Пішам доўгія тэксты з 1906 года
© 2018 | Наша Ніва

НАВАГРАДАК

Адзін з ключавых гарадоў у старажытнай гісторыі Беларусі. Тут закладаліся асновы Вялікага Княства Літоўскага. Тут – радзіма Адама Міцкевіча. Тут – руіны самага магутнага і таямнічага замка, што стаіць на адной з найвышэйшых кропак у Беларусі – 332 метры. Чвэрць гэтага горада стаіць на ўзгорках. Наваградак – у чарговым выпуску «Гарады Магдэбургскага права».

ТАЯМНІЦЫ СТАЛІЦЫ ВКЛ

Паселішча на тэрыторыі Наваградка ўзнікла ў канцы X стагоддзя. Тут знаходзяць сляды славянскай і балцкай культур. Першая згадка пра Наваградак — 1044 год — звязаная з заснаваннем новага горада падчас паходаў кіеўскага князя Яраслава Мудрага на Літвy. Але з пісьмовых крыніц немагчыма зрабіць выснову, што маецца на ўвазе менавіта заснаванне беларускага Наваградка.

ЛЕГЕНДЫ КНЯСТВА

Горад паўстаў і выбіўся ў магутны княжацкі цэнтр у зусім не тыповым для тых часоў месцы. Найбліжэйшая да Наваградка вялікая рака — Нёман, знаходзіцца за два дзясяткі кіламетраў. Такая вось загадка старажытнай урбаністыкі. Назва Навагрудак замацавалася, калі горад увайшоў у склад Расійскай імперыі і справаводства вялося тут па-польску. Мясцовыя ж, асабліва сталага веку, трансфармуюць яе на старажытны лад з націскам на другое «а» — Наваградак.

МІНДОЎГ

Каля 1250-х гадоў Наваградак перайшоў пад уладу літоўскага князя Міндоўга. Акалічнасці пераходу і сёння выклікаюць спрэчкі (само паходжанне князя — суцэльная таямніца). У гэты час быў пакладзены пачатак Вялікага Княства Літоўскага.

У ліпені 1253 года паганец Міндоўг прымае каталіцтва і ад імя Папы Інакенція IV карануецца на «Караля Літвы» — першага і апошняга ў гісторыі.

На мапе Еўропы ўзнікае новая дзяржава — ВКЛ. Гэта дае падставу лічыць Наваградак першай сталіцай, але цяжка сказаць, ці быў у той час такі панятак, як сталіца княства.

У 1260-я Міндоўг карыстаўся неабмежаванай уладай, што, магчыма, і стала прычынай яго забойства разам з малодшымі сынамі.

З Міндоўгам звязана не адна легенда. Напрыклад, невядома, дзе знаходзіцца яго карона, ды і ці была яна наогул. Невядома і месца пахавання «Караля Літвы». Ёсць легенда, што Міндоўг, перайшоўшы перад смерцю ў паганства, вярнуўся ў Наваградак — і пахаваны ў кургане. Цяпер гэты ўзгорак са старымі хрысціянскімі могілкамі завецца «Гара Міндоўга». У 1990-я тут усталявалі памятны знак. Самае каштоўнае і пэўнае, што засталося ад Міндоўга, — дакументы аб перадачы зямель Тэўтонскаму ордэну (захоўваюцца ў Берліне) і фрагмент пячаткі.

Пячатка Міндоўга. Сучаснае ўзнаўленне паводле апісання 1393 года. Фота: Wikimedia

Уяўны партрэт, гравюра з кнігі Гваньіні «Апісанне еўрапейскай Сарматыі», 1578 г.
Фота: Wikimedia

ВІТАЎТ

З канца XIV стагоддзя Наваградак развіваўся пад уладараннем Вітаўта Вялікага. Згодна з паданнем, на месцы паганскага капішча ён узвёў гатычны фарны Касцёл Перамянення Гасподняга – адзін з сённяшніх турыстычных сімвалаў. Інтэр'еры храма аздобілі вітражы, а архітэктурную кампаноўку склалі тры капліцы.

У 1422 годзе ў гэтым касцёле пад замкавай гарой узялі шлюб кароль польскі Ягайла і Соф'я Гальшанская. Гэта дало пачатак дынастыі Ягелонаў – князёў ВКЛ, каралёў Польшчы, Венгрыі і Чэхіі. Паводле легенды, падчас вяселля Ягайлы і Соф'і насельніцтва сярэднявечнага Наваградка павялічылася ўдвая – ганаровыя госці проста запаланілі горад.

У гэтым храме быў ахрышчаны і паэт Адам Міцкевіч.

Паводле адной з версій, касцёл, дзякуючы сваёй аскетычнай архітэктуры, мог уваходзіць у абарончую сістэму наваградскага замка.

У канцы XIV — пачатку XV стагоддзя рэлігійна талерантны Вітаўт пасяліў у Наваградку і яго наваколлі татар (вялікая дыяспара і сёння ў суседнім мястэчку Іўе). Наваградская мячэць засталася на сваім ранейшым месцы, дзе была яшчэ з XVI стагоддзя. У ёй маліліся да канца Другой сусветнай.

За савецкім часам мячэць зачынілі і перабудавалі ў жылы дом. У 1990-я будынак вярнулі наваградcкім мусульманам.

Вітаўт, гравюра з кнігі Гваньіні «Апісанне еўрапейскай Сарматыі», 1578 г.
Фота: Wikimedia

ЗАМАК

Традыцыйна ўзвядзенне замка стала магчымым дзякуючы ўзгоркаваму ландшафту ў Наваградку. Беларусы звычайна памятаюць пра «горны» Лагойск, але многія забываюць, што менавіта Наваградак — самы высокі па ўзроўні над морам горад Беларусі.

Драўляны замак тут быў вядомы з XI стагоддзя, а ў XIII з'явілася першая каменная вежа. На замчышчы стаяла царква і княскі палац. Імаверна, менавіта ў ім спыняліся Вітаўт з Ягайлам. Лічыцца, што ў XVI стагоддзі Наваградскі замак быў адным з самых магутных умацаванняў на беларускіх землях.

Падчас ваенных ліхалеццяў XVII стагоддзя – вайны з Масковіяй – замак моцна пацярпеў. Яго велічныя вежы ўзарвалі, і ён цалкам страціў свае абарончыя функцыі. На замчышчы пасвіліся свінні, сюды нават вывозілася смецце. Магчыма, камяні замка ляжаць пад асфальтам Наваградка: у 1802 годзе гарадзенскі губернатар Бенінгсен дазволіў брукаваць імі вуліцы. Толькі ў 1920-я руіны паспрабавалі ўзяць пад ахову. Польскія навукоўцы (Наваградак адышоў з Заходняй Беларуссю да Польшчы) правялі кансервацыю вежаў, паставілі апоры і ўзнавілі прыблізны план замка. Наваградак стаў аб'ектам увагі археолагаў ужо ў другой палове XX стагоддзя.

Кубак святой Ядзвігі.
Фота: Wikimedia

Даследчыкі з Пецярбурга працавалі на замкавай гары з 1956 года. Узначальвала экспедыцыю Фрыда Гурэвіч. У 1960-м яна і знайшла найвялікшы скарб наваградскага замка — «Кубак святой Ядзвігі», разбіты. Шкляны келіх, які выкарыстоўвалі падчас каранацый і найвышэйшых урачыстасцяў. Лічыцца, што гэта быў падарунак Міндоўгу ад візантыйскага імператара Атона II. Згодна з легендай, гэтыя кубкі належалі Ядзвізе — жонцы герцага Сілезіі Генрыха. Ёсць і іншая легенда: у разьблёным кубку з выявай грыфона, ільва і дрэва жыцця вада магла ператварацца ў віно. На сёння вядома чатырнаццаць такіх кубкаў у музеях Польшчы, Германіі, Галандыі і Англіі. Брытанскі музей уключае іх у «Топ-100» найважнейшых помнікаў матэрыяльнай культуры. Кубак з Наваградка выставілі ў Эрмітажы толькі ў 2017 годзе.

Абрысы наваградскага замка з падручнікаў і турыстычных плакатаў ведае кожны. Руіны ўнесеныя ў праграму «Замкі Беларусі», іх рэстаўрацыя працягваецца з 2011 года. Рэшткі замка чакалі гэтага 300 гадоў.

7 ВЕЖАЎ НАВАГРАДКА

ШЧЫТОЎКА

Першая мураваная вежа ў замку – цэнтральная і галоўная. Абрынулася ў 1916 годзе (на фота паказана, як яна выглядала да гэтага). Лічыцца, што ў ёй і быў заезд у замак. Мела вышыню 25 метраў (5 паверхаў). Яе плануюць часткова аднавіць, накрыць дахам і зрабіць унутры музей.

КАСЦЕЛЬНАЯ

Паўстала другой, пасля Шчытоўкі – прызмападобная трохпавярховая вежа. Яе пачалі рэканструяваць у 1990-я. Цяпер вежу падтрымліваюць металічныя бэлькі, бо яна стаіць на самым краі замчышча.

ДАЗОРНАЯ

Шостая вежа. Будавалася з канца XV стагоддзя ў сувязі з нападамі крымскіх татар на землі ВКЛ. Магутныя падмуркі вежы (14 на 14 метраў) адкапалі археолагі ў 2011-м годзе і закансервавалі.

ПАСАДСКАЯ

Трэцяя вежа ў замку. Мела ўваход: дзверы на дубовых брусах. Падмуркі вежы археолагі адкапалі ў 2011-м і закансервавалі.

МАЛАЯ БРАМА

Чацвёртая пабудаваная вежа. Яе фрагмент захаваўся. Праўда, праход праз яе зачынены.

КАЛОДЗЕЖНАЯ

Пятая вежа. Не захавалася, на яе месцы цяпер прыватная забудова. Вежа забяспечвала выхад да вады падчас працяглых аблог.

МЕСЦКАЯ

Сёмая вежа-фантом. Некаторыя навукоўцы лічаць, што яе не было. Міхась Ткачоў дапусціў, што яна існавала, калі адкапаў на яе месцы замкавыя сцены, але падрабязна даследаваць не мог – у 1970-я тут была прыватная забудова.

Інтэрактыўная схема

Сапраўдны выгляд Наваградскага замка пакуль застаецца найвялікшай таямніцай. У архівах Беларусі, Літвы і Польшчы гісторыкі не могуць знайсці яго план-схему. Бацькам-стваральнікам усіх графічных вобразаў замка лічыцца слынны гісторык Міхась Ткачоў. Менавіта ён даследаваў яго ў 1970-я, і на падставе гэтых навуковых распрацовак мастак Яўген Кулік стварыў мастацкую рэканструкцыю. Ад гэтага малюнка бяруць пачатак усе далейшыя спробы візуальнай рэканструкцыі замка.

26 ліпеня 1511 года Наваградак у ліку першых беларускіх гарадоў атрымаў Магдэбургскае права – самакіраванне ў фінансавых і гаспадарчых пытаннях. У ХVIII стагоддзі некаторыя гарады страцілі магдэбургскія прывілеі, але Наваградак, як паспяховы горад, захоўваў іх да падзелаў Рэчы Паспалітай. Галоўны атрыбут самакіравання – герб – Наваградак атрымаў амаль праз стагоддзе.

У 1595 годзе Жыгімонт Ваза надае гораду герб у выглядзе барочнага шчыта: «у чырвоным полі постаць арханёла Міхала ў чорным узбраенні з крыламі за спінай; у правай руцэ меч, у левай — шалі». Выява герба Наваградка з'яўляецца адной з самых ранніх у геральдычнай традыцыі беларускіх гарадоў. Асноўнымі заняткамі гараджан у гэты час былі рамёствы. На кірмашы, праводзіць якія дазваляў магдэбургскі прывілей, прыязджалі нават з Вільні. Дарэчы, у сталіцы цяперашняй Літвы ёсць вуліца ў гонар Наваградка – Naugarduko gatve. Такая вось сувязь дзвюх сталіц Вялікага Княства.

МАГДЭБУРГСКІ ПРЫВІЛЕЙ

РАТУША

Ратуша – сімвал магдэбургскага самакіравання, яна была збудаваная ў Наваградку ў сярэдзіне ХVII стагоддзя на рынкавай плошчы (цяпер Леніна). Тут засядала выбарная мясцовая ўлада – магістрат – і захоўвалася казна. Ад мясцовых можна і цяпер пачуць, якая яна была «мураваная прыгажуня». На самым версе вежы разам з гадзіннікам размяшчаўся флюгер у выглядзе Арханёла Міхаіла. Пасля пажару 1862 года ратушу вырашылі не аднаўляць і разабралі. Цяпер памяць пра яе захоўваецца ў выглядзе мурала на сцяне жылога дома і ў макеце «Страчаная спадчына» на цэнтральнай вуліцы.

Адметнасць цяперашняй забудовы Наваградка – амаль поўная адсутнасць сайдынгу на гістарычных будынках. Прыемна, што, нягледзячы на свой правінцыйны статус (у Наваградку жыве каля 30 тысяч жыхароў), горад імкнецца падтрымліваць турыстычную прывабнасць.

Гандлёва-складскі комплекс, узведзены ў Наваградку ў 1812 годзе паводле пецярбургскага праекта, з'яўляецца помнікам эпохі класіцызму. Гандлёвыя шэрагі перабудавалі ў 1953 годзе, але вось ужо два стагоддзі яны выкарыстоўваюцца па сваім прызначэнні. Уздоўж фасада праходзіць галерэя з калонамі.

ШЛЯХТА

У Наваградку ў XIX стагоддзі, як сцвярджаюць пісьмовыя крыніцы, было больш шляхты, чым у Горадні – 420 чалавек. Горад хаатычна разбудоўваўся мураванымі дамамі. Яго радыяльная планіроўка (ад цэнтральнай плошчы вуліцы разыходзяцца прамянямі) захавала структуру еўрапейскіх гарадоў. Хоць яшчэ ў 1778 годзе англійскі падарожнік Вільям Кокс, праязджаючы праз Наваградак, пісаў, што горад «пабудаваны цалкам з дрэва, выключэннем з'яўляюцца 2 ці 3 дамы з цэглы».

Наваградчына – радзіма Адама Міцкевіча. У міжваенны час у Наваградку склаўся своеасаблівы культ асобы польска-беларускага паэта і асветніка. У 1920-я мясцовыя жыхары на тэрыторыі Малога замка насыпалі ў гонар Міцкевіча курган: турысты прывозілі ў Наваградак зямлю са сваёй радзімы, некаторыя дасылалі яе поштай. Непадалёк ад кургана стаіць і помнік. У цэнтры горада разбіты парк з музеем Міцкевіча. Будынак адноўлены на ўзор сядзібы ў фальварку Завоссе, дзе нарадзіўся славуты зямляк.

Помнік Адаму Міцкевічу ў Наваградку

У міжваенны час Наваградак стаў цэнтрам ваяводства (вобласці) у складзе Польшчы. Невялікі па колькасці насельніцтва, ён актыўна забудоўваўся тыпавымі праектамі польскіх архітэктараў. У горадзе ўзводзіліся цэлыя кварталы. Частка забудовы ў «закапанскім» стылі народнай архітэктуры поўдня Польшчы захавалася ў Наваградку па сёння. Будынкі выглядаюць незвычайна для традыцыйнага ландшафту беларускіх гарадоў.