystoŭskija skoki!» — dadavaŭ Bieryja, pakryŭdžany finalnaju scenaj.
Treciaja seryja była skasavanaja. Druhuju było zahadana pierarabić.
Ad aryštu Ejzenštejna vyratavała tolki śmierć.
Pamior Siarhiej Ejzenštejn ad sardečnaha prystupu, pad ahromnistaj vyjavaj actekskaha boha Kiecalkaatla, u 50 hadoŭ, — jak i nasuročyŭ režyseru halivudzki chiramant Kiru.
 Ejzenštejn na zdymkach "Ivana Žachlivaha" |
Ź mienskaha lista Ejzenštejna
«Miensk, 4/VIII‑20 Hatel Livadyja
Tut — prosta Eŭropa. Zusim svabodna pradajucca, naprykład, limony (i tolki 350 r. štuka!), bulbianaja muka (200 r.!), rys (1400 r.), mindal, čarnaśliŭ, hreckija arechi, cykory, šakalad (ad 600 r. («chatni» niamiecka‑polska‑vajenny‑kakava‑miod) da 4.000 r. — sapraŭdny Cailer!), emalavany posud, padciažki, bializna (idealnaja), bułki (200 r. štuka) etc. Jość «kava», sapraŭdnaja, sielterskaja, z ekstraktam (15 r. šklanka). Soda ledźvie nia ŭ kožnaj kramie (1000 r. funt). Ahułam — usio, akramia hrošaj. Ale, mabyć, budzie mahčymaść dobra zarabić, chacia moj asnoŭny akład vielmi maleńki — 3.600 r. (bo ja nie atrymlivaju 100% na kaściumy, jak aktory). Uvachodžu ŭ Prafesijny Źviaz Rabotnikaŭ Mastactva, prafesija — mastak, specyjalnaść — dekaratar, majstar pastanovak!
Jechali sa Smalensku — tydzień. Try dni stajali ŭ znakamitym spalenym Barysavie. Usie stancyi na šlachu (i vakzał Miensku) spalenyja daščentu, masty razburanyja — paŭsiul časavyja. Sam Miensk, akramia ŭsich apisanych «atrakcyjonaŭ», sam pa sabie, — čaroŭny: čyściutki eŭrapiejski haradok, navat z «architekturaj», taksama novaj — imperyja ŭ Eŭropie. Ci doŭha praciahnucca ŭsie hetyja cudy j vabnoty — nia viedaju. (Prypiska na palach: Dniom i ŭnačy elektryčnaść! Eŭropa! Jość navat Paryskija mody leta 1920 h.)
Pierakład zrobleny z vydańnia: Nikitin A.Ł. Moskovskij diebiut Sierhieja Ejzienštiejna (1920‑1921). M.: «Intiehraf Siervis», 1996, s.21‑23. Pierakłaŭ Andrej Rasinski
Z memuaraŭ
Ja nikoli nie zabudu pamiaškańnia «łožy ŭ Miensku»!
U prachadnym dvary — adnapaviarchovy dom, zaniaty pad čyrvonaarmiejski pastoj.
Niekalki pakojaŭ z łožkami, anučami, abmotkami, harmonikam i bałałajkaj.
Čamuści zakłapočanyja j zadumlivyja čyrvonaarmiejcy.
Maleńkija dźviery dalej.
Za dźviaryma štości kštałtu byłoha kabinetu ź piśmovym stałom z adarvanymi dźviercami.
Dalej jašče dźviery ŭ zusim maleńki pakojčyk.
My prychodzim tudy — niekalki čałaviek.
Ahromnistaha rostu, były anarchist, zdehieneravany rasiejski arystakrat ź niamieckim proźviščam. Niaŭdačnik — syn adnaho z druhasnych rasiejskich kampazytaraŭ. Aktor Smolin ź pierasoŭnaj frantavoj trupaj. Pamiž vykanańniem roli Mircava ŭ pjesie «Viera Mircava» (toj pjesie, što raspačynajecca sa strełu ŭ ciemry, jakim žonka prakurora zabivaje paluboŭnika, i pjesa budujecca na tym, jak krok za krokam prakuror upeŭnivajecca, što zabojca — jahonaja žonka) — jon lečyć mihreni nakładańniem ruk i hadzinami hladzić u kryštalovy šar u svaim numary hatelu.
Treńkaje za dźviaryma bałałajka.
Hrukajuć kaciałki ź viačeraju z pachodnaj kuchni ŭ dvary.
A tut — nakinuŭšy biełuju kašulu na himnaściorku i abmotki — trojčy žazłom udaraje ŭ padłohu cybaty anarchist.
Apaviaščaje, što «biskup Bohary hatovy nas pryniać».
Abmyvańnie noh paśviačonym rukami samoha biskupa.
Dziŭnaja parčovaja mitra i kštałtu epitrachili na im.
Niejkija słovy.
I voś my, uziaŭšysia za ruki, prachodzim kala lusterka.
Lusterka pasyłaje sajuz naš u… astrał.
Bałałajku za dźviaryma źmianiaje harmonik.
Čyrvonaarmiejcy ŭžo viasiołyja.
Ichnaja tuha była čakańniem viačery.
A my ŭžo… rycary.
Razenkrajcery.
Pierakład zrobleny z vydańnia: Ejzienštiejn S.M. Miemuary. Tom piervyj. M.: Riedakcija haziety «Trud», Muziej kino, 1997, s. 61‑63. Pierakłaŭ Andrej Rasinski. Fatahrafii ŭziatyja z hetaha ž vydańnia
Kamientary