— Памяшканне на Машэрава мы шукалі недзе паўтара года, пераехалі сюды летам 2017 года. Усё тут рабілася з любоўю, на гады. У выніку намаганняў каманды мы сталі першай буйной крамай, якая на такім маштабным узроўні працавала з рэчамі з нацыянальным каларытам – і афлайн-пункт, і сайт, і замежныя кліенты.

Пасля таго як у 2020 годзе да нас з праверкамі пайшлі то АБЭЗ, то падатковая, то МНС, потым канфіскавалі частку тавараў, дакументы, стала зразумела, што хутка прыйдзецца зачыняцца. Я паставіўся да гэтага па-філасофску: ва ўсяго ёсць пачатак і канец. Калі ты займаешся бізнэсам у Беларусі, ты павінен заўсёды быць гатовы да раптоўнага канца.

Symbal.by – гэта цэлы жыццёвы этап, шмат выдаткаваных сілаў і эмоцый, спаленых нерваў, моманты эйфарыі. І цяпер гэта, так ці інакш, гісторыя, у якую мы ўвайшлі з вялікім унёскам у развіццё беларускай нацыянальнай культуры. Я кожны дзень праязджаю каля ўжо чужога нам памяшкання і стараюся думаць пазітыўна: калі ўсё зменіцца, мы адкрыемся зноў. І абавязкова ў памяшканні з яшчэ большай плошчай.

– Я пачала жыць у гэтым раёне, яшчэ калі вучылася на трэцім курсе, і адразу ўлюбілася ў яго. Тады тут яшчэ працаваў фантан, у якім усе ратаваліся падчас спёкі. Можна сказаць, што каля Кіеўскага праходзіла маё сталенне. Пасля змены некалькіх месцаў жыхарства мы зноў пераехалі сюды з мужам, калі я была цяжарная Мікушам. Сын проста тут вучыўся хадзіць, поўзаў па рэштках фантана. Мы з ім заўсёды складвалі кавалачкі пліткі ў слупкі.

Мы лічым сквер нашым ціхенькім месцам, таму было незвычайна прыйсці сюды 6 жніўня 2020 года і ўбачыць сотні людзей, рамкі, міліцыянераў вакол. І я чую, як людзі дагэтуль, калі праходзяць міма сквера, абмяркоўваюць: вось тут дыджеі перамен Цоя ўключылі на праўладным канцэрце, і было крута. Тады ўсё было класным і святочным. А цяпер ва ўсім дадаўся сум.

– 9 жніўня 2020 года затрымалі хлопца маёй блізкай сяброўкі. Я патэліла ў праваабарончы цэнтр «Вясна» (добра, што напярэдадні заскрыніла іх нумар тэлефона, бо не працаваў інтэрнэт), і там сказалі, што, хутчэй за ўсё, яго трэба шукаць на Акрэсціна. Мы забілі адрас ізалятара ў навігатар і паехалі туды. Каб вы разумелі, да таго дня я ўвогуле не ведала, дзе тое Акрэсціна і што гэта.

У працэсе пошукаў хлопца сяброўкі я пазнаёмілася там з валанцёрамі і засталася з імі. Мы ўручную фармавалі спісы затрыманых: складалі спіс прозвішчаў людзей, якіх шукалі сваякі, перадавалі іх супрацоўнікам ізалятара. Прасілі вярнуць гэтыя лісты назад з пазнакамі: крыж – чалавек знаходзіцца тут, мінус – адсутнічае. Калі людзей пачалі паціху выпускаць, з'явіўся квэст з вяртаннем ім рэчаў. Адтуль выходзілі настолькі запужанымі, збянтэжанымі, што ім дакладна не хацелася зноў вяртацца за плот, каб шукаць сумкі, накіданыя ў адну кучу гарой. І мы зразумелі, што павінны дапамагчы адсартаваць тыя рэчы. Супрацоўнікі ізалятара таксама асэнсавалі, што мы будзем карысныя, таму пусцілі за зачыненыя дзверы. Ніколі не забуду той пах унутры: сумесь з крыві і фекалій.

Амаль два тыдні валанцёрства на Акрэсціна для мяне – гэта і пра боль, і пра каханне адначасова. Я ўбачыла страх у вачах дарослых мужчын: там калечылі моцных, разумных, упэўненых у сабе. Разам з гэтым я бачыла дзяўчат, жанчын, якія гатовыя былі вынесці жалезныя дзверы, каб вызваліць сваіх каханых.

– Раней у гэтым раёне мы заўсёды гулялі з Сашам і дачкой: галубоў кармілі, сядзелі на фантане за «макам». Каталіся на самакатах і роварах. Саша вельмі любіў бавіць час з дачкой. Ëн нібыта спяшаўся жыць: нават калі прыходзіў з працы стомлены, казаў, што з задавальненнем б паляжаў, але так і жыццё міне. І ішоў на вуліцу.

Я ведаю, што людзі ўсё памятаюць: хай нават не будзе ніякіх кветак. Сама часцей езджу на могілкі, бо магу там застацца з думкамі сам-насам. На дзень нараджэння Сашы ездзіла туды разам з дачкой. Я расказала ёй даўно, што здарылася, але яна не да канца разумее, што такое смерць. Паспрабавала патлумачыць, што тата на небе і ператварыўся ў анёла, а яна ў адказ: «Я хачу, каб у мяне выраслі крылы, каб паляцець да яго».

Кожны дзень праязджаю «Пушкінскую» па дарозе на працу, і перад вачыма заўсёды паўстае той момант са стрэлам з відэа. І дзень пахавання. Не магу спакойна тут знаходзіцца і па сёння. Канечне, недзе час лечыць, я вучуся жыць нанова... Але пасля таго, як Сашы не стала, горад у прынцыпе стаў для мяне нейкім іншым, чужым.

– Як і многія, хто жыве ў Мінску, я амаль кожны тыдзень набывала на Камароўцы фрукты, гародніну, заглядвала ў індыйскую лаўку. Гэта заўсёды было месцам, якое асацыюецца са смачнай ежай.

Пасля выбараў я была ў такой эмацыйнай коме, што нават не памятаю, што адбывалася са мной асабіста як з чалавекам. Памятаю выключна падзеі тых дзён: вось я на акцыі салідарнасці на «Пушкінскай», еду дадому прымаць душ, пасля 12 жніўня іду на акцыю на Камароўку і бачу шмат дзяўчат з кветкамі. У той дзень нам не было страшна. Я не верыла, што жанчын, якія проста выйшлі выказаць сваю пазіцыю супраць гвалту, у падтрымку людзей, што моцна пацярпелі фізічна і маральна, будуць затрымліваць. Але аўтазакі ўсё ж прыехалі.

І па сёння я лаўлю флэшбэкі сваіх уцёкаў праз камароўскія гандлёвыя шэрагі. Пазней побач затрымлівалі і мяне. Я працягваю жыць з гэтымі непрыемнымі ўспамінамі і агульным абурэннем ад таго, што нехта можа казаць: «Ну, цяпер жа, Карына, усё нармальна і спакойна». Ненармальна: з людзей усё гэтак жа здзекуюцца, іх затрымліваюць. Проста цяпер гэта адбываецца кропкава і ціха.

– Проста праспект і проста месца навучання майго мужа стала для мяне кропкай, дзе я пазнаёмілася з цудоўнымі людзьмі – калегамі і студэнтамі, выкладчыкамі ўніверсітэтаў, з якімі мы сталі ў адзін ланцуг супраць гвалту. Мы адчувалі еднасць: мы – медыкі самага рознага ўзросту – выйшлі, бо не маглі спакойна глядзець на тое, што адбываецца ў нашай краіне. Мы не баяліся, бо для нас каштоўныя чалавечае жыццё і здароўе, і варта гэтыя каштоўнасці абараняць. Шкада, што сёння многіх калег атрымалася запужаць. І вось мы ўжо куды менш праяўляем салідарнасць нават у прафесійным коле, калі кагосьці з нашых звальняюць.

– Як ні дзіўна, да 2020 года я ніколі не бывала ля Стэлы. Максімум – праязджала міма. У музей Вялікай айчыннай вайны таксама не наведвалася. Мой дзядуля-танкіст ваяваў, бабуля жыла ў эвакуацыі, маці нарадзілася якраз падчас вайны, і я ведала пра маштабы трагедыі з першых вуснаў. Але памяць для мяне – не пра вялікія помнікі і, тым больш, не пра парады. Мабыць, я яшчэ таму пазбягаю тэмы вайны ў сучаснай трактоўцы, што не люблю, калі яе выкарыстоўваюць, каб апраўдаць любыя праблемы ў краіне: «Абы не было б вайны».

Упершыню я прайшлася тут з сотнямі тысяч беларусаў у адным мірным парыве – і гэта незабыўнае пачуццё. Ведаеце, бывае, што нейкі пах асацыюецца з мінулым, пачуеш яго – і адразу карцінка нейкая перад вачыма паўстае. Так у мяне і з гэтым месцам: перад вачыма ўсплываюць не толькі нашы масавыя рухі, але і момант вяртання па праспекце пасля маршаў дадому. Калі ўжо нікога амаль навокал, а на шляху сустракаеш крэатыўныя плакаты, стужачкі на дрэвах і слупах. І ты рухаешся з пачуццём нейкага задавальнення ад зробленага.

Да ўсіх гэтых эмоцый, вядома, дадалася прыкрасць, таму што пакуль мы сабрацца гэтак жа не можам. А нам трэба працягваць дэманстраваць, што супраціў не скончаны, нашы патрабаванні ў сіле.

Аляксандр, Віктар і Зміцер таксама былі на заводзе ў той дзень. Яны аддалі МЗКЦ восем гадоў свайго жыцця, але іх звольнілі пасля спробы падтрымаць «Народны ўльтыматум». Мужчыны кажуць, што любілі сваю працу, але кіраўніцтва «любіла» толькі тых, хто не дэманстраваў сваю грамадзянскую пазіцыю, адрозную ад верна ідэалагічнай. Так звальнялі канструктараў, інжынераў, нягледзячы на іх прафесійныя якасці. І яшчэ задоўга да 2020 года.

– 11 жніўня я, як заўсёды, прыехаў на змену. Ужо працаваў інтэрнэт, усе былі ў курсе гвалту, што адбыўся. І я з гэтым цяжарам на душы працаваць не мог. Людзі падзяліліся на тых, каму не ўсё роўна, і тых, каму абыякава. Першыя хацелі зрабіць усё ў прававым полі: сабраць подпісы ў працаўнікоў, якія выступалі за забастоўку. Але нават апытанне адміністрацыя нам правесці не дала, вакол жа прадпрыемства дзяжурылі міліцыянеры, – згадвае Віктар.

26 кастрычніка, у дзень заканчэння «Народнага ўльтыматуму», амаль 40 працаўнікоў МЗКЦ прайшліся па заводзе з лозунгамі і заклікамі «Далучайся!».

– Для мяне гэта было прынцыпам: лепш адзін дзень страшна, чым пасля ўсё жыццё сорамна. Асабліва перад выдатнымі людзьмі з іншых цэхаў, з якімі мы пазнаёміліся ў працэсе гэтых сумных падзей і спрабавалі стварыць сваю пярвічку пры Свабодным прафсаюзе металістаў. Праўда, 26-га нас чакала суцэльнае расчараванне: калі мы ішлі па заводзе натоўпам у той дзень, прасілі далучацца – калегі проста адварочваліся. Цягам некалькіх дзён звольнілі ўсіх, хто засвяціўся, – кажа Аляксандр.

І Аляксандр, і Віктар, і Зміцер праз некалькі месяцаў знайшлі сабе працы ў прыватных кампаніях па спецыяльнасці. Ад знаёмых, што працягнулі працаваць на МЗКЦ, яны ведаюць, што ціск за «плотам» працягваецца на любога, хто хоць дзе-небудзь засвяціўся, даў каментар СМІ.

– Пры гэтым у нас няма злосці на калег і да гэтага месца ў прыватнасці. Мабыць, людзі аднойчы нешта асэнсуюць. А калі не, то не. Цяпер гэта кропка на мапе, на жаль, для нас проста былое месца працы. І сумна назіраць, што прадпрыемства разбураецца на вачах, у тым ліку таму, што па палітычных матывах адтуль звальняюць лепшых, – каментуюць суразмоўцы.

– Купалаўскі тэатр быў не проста месцам працы, запісам у працоўнай кніжцы з 2013-га года. Ëн быў для мяне і іншых акцёраў другім домам. У 2020-м годзе літаральна мы рэпетавалі спектакль «En souvenir de Шагал» пра Марка Шагала, і я не вылазіла з тэатра. Ужо і зменнае адзенне там з'явілася. Разам з усімі цяжкасцямі тэатр быў тым месцам, дзе ты зараджаўся і падсілкоўваўся, каб жыць далей. Менавіта таму перш, чым прыняць рашэнне звольніцца, мне спатрэбілася навярнуць кіламетраў 15 па горадзе пешшу.

Будынак на Энгельса і сёння не перастаў быць для мяне домам: канечне, я не заходжу туды, не наведваю сённяшнія спектаклі як глядач і нават прынцыпова не паркуюся паблізу. Але часам нібыта наўмысна праязджаю дарогай побач, каб пабачыцца і спытаць у тэатра: «Эй, прывіт, ты як?» Для мяне гэты будынак асацыюецца з нечым бацькоўскім. Бацькі ж аднойчы адпускаюць дзяцей у вольнае плаванне, каб тыя пайшлі сваім асобным шляхам. І пасля дзеці вяртаюцца, удзячныя за ўсё. Ці ўвогуле інакш: мой дом пакуль арандаваны, там новыя жыхары, але ад гэтага тэатр не перастаў быць маім домам.

– Я з вялікай цеплынёй згадваю свой першы год навучання на «філасофіі». Памятаю сваіх цудоўных аднагрупнікаў і павагу да выкладчыкаў. На першым курсе мы яшчэ не разумелі, хто ёсць хто. Карацей, першыя ўспаміны пра ўнівер у мяне самыя цёплыя. А пасля ўсё пайшло на спад. Спачатку я проста вырашылася перавесціся на завочку, таму што адчула, што філасофія – гэта ўвесь свет. І сядзець у аўдыторыях мне падавалася не вельмі цікавым.

А пасля 2020 года я не бачыла сэнсу вучыцца і на завочцы: выкладчыкі, якія расказвалі нам пра вялікую задачу філосафаў па змяненні свету, самі, у сваёй большасці, гэты свет ніяк не змянялі. Толькі адмоўчваліся. Я адчула нежаданне далей вучыцца ў гэтых людзей і адлічылася. Чаму яны мяне могуць навучыць?

Цяпер, праязджаючы міма альма-матэр, я не магу не думаць пра маю аднакурсніцу Ксюшу Сырамалот, што праходзіць па «студэнцкай справе»: што яна робіць там, за кратамі. У камеры ці гуляе?

– Раней плошча Свабоды была для мяне адным з самых улюбёных месцаў у горадзе. Напрыклад, калі я працавала на фестывалі «Месяц фатаграфіі ў Мінску», мы ладзілі каля ратушы праекцыі французскага фатографа. Гэта ўсё было пра свабоду і пра ўдзел у жыцці горада, яго развіцці.

На тым жаночым маршы мне пашанцавала: я стаяла ў счэпцы ў другім шэрагу. Калі сілавікі пачалі адцясняць усіх да кавярні з тэрасай, я абхапіла за паясніцу дзяўчыну, якая апынулася ў першым. Ціснучы на галаву, яе са счэпкі спрабаваў выцягнуць адзін з сілавікоў, а мяне – за сцяг, які быў павязаны на шыі. Ëн спрабаваў нас нібыта «выдраць» адтуль. У іх не атрымалася: калі нас адціснулі далей, я выйшла праз тэрасу з другімі дзяўчатамі. Марш з тымі, каго не затрымалі, працягнуўся.

Нягледзячы на той эпізод, я ўсе роўна люблю гэтае месца. І калі праязджаю міма, згадваю, як там цяклі рэкі маршаў і як асабіста я адстойвала там сваю свабоду.

– Прастора ля Чырвонага касцёла заўсёды асацыявалася ў мяне з адраджэннем Беларусі: пад дахам Дома кіно ў свой час збіраліся розныя моладзевыя супольнасці, якія марылі адрадзіць беларускую культуру і мову. Сустракаліся там, абменьваліся інфармацыяй, літаратурай, улёткамі. На сённяшняй плошчы Незалежнасці мы збіраліся на важныя гістарычныя святы, угодкі культурных дзеячаў, на Дзень волі, пакуль да ўлады не прыйшоў Лукашэнка і не пачаў нас усіх гвалтоўна разганяць і арыштоўваць.

Шмат гадоў людзі былі запужаныя, змагаліся адзінкі, таму я адчула неверагодную ўзрушанасць і радасць ад таго, што пад нашым сцягам паднялася новая хваля моладзі (хай і рускамоўнай). А пасля падключыліся пенсіянеры. Я ім усім пастаянна паўтарала і паўтараю: моладзі трэба вучыцца, у іх пенсіі няма. А калі маладыя з'едуць з краіны, то і пенсійнага фонду ніякага не будзе. Мы ўсе адказныя адно за аднаго.

Заўсёды, калі бываю тут побач, з цеплынёй успамінаю, як мы вадзілі тут карагоды, як спявалі песні... Але і рэпрэсіі згадваю, тое, як амапаўцы адбіралі ў мяне сцяг. Нягледзячы ні на што, я веру, што плошча Незалежнасці і іншыя мясціны зноў будуць нашымі.

– Недзе з 9-га класа я ездзіла па Арлоўцы вучыцца ў сваю 73-ю школу. Гэта быў даўгі, непрыемны ранішні шлях з пастаяннымі заторамі. Пасля, калі паступіла ў Акадэмію мастацтваў, па гэтай жа дарозе ездзіла на пары на Сурганава. А яшчэ ў падобным да домікаў-двухпавярховікаў, што стаяць на Арлоўцы, я нейкі час жыла сама. Яны заўсёды былі для мяне нейкімі роднымі. І таму крыўдна, што ў такім мілым доміку мяне затрымалі з маці падчас разгону маршу па Арлоўцы. Прычым мы хаваліся ад сілавікоў у пад'ездзе, а здала нас ім мясцовая жыхарка-бабуля.

Сёння, праязджаючы міма, мы згадваем выключна сваё затрыманне, суд, штрафы, якія пайшлі следам. А таксама гукі ад святлошумавых выбухаў у паветры. Хаця ёсць і тое, за што я ўдзячная таму дню і месцу: за маю новую сяброўку, керамістку і мастачку, з якой мы пазнаёміліся ў турэмнай камеры.

– Калісьці ў гэтым раёне ў мяне было спатканне з дзяўчынай. А пасля майго затрымання я стараюся пазбягаць яго: побач адразу ўчашчаецца пульс. Вельмі часта сніўся момант, як я крычу сваім ратавацца, як падсаджваем дзяўчат. І пасля цябе забіраюць, і ты не ведаеш, што было далей: страшна за сваіх – ці ўсе паспелі збегчы? Той дзень падарыў мне разуменне, наколькі ўсё ж каштоўная наша свабода. І кожны павінен вырашыць, колькі ён гатовы заплаціць за яе. Перамога прыйдзе.

– Гэта месца з'яўляецца для мяне сімвалам Ромы. Тут ён быў апошні раз жывым – такім, якім я яго ведала ўсё жыццё. Рома быў неканфліктны, з пачуццём справядлівасці, але заўсёды гатовым прыйсці на дапамогу. Мне здаецца, менавіта ў гэты вечар ён выйшаў сюды для таго, каб быць на месцы ў выпадку патэнцыйнай небяспекі.

Плошча Перамен выклікае ў мяне дваякія пачуцці. З аднаго боку, Рома любіў прыходзіць сюды, тут заўсёды было і ёсць шмат маладой пазітыўнай энергіі, тут жывуць выдатныя, прагрэсіўныя людзі. Тут ён быў шчаслівы. З іншага боку, гэта месца болю. Тут адбыліся жудасныя падзеі, што паўплывалі на лёсы шмат якіх людзей. Гэта стала месцам несправядлівасці і майго ўнутранага абурэння. Абурэння хаця б тым, чаму я не магу свабодна прыйсці і ўшанаваць памяць майго сына менавіта тут. Толькі праз пяць месяцаў пасля таго, як Ромы не стала, я змагла прыйсці сюды, пастаяць, пагутарыць з людзьмі, якія ведалі і любілі Рому. І ўвесь час, што я тут бываю, мяне ахоплівае моцная эмацыйная хваля, а на вочы наварочваюцца слёзы.