Аўстрыя і Вена ў жыцці вядомых беларусаў

Ніжэй – пра адзін пісьменніцкі дзень у Вене, новы раман, творчасць, будучыню, грошы і эгаістычную місію Марціновіча-пісьменніка.

Сяргей Гудзілін, фатограф НН

З чаго пачаўся для цябе гэты горад? І як так выйшла, што ён стаў табе не чужым?


Па запрашэнні Венскага літаратурнага дома я ўпершыню прыехаў у Вену ў 2014-м на прэзентацыю нямецкага перакладу свайго першага рамана «Параноя». Гэта быў толькі пачатак, горада я яшчэ не ведаў.

Я быў у літаратурным туры пасля выхаду кнігі ў выдавецтве Voland & Quist. Звычайна пасля выхаду кнігі ў сур'ёзным выдавецтве яно накіроўвае цябе ў тур. Той тур уключаў у сябе Берлін, Вену, Цюрых, Лейпцыг і дзясятак іншых гарадоў.

Ездзіў я тыдні два, і новы горад сустракаў мяне амаль кожны дзень. У такім тэмпе табе не да прыгажосці еўрапейскіх сталіц. Ты проста молішся, каб твой гатэль быў недалёка ад вакзала. Пасля ты прыходзіш спаць, і назаўтра ў цябе новы горад — і ўсё паўтараецца.

Ужо пазней я атрымаў магчымасць працаваць над манаграфіяй пра Шагала ў адным з інстытутаў Вены. Праз месяц я ведаў гэты горад не горш за Мінск.



Ты змяніў мноства гарадоў. І гэта не часовыя вандроўкі. Дзе жыве тваё сапраўднае я?


Да гэтых зменаў я ўжо прызвычаіўся. Я паўсюль іншы. Я ж і ў Беларусі таксама не свой. Я свой у цягніку ці самалёце, у дарозе… Маё Я — у мове і ў тэкстах. Нават жывой камунікацыі, як сродку ўзбагачэння, мне ўжо не так важна мець шмат.

Структура адносін у такіх людзей, як я, якія вандруюць, якія іншыя паўсюль, зусім не такая. Ты нават ужо сябруеш па-іншаму. У мяне ёсць сябар, з якім мы камунікуем раз на 5 год. І мы ўсё роўна адчуваем сябе сябрамі.

Пра Вену

З чаго пачаўся для цябе гэты горад? І як так выйшла, што ён стаў табе не чужым?

« Я ПАЎСЮЛЬ ІНШЫ.
Я І Ў БЕЛАРУСІ
ТАКСАМА НЕ СВОЙ.
МАЁ Я — У МОВЕ
І Ў ТЭКСТАХ »

Як выглядала праца ў Інстытуце?



У Венскім інстытуце гуманітарных навук мне вылучылі ўласны працоўны кабінет. Сама ўстанова спецыялізуецца на паглыбленых даследаваннях у галіне гуманітарных навук.

Першая задача для маладога навукоўца — навучыцца рабіць прэзентацыю свайго даследавання і выслухоўваць крытыку. Тут я ўпершыню даведаўся, што такое венскі стыль прэзентацыі. Ты мусіш выйсці з паперкамі і па іх чытаць. Ніякіх слайдаў, праектараў, паўэрпойнтаў…

Пасля даклада — сеанс пытанняў: спачатку задаюць пытанні прафесары, потым — дацэнты, потым — усе астатнія. Універсітэцкая іерархія тут не пусты гук. Ты нават адразу не можаш сябраваць з навукоўцамі, якія маюць вышэйшую за цябе ступень. Першы час я сябраваў з такімі ж скулерамі з Усходняй Еўропы, як і сам я.



Мы ўвайшлі праз парадны ўваход і лесвіцу, засланую чырвоным сукном. Магу спытаць пра яе асабістую дэталь і сімвалізм для цябе?


Ты ўздымаешся, і яна рыпіць пад нагамі, і чырвоны кілім скрадае гук крокаў і нават пахне там старой еўрапейскай школай. Яна пакідае адчуванне сапраўднай цытадэлі акадэмічных традыцый.

Інстытут

Прафесія сучаснага пісьменніка знутры. Якім чынам гэта выглядае ў цябе?



У нейкі момант я зразумеў, што беларускаму пісьменніку працаваць з літаратурнымі агентамі з Масквы — значыць быць часткай рускай літаратуры.
У банкаўскай сферы гэта, напрыклад, няважна — першыя еўрапейскія банкі, дарэчы, з'явіліся на тэрыторыі, што ўваходзіла ў Аўстра-Венгрыю — банк Райфайзена.

Таму я проста ўзяў і напісаў мэйл нямецкаму літаратурнаму агенту Томасу Відленгу. Вельмі просты па форме ліст, дзе я пытаюся, ці можа быць зацікаўленасць у яго, каб прачытаць мае тэксты. Гэта было да выхаду «Мовы», 5 гадоў таму. Тады ў мяне было 3 раманы. Ён адмовіў і папрасіў пачакаць.

У мінулым годзе з Цюрыха я зноў выйшаў на Відленга і прапанаваў некалькі тэкстаў. Ён прачытаў усе і адказаў, што мы гатовыя да падпісання агенцкай дамовы. Цяпер ён чакае «Ноч» у перакладзе на рускую. Сёння, калі мы ў Вене, атрымаў вельмі важнае паведамленне, што пераклад узяліся ацэньваць рускія выдаўцы. Ім я пішу сам. Агент працуе з усім астатнім літаратурным светам.



Грошы і адносіны з імі: чым зарабляе сучасны беларускі пісьменнік?


Багаты не той, хто шмат зарабляе, а той — каму не шмат патрэбна. Асноўная мая інвестыцыя і растраты — вандроўкі. Асноўная частка пісьменніцкіх заробкаў прыпадае на пераклады кніг і экранізацый. Таксама публіцыстыка. Вяду калонку ў нямецкамоўнай Zeit.


Пра грошы. Маю рахунак для замежных ганарараў у Пріорбанку. Кліентам стаў выпадкова: пабачыў у мінскім ліфце буклет з тыповым жаночым аўстрыйскім вобразам. Гэта было на Кальварыйскай.

Прафесія пісьменніка

Вена ў творчасці Марціновіча, як мне бачыцца, — Шагал і Скарына. Пра аднаго ты пісаў тут кнігу, пра другога, пасля тэатральнага досведу, — п'есу. Давай з маладзейшага — чаму Марк?



У люстры яго біяграфіі можна пабачыць лёсы ўсіх нас. Усіх, хто нешта актыўна робіць, жывучы тут. Ён апынуўся ў Парыжы ў вельмі добры момант, калі Матыс і Сезан ужо не падаваліся скандальнымі мастакамі. У той момант Шагал быў не тое каб папулярным. І вось хлопчык з Віцебска, пабачыўшы Луўр, едзе да сябе дамоў і культывуе сучаснасць тут. Не ўсе гатовыя былі гэта прыняць. Нават маладзейшыя вучні.



Чаму Францішак?



Скарына? Дык таму ж, чаму і Шагал: вельмі іканічная біяграфія. П'еса пішацца зусім па-іншаму: там аўтарам кіруюць героі. Калі яны прыдуманы трапна, яны пачынаюць балбатаць і іх ужо не стрымаць, не спыніць, не суняць.

«Кар'ера Доктара Раўса» была напісана ў 2016 годзе, і гэта спроба перанесці падзеі Скарынавай біяграфіі ў сучаснасць у крыху мадыфікаваную яе версію. У 2017-ы год, у якім ніхто не вынайшаў друкаваных кніг. І вось «стартапер» Скарына цягаецца па офісах і ўгаворвае ўкласціся ў гэтую вынаходку. У кнігу. Тлумачыць, чаму кніжка — штука карысная.

Працягнем пра выбітных. Як доўга беларуская мас-культура будзе яшчэ эксплуатаваць і хайпіць «класічных» беларускіх герояў? Бо я неяк ужо стаміўся ад школьнай праграмы. Можа, досыць і патрэбны іншыя? Ці гэта звычайны працэс у лакальных культурах?



Дык у тым жа і прыкол, што ў беларускай культуры якраз памяць нядоўгая і яе трэба рэанімаваць. Нам трэба напампоўваць сучасным жыццём усіх «адлітых у бронзе» герояў. Скарына сёння — гэта помнік ля бібліятэкі. А мусіць быць жывым чалавекам, бо ён жа — такі ж, як і ты, як я. Гэта як Гай Рычы, які ставіць Шэрлака Холмса ці легенду пра Караля Артура. І ставіць так, што гэта як бы адразу пра сучаснасць. Калі мы «ўспомнім» Скарыну, калі ўвядзём у культурны абарот і засвоім Дамейку — тады можна будзе думаць і пра новых.

Архітэктура стварэння тэксту. Як гэта ўсё працуе ў цябе?



Спачатку ўзнікае ідэя. Ідэя, якая ўтрымлівае ў сабе ўсе сюжэтныя хады і цэлыя комплексы пытанняў. Што будзе, калі ўсе гаджэты згаснуць? Што будзе, калі аднойчы не ўзыдзе сонца? Што будзе, калі вакол нас запануе цемра? Ты ўяўляеш сабе нейкі свет.


У ім ёсць ты?


Не, не. Ты, як рэальны чалавек, пры вытварэнні рамана проста не існуеш. Я нават і не пішу адразу. Ідэя ўспыхвае ўнутры мяне. І ўсё пачынаецца з героя… Папярэдні раман, «Возера радасці», узнік з ідэі пра дзяўчыну, якую ніхто не любіць, якую не любіць бацька. Звычайнай дзяўчыны, якая не вельмі ўражвае, якая паходзіць з заможнай сям'і і прагне любові. І больш нічога няма. Такія пачуцці нават не трэба запісваць.

Пасля мінае 2−3 гады, калі я проста жыву з гэтымі думкамі. Пасля проста сыходзяцца зоркі, наступае прыдатны для пісання час, час, калі ёсць прастора без залішняй камунікацыі, без інтэрнэту…

З Ясяй я жыў 2 гады. Аднойчы ехаў у Вільню, не было вайфаю, і я проста адкрыў ноўт і пачаў запісваць сінопсіс. Усё тое, што за 2 гады абдумалася. Тры старонкі структураванага тэксту. Адразу па частках. І пасля гэтага трэба нават не дазваляць сабе думаць пра гэты файл. Я проста бэкаплю яго сабе ў архіў электроннай пошты. І гэты файл, думкі аб ім, павінны ўжо ўспрымацца як твой уласны досвед. Бо такіх файлаў у цябе — дахалеры.

Ноч. Шосты раман Марціновіча. Як ён узнік і аб чым ты там гаворыш?



Аднойчы ўначы я не мог спаць,
і ў святле ліхтарыка ад чыталкі прымроіў сусвет, у якім згаслі ўсе гаджэты, а ад нашай татальнай падлучанасці нічога не засталося. За вокнамі была цемра, мне чамусьці было неспакойна. І я ў паўсне пабачыў героя, які ідзе праз ноч па Беларусі, якая стала нагадваць ці то казачнае Сярэднявечча, ці то Герадотаву праўду.

Гэта прыдума з'явілася, можа, пяць гадоў таму. Два гады таму быў занатаваны сюжэт. І вось у мінулую вясну я сеў за распрацоўку рамана. Ён пісаўся спачатку ў Цюрыху, потым — у Вільні і Мінску. Напісаны па-беларуску. Правобразам было пачуццё, стан. Сцюдзёная ноч, няўтульнасць, стома і небяспека.

Раман будзе фантастыкай, але, здаецца, фантастыкі такога кірунку пакуль няма не толькі
ў беларускай, але і ў сусветнай літаратуры, я хацеў вынайсці нешта сваё. Мне было камфортней жыць у тым свеце. Камфортней часам, чым быць тут і цяпер. Я шпацыраваў цёмнымі начамі па розных гарадах і выхопліваў маленечкія дэталькі цёмнага свету.

Урывак з новага рамана Віктара Марціновча. Друкуецца ўпершыню і са згоды аўтара.

Калі «Паляўнічым на снезе» Брэйгеля нехта выключыў святло, а сажалку ўнізе пагорка шчыльна атачыў палаткамі гандляроў з зорачкамі свечак, дык атрымалася б панарама «Пан Кніжнік і пані Герда выходзяць да рынка». Пан кніжнік — кожны з маркотных сялян, што спускаюцца да возера. Пані Герда — любая з чорных сабачын, якія суправаджаюць няўдалых паляўнічых.

Тое, што Брэйгель дакладна пасуе да гэтага горада, я зразумеў яшчэ шчаслівай парой світанкаў і змярканняў. У Мінска заўсёды быў Брэйгелевы снег, Брэйгелевы мінакі і Брэйгелевы дрэвы.

Над прастакутным возерам навісае велічная «Званарная вежа» — высокая труба спарахнелага ды даўно разрабаванага завода. Менавіта адсюль Гацак штораз абвяшчае надыход раніцы і вечара. Адразу за заводам пачынаецца памежная сценка, што аддзяляе нашыя землі ад Кальварыі. Сам рынак — цэнтр грамадскага, палітычнага і забаўляльнага жыцця Грушаўкі. Што праўда, забаваў тут мала: кропкі з рознымі гатункамі брагі, газета «Газета» ды коўзанка, зладжаная на прастакутным стаўку.

Новая кніга