Biesparaŭnanaja Manholija, dzie ŭsio — imia Čynhizchana
Piša Ihar Karniej.
Jość dziaržavy, stereatypnaje ŭjaŭleńnie pra jakija farmujecca jašče da taho, jak tudy traplaješ. Uzoram padobnaha samapadmanu — Manholija. Šmathadovy saviecki satelit viadomy najpierš tym, što pieraskočyŭ z feadalizmu ŭ sacyjalizm, śmieła minuŭšy stadyju kapitalizmu. Ciapier, padajecca, imkliva kampensuje tuju paśpiešlivaść.
Tym nia mieniej, addalenaść ad zachodniaj cyvilizacyi i ścipłaje miesca na mižnarodnaj arenie pieraŭtvaryli vializnuju terytoryju ŭ «biełuju plamu», stvarajučy iluziju, što ŭ hetym kutku nijakich zruchaŭ nie adbyvajecca. Ćvierdžańnie absalutna pamyłkovaje, a dla toj ža Biełarusi manholski prykład moža być šmat čym karysny.
Mieniej čym z troch miljonaŭ manhołaŭ pałova žyvie va Ŭłan-Batary. Astatniaja terytoryja, pryblizna ŭ šeść razoŭ bolšaja za Biełaruś, nasielenaja, jak kažuć, ad hiera da hiera (jurty). Inšymi słovami, za dziasiatki i navat sotni kilametraŭ navokał možna nie sustreć ni dušy. Zatoje ŭ dzikich stepach razdolle dla raznamasnych statkaŭ, jakich nichto asabliva nie kantraluje — maŭlaŭ, daloka ad redkaj travy ŭsio roŭna nie razyducca. Pavodle aficyjnaj statystyki, na kožnaha žychara Manholii prychodzicca blizu dvuch dziasiatkaŭ hałovaŭ koniej, jakaŭ, baranoŭ, karovaŭ, kozaŭ dy inšaj chatniaj žyvioły. Śvinaja dy ptušynaja halina nie kultyvujecca.
Redki manhoł moža pachvalicca zamožnaściu, ale pry isnujučych koštach moža sabie dazvolić bolš, čym biełarus. Samy chadavy pradukt — baranina, kilahram — 3 dalary ci 6 000 tuhrykaŭ pry kursie 1900 tuhrykaŭ za dalar. Sytny pierakus u kaviarni na dvoch tradycyjnymi buuzami (kštałtu mantoŭ) ci chuušuurami (padobnyja da čaburekaŭ) z abaviazkovym «manhoł caj» paciahnie na 5 dalaraŭ. Pradumanaja systema bankaŭskaha kredytavańnia dazvalaje žyć u razumny doŭh: spažyvieckija kredyty, pazyki na žyllo i aŭtamabili nie pieravyšajuć 2% hadavych. Raspačać i vieści ŭłasny biznes nie składaje nijakich ciažkaściaŭ, pamier asnoŭnych padatkaŭ jak PDV nie pieravyšaje 10%. Dziela pryciahnieńnia zamiežnych investycyjaŭ dziejničaje systema preferencyjaŭ, jakaja praduhledžvaje poŭnaje vyzvaleńnie ad padatkaŭ na 10 hadoŭ.
Stalica Manholii — uzor imklivaj urbanizacyi. Adrozna ad eŭrapiejskich haradoŭ, ad ranicy da poźniaha viečara tut panuje šmathałośsie klaksonaŭ: manhoły jeździać tak, jak niekali na koniach — tam, dzie zručna, a nie tam, dzie praduhledžana ŭparadkavanymi normami. Na darohach sucelnyja zatory, amal całkam adsutničaje hałoŭnaja prykmieta Azii — mapiedy, matarolery i navat rovary. Praktyčna ŭsie aŭto — pravarulnyja, zaviezienyja ź Japonii dy Karei (pry hetym usia infrastruktura prystasavanaja pad transpart ź levym rulom). Taksisty spadziajucca zbolšaha na intuicyju, mała razumiejučy ŭ darožnych kartach. Piešachodaŭ nichto nie pavažaje ŭ pryncypie, śvietłafory i «ziebry» ihnarujucca. Za ŭsim hetym chaosam raŭnadušna nazirajuć palicejskija.
Ułan-Batar — sučasny horad z abaviazkovym naboram adpaviednych atrybutaŭ: chmaračosami i darožnymi raźviazkami, bankami i biržami, muzejami i kancertnymi zalami, bahatymi kramami i proćmaj punktaŭ hramadzkaha charčavańnia. Darečy, u kramach, hiestchaŭzach i navat taksi absalutna lehalna prymajecca lubaja valuta (u miascovym CUMie tablica kursaŭ vystaŭlena prosta na kasie). Mienskija ŭłady budaŭničaj aktyŭnaści ŭłan-batarcaŭ mohuć tolki pazajzdrościć: pakul u Miensku marać pra «daŭn-taŭn» sa škła i betonu, jahony analah pasiarod stepu na stadyi zaviaršeńnia. «Vysotki» uščylnuju nastupajuć na staradaŭnija manastyrskija pabudovy dy adchoplivajuć łasyja kavałki parkaŭ i kolišnija miescaŭ pramenadu — u hetym analohii ź biełaruskaj stalicaj naŭprostavyja. Novy hlabalny prajekt — horad Budy, makiet jakoha vystaŭleny ŭ namiocie na płoščy Čynhischana.
Dziela spraviadlivaści, u spadki ad časoŭ nierealizavanaha sacyjalizmu ŭ niemałoj kolkaści zastalisia staryja zabudovy, charakternyja dla luboha biełaruskaha rajcentru — jaki-niebudź paliniały dom pijaneraŭ ci biezhustoŭny abkamaŭski hmach. Ale padajecca, što ź ciapierašnim budaŭničym impetam los ich pradvyznačany. Hetak ža, jak i pytańnie ź viartańniem tradycyjnaha manholskaha piśmienstva, prymusova zamienienaha na zahad Maskvy ŭ 30-ch hadach minułaha stahodździa na kiryličnaje. Mnohija nadpisy ŭžo ciapier dublujucca z užyvańniem staradaŭniaj manholskaj kalihrafii, uzrost jakoj datujecca jak minimum dvuma tysiačahodździami.
Jašče adna čužarodnaja rysa, nabytaja ad Savietaŭ, — alkalizacyja nasielnictva. Spradviek tut samym mocnym alkaholem ličyŭsia pierabrodžany kumys, ale apošnija dziesiacihodździ ledź nie nacyjanalnym napojem stała harełka. Vyrablajuć jaje zavody ŭ vializnaj kolkaści pa košcie ad 3 dalaraŭ za paŭlitra. Pieršy manhoł, ź jakim byŭ ustalavany mižnacyjanalny kantakt, akazaŭsia ź liku «pachmielnych». Daviedaŭšysia, što my z žonkaj ź Biełarusi, na łamanaj rasiejskaj viesieła vybudavaŭ łancužok — «vodka, piť, pochmielje» — i paprasiŭ braterskaj dapamohi. Praŭda, paśla hetaha ašałomiŭ pytańniem: «Nu, čto — słožno vam tam živietsia?». Kali toje bačyć navat stepavy čałaviek, dyk varta surjozna zadumacca…
Serca Ŭłan-Batara — płošča imia Čynhischana, jakaja ŭ niadaŭnim minułym nasiła nazvu kolišniaja kamunistyčnaha lidera Suche Batara. 10 hadoŭ tamu šery budynak manholskaha ŭradu biez škadavańnia zrujnavali buldezerami, pastaviŭšy na vyzvalenym miescy pampiezny pałac sa šklanymi kupałami. Ciapier tut pracuje Vialiki dziaržaŭny churał (parlament) i demakratyčna abrany prezydent — ciapier heta Cachiahijn Ełbehdorž. Konny Suche Batar na placy zastaŭsia, ale ŭžo całkam patanaje ŭ cieni aŭtarytetu svajho kudy bolš znakamitaha ziemlaka — Čynhischana. Pakazalna, što, adrozna ad abjektaŭ dziaržaŭnaj važnaści ŭ Biełarusi, płošča zapoŭnienaja kruhłyja sutki, a ŭviečary tut zdajucca naprakat tandemnyja rovary, samakaty, dziciačyja akumulatarnyja mašynki.
Siarod vialikaj kolkaści pomnikaŭ, uklučna z takimi ekzatyčnymi jak hurtu «The Beatles» ci padarožniku Marku Poła, vydzialajecca adzin, da razumieńnia važnaści jakoha ŭ Biełarusi tak i nie daraśli — achviaram palityčnych represijaŭ. Baraćba za vyzvaleńnie ad kamunistyčnaha pryhniotu kaštavała žyćcia mnohim manholskim dziejačam, što i znajšło adlustravańnie ŭ madernisckaj skulptury, uźviedzienaj u samym centry Ŭłan-Batara. Treba adznačyć, što idejnyja apanenty časta ŭžyvajucca litaralna na adnym piataku — pobač staić pomnik kolišniamu Hiensieku CK Manholskaj narodna-revalucyjnaj partyi Jumžahijnu Cedenbału, jaki, darečy kažučy, raspačaŭ kalektyvizacyju i da papadańnia ŭ apału apantana pravodziŭ pramaskoŭskuju palityku.
Jak i kožny vialiki horad, Ułan-Batar nie pazbaŭleny kantrastaŭ. Kali zirnuć na jaho źvierchu choć by z ptušynaj vyšyni, akažacca, što ŭparadkavana zbolšaha staličnaje jadro z ofisami, kramami i dziaržaŭnymi ŭstanovami, tady jak vysiełki ŭjaŭlajuć saboj davoli sumnaje vidovišča. Tut žyvuć tyja, kamu novabudy za 1000 dalaraŭ za kvadratny metar nie pa kišeni. Zrešty, sprava nia tolki ŭ biednaści — mnohija nia mohuć isnavać inakš na hiennym uzroŭni. Navat kali manhoła pierasialić u adnosna kamfortnuju pabudovu, pry najaŭnaści svabodnaha miesca jon pieršaj spravaj pastavić u dvary jurtu. Pry tym, što novyja rajony ciešać voka aryhinalnymi vysotkami, jakija abjektyŭna vyjhrajuć na tle zvykłych panelnych zabudovaŭ.
Samaja vialikaja kaštoŭnaść Manholii — jaje ludzi. Nadzvyčaj dobrazyčlivyja, pamiarkoŭnyja, talerantnyja. Navat biaskonca syhnalačy ŭ bok kalehi, čałaviek za rulom zastajecca absalutna ŭraŭnavažanym. Žančyny karystajucca vyhodami budyzmu, jaki, adrozna ad isłamu, nie zabaraniaje demanstravać svaje pryhažości. Mužčyny namahajucca vyhladać impazantnymi navat u rajonie chruščobaŭ. A dzieci — jany adnolkavyja i ŭ Afrycy, i ŭ Azii, i ŭ Eŭropie.
Skončyła žyćcio samahubstvam Śviatłana Krucikava ź Pinska, jakuju nieadnarazova sudzili za «ekstremizm»4
Kamientary