Dziakujučy hraviuram možna adnavić staryja damy, zamki, harady. Ale ništo nie dapamoža adnavić śpiłavanyja, źniščanyja drevy.
Takija straty niezvarotnyja. Siońnia my navat nie ŭjaŭlajem, jak vyhladali našy lasy tysiaču hadoŭ tamu. Niama šmat jakich staražytnych vidaŭ drevaŭ: naša listoŭnica i pichta eŭrapiejskaj parody syšli na pabudovu draŭlanych zamkaŭ i haradziščaŭ. Źnik cis, ź jakoha vyrablali słavutyja łuki. Usłaŭleny ŭ pieśni javar, što šepčacca z kalinaju, staŭ abžyvać našyja lasy ŭsiaho hadoŭ 300 tamu… Drevy — cełaja tema. Na jaje piša Adam Voršyč.
Drevy-patryjarchi
Car-dreva, — heta, biez sumnievu, dub. Jany samyja zaŭvažnyja — i pa vyhladzie, i pa doŭhažycharstvie. Balšynia z duboŭ-doŭhažycharoŭ za doŭhi viek paśpiavaje abzavieścisia ŭłasnym imiem i lehiendaj. Tak, u Pažežynskim laśnictvie Małaryckaha rajonu rastuć Dub-patryjarch (jamu kala 700 hadoŭ, dyjametar stvała amal 2 m, a vyšynia dreva pad 40 m) i Car-dub (jon krychu maładziejšy — kala 660 hadoŭ, u dyjametry 1,7 m, uvyški 42 m).
Letaś nad car-dubu zbudavali metaličny karkas, kab uratavać dreva ad zabojčych małanak.
U Žabinkaŭskim rajonie kala pasiołku Leninski ŭ parku «Ajčyna» za 300 m ad šašy Bieraście—Miensk raście 500-hadovy dub — jon i nižejšy (28 m), i tančejšy (dyjametar stvała 1,3 m).
Lehiendy źviazvajuć duby ź imionami słavutych ludziej. Tak, u Ščorsach jašče da niadaŭna možna było ŭbačyć Dub Mickieviča. A ŭ Kobrynskim rajonie i dahetul raście 600-hadovy Suvoraŭski dub, pad jakim nibyta adpačyvaŭ hienerał-akupant.
Kołasavy lipy j Kaściuškaŭ dub
Siońnia ŭ Biełarusi pomnikami pryrody respublikanskaha značeńnia abvieščany 337 «abjektaŭ», pryčym 117 ź ich — bataničnyja. Heta kala 50 asobnych drevaŭ, astatnija — u hrupach. I heta — tolki ŭ zvyčajnych lasach i parkach. Toje, što raście ŭ zapaviednikach i zakaźnikach, u śpis nie ŭklučajuć. U 1960—1970-ch u «pomniki pryrody» zapisvali słavutym sacyjalistyčnym «vałam». Kožny rajon staraŭsia zajmieć svoj «pomnik pryrody». Što praŭda, mnohija drevy, uniesienyja ŭ śpisy taho času, vartyja zhadki j siońnia.
Składajučy «top-śpis» najbolš značnych drevaŭ Biełarusi, hałoŭny specyjalist adździełu zapaviednaj spravy Ministerstva achovy pryrody Vital Karančuk adznačyŭ akurat uziatyja pad achovu.
Najpierš jon zhadaŭ piać drevaŭ lipy drabnaliścievaj u v.Mikałajeŭščynie Staŭpieckaha rajonu. Drevy hetyja možna nazvać «litaraturnymi». Pasadziŭ ich Jakub Kołas na siadzibie svajho brata Juzika. Heta, badaj, adzinyja drevy ŭ Biełarusi, źviazanyja ź imiem jakoha-kolviečy piśmieńnika. Ekolah Valery Drančuk źviartaje ŭvahu na toje, što mnohich drevaŭ, jakija pamiatajuć našych klasykaŭ, užo paprostu niama: «Užo vyrazali tapoli, jakija raśli kala žytła Mieleža, Karatkieviča…»
Ale vierniemsia da słynnych drevaŭ, jakija jašče možna ŭbačyć. Biez čarhovaj zhadki pra duby — nijak. U Kazłoŭskim sielsaviecie Niaśviskaha rajonu raście 500-hadovy asiłak. Historyja maŭčyć, za jakija zasłuhi jaho ŭnieśli ŭ śpis pryrodnych pomnikaŭ. Mabyć, za niemały viek.
A voś u parku saŭhasu Sitca Dokšyckaha rajonu raście 500-hadovy dub, jaki maje svaju historyju: pad im adpačyvaŭ Tadevuš Kaściuška. Pad dvuma 400-hadovymi dubami ŭ Kleckim lashasie Niaśviskaha rajonu, pavodle lehiendy, byvaŭ Leŭ Tałstoj. Dub u Skrydleŭskim laśnictvie Viciebskaha lashasu maje imia Partyzanski: padčas vajny pad im była «paštovaja skrynia» partyzanskaj bryhady Alaksieja Danukałava. Praŭda, kali brali jaho pad achovu, uličyli jašče i ŭnikalny vyhlad — hety dub zrośsia ź jełkaj.
Taki ž redki vyhlad staŭ padstavaj i dla zaniasieńnia ŭ śpis pomnikaŭ dvuch zrosłych razam duboŭ u Hałynskim laśnictvie Kleckaha rajonu. Chacia duby dastatkova maładyja (im «usiaho» kala 100 hadoŭ), ich uziali pad achovu, nazvaŭšy «ŭnikalnym tvoram pryrody siarod viadomych abjektaŭ».
Značna mienš u śpisie pomnikaŭ pryrody drevaŭ-ekzotaŭ. Na dumku V.Karančuka, važniej zachavać vidy drevaŭ, jakija raśli ŭ nas spradvieku. Tamu ciapier supracoŭniki ministerstva imknucca pry pastanoŭcy na achovu ŭličvać masu faktaraŭ — ekalahičny, estetyčny, histaryčny j kulturny. Adnak ekzoty ŭsio ž traplajucca. Naprykład, 100-hadovaja lipa karalinskaja, pasadžanaja ŭ 1923 h. pamieščykam Pasłoŭskim u parku pasiołku Albiercin Słonimskaha rajonu.
U v.Žamysłaŭl Iŭjeŭskaha rajonu raście 130-hadovy jasień pensylvanski. U naturalnych umovach jaho možna sustreć u pryatlantyčnaj častcy ZŠA.
Dekaratyŭnaje kustoŭje radadendran žoŭty (pantyjskuju azaliju) možna ŭbačyć u Žytkavickim lashasie. Raślina zaviezienaja tudy na pačatku XIX st. miascovym panam.
Skirmuntavy ekzoty
Bijolah Anatol Fiedaruk nia zhodny z supracoŭnikam ministerstva, jon ličyć, što nieabchodna adnolkavuju ŭvahu nadavać usim vidam — i aŭtentyčnym, i ekzatyčnym: «Adkul jany biarucca — ludzi z takim kruhahladam? Pakul jon budzie staracca achoŭvać aŭtentyčnyja vidy, zahinuć usie pryviezienyja ekzoty».
U jaho svoj śpis najcikaviejšych drevaŭ — pieravažna z redkich i ekzatyčnych. Jak kaža A.Fiedaruk, u Biełarusi sustrakajecca niamała drevaŭ, pryviezienych ź inšych rehijonaŭ. Na pieršy pohlad, u našych umovach niekatoryja vidy, pryviezienyja ź ciopłych krajoŭ, prosta nie mahli vyžyć, nia toje što pryžycca. «Naprykład, kiparys bałotny, jaki ŭ naturalnych umovach raście ŭ Fłorydzie, u vilhotnych subtropikach, — kaža sp.Fiedaruk. — Hetaja raślina raście ŭ nas, u Pareckim parku. Akramia taho, jana źviazana ź imiem cudoŭnaha čałavieka Ramana Skirmunta: jon pasadziŭ hetaje dreva».
Premjer BNR byŭ zaŭziatym sadavodam. Sad u kolišnim jahonym majontku maje nie adnu cikavostku. Mienavita tam sustrakajecca redkaje tulpannaje dreva (liriodendron). U pryrodnych umovach jano raście tolki ŭ basejnie Misysypi. U jaho bujnyja kvietki ružavataha koleru. U parku Skirmunta było šeść takich drevaŭ. «Ale kali prakładali darohu, ich źniščyli, nie zvažajučy na kaštoŭnaść takoj raśliny. Zastałosia tolki adno dreva», — apaviadaje A.Fiedaruk.
Z Pareckaha parku tulpannaje dreva było pryvieziena ŭ Miensk, u Bataničny sad. Kali jano pačynaje krasavać, supracoŭniki Bataničnaha sadu dajuć abviestku j zaprašajuć naviednikaŭ — atrymać estetyčnuju asałodu.
Hinkha, uratavanaje ad nacystaŭ
Treciaje z najbolš redkich drevaŭ u Biełarusi — hinkha dvuchłopasnaje. Heta staražytny relikt, vielmi redkaja ŭ Biełarusi raślina pachodžańniem z Ŭschodniaha Kitaju. Try drevy vysadžany ŭ Homielskim parku imia Łunačarskaha — na paradnym partery. Niemcy viedali canu hetym drevam i źbiralisia vykapać ich i vyvieźci ŭ Niamieččynu. Ale hamielčuki abarvali liście z drevaŭ. I kali dajšło da vykopvańnia, niemcy prosta nie zmahli znajści, jakija ž z drevaŭ — hinkha. Tak redkija drevy i zastalisia ŭ Homieli. Ciapier jany rastuć i ŭ inšych miaścinach Biełarusi: sustreć hinkha možna, naprykład, u Łošyckim parku ŭ Miensku.
Naturalna, što śpis ekzotaŭ hetym nie abmiažoŭvajecca. Tak, Siarhiej Chareŭski raić pajechać pahladzieć Viejmutavu chvoju, jakaja raście ŭ Alšeŭskim parku na miažy Miadzielskaha i Pastaŭskaha rajonaŭ: dreva maje daŭžeznuju ihlicu.
Apošnija pichty Biełarusi
Va ŭročyščy Dziki Nikar u Biełavieskaj puščy (heta były zabałočany niedastupny ludziam basejn) raście ekzemplar pichty biełaj — paroda hornaj, typovaj dla Zachodniaj Eŭropy. U harach šmat vilhaci, jakuju lubić pichta, tamu jana znajšła sabie spryjalnyja ŭmovy, dzie była zabałočanaja miascovaść. Ciapier jaje stan pahoršyŭsia, kapytnyja žyvioły źjadajuć padrost.
Pichta biełaja nie ekzatyčnaja dla nas raślina, raniej jaje ŭ Biełarusi rasło bahata, i mienavita ź jaje rabili haradziščy. Adnak hetyja budaŭničyja raboty dy jašče ekspart vyniščyli hety vid. Varta było b zaniacca reintradukcyjaj — adnavić u nas hetaje dreva. Hetaksama, jak cis i listoŭnicu…
Bolš zvykłyja dla nas «abaryhieny» — duby, ale navat siarod ich sustrakajucca redkija dla Biełarusi asobniki. Takim rarytetam dla nas źjaŭlajecca dub siadziačaćvietny — ciepłalubivy vid, charakterny dla Zachodniaj Eŭropy. U nas sustrakajecca tolki ŭ Biełavieskaj puščy. Tamsama možna pabačyć i dub skalny — vid, jaki pastupova źnikaje: jon apylajecca dubam zvyčajnym.
Załacistyja lipy, čyrvony buk
Redkimi źjaŭlajucca ciapier raśliny ź niezvyčajnaj kronaj, jakija raniej admysłova vysadžvali ŭ staražytnych parkach. Takoj redkaściu A.Fiedaruk nazyvaje lipu wratis-laviensis — hibrydnuju lipu z załacistym liściem, adzin ekzemplar jakoj raście ŭ Hałoŭčyckim parku Homielskaj vobłaści.
Redki pa svaim vonkavym vyhladzie buk lasny čyrvanaliścievy: adzinkavyja ekzemplary jaho rastuć u Rucinskim parku Kamianieckaha rajonu Bieraściejščyny i ŭ Pareckim parku. Da taho ž pieraliku niezvyčajnych drevaŭ naležyć dub čareščaty piramidalny, pradstaŭniki jakoha zachavalisia ŭ starych parkach — u Baranavičach, u parku
h. Vysokaje Kamianieckaha rajonu.
Płakučaj kronaj vyznačajecca viaz šaršavy camperdownii. Try takija drevy raśli ŭ parku Stańkava pad Mienskam. Dva ź ich vykapali j vyvieźli niemcy, adzin zastavaŭsia da apošniaha času. Sioleta ŭviesnu ź inicyjatyvy miascovych krajaznaŭcaŭ byli adnoŭleny ŭsie try asobniki.
Biełaruskija lasy i parki — ščaście dla padarožnika, jaki šukaje asałodaŭ charastva pryrody.
Kamientary