Колькі ж тут Мінска! Пра новую кнігу Заміроўскай
Калі чытаеш кнігу Таццяны Заміроўскай «Эвридика, проверь, выключила ли ты газ», вусціш змяняецца пяшчотай, піша Зося Лугавая.
15.12.2024 / 19:15
У свой час Таццяну Заміроўскую многія заўважылі як музычную журналістку. Пасля яна стала напісала кароткую прозу і раман «Смерти.net». Цяперашні зборнік «Эвридика, проверь, выключила ли ты газ» — гэта немастацкія тэксты, якія Таццяна напісала з 2015 па 2023 год, пасля сваёй эміграцыі ў ЗША. У іх, вядома, шмат музыкі, а таксама рэфлексій пра дарагое, памяць і забыванне.
Сама Таццяна кажа, што гэтая кніга пра тое, «як вымяраць адлегласць да назаўсёды згубленай Беларусі праз назаўсёды згубленыя ідэнтычнасці…; пра тое, як музычны журналіст з Беларусі нарэшце перастае ім быць у Нью-Ёрку, таму што цяпер усе яны побач…». Яны — гэта музычныя героі і куміры. Тыя, каго аўтарка слухала і пра каго пісала шмат гадоў, знаходзячыся на іншым баку Атлантычнага акіяна.
Бліжэй да канца кнігі Таццяна задае сама сабе іранічнае пытанне: «Ці не прадукую я непатрэбную рэфлексію?» Піша аўтарка складана і метафарычна: часам ухапіць думку за хвост атрымліваецца толькі пасля таго, як перачытаеш абзац ці старонку. А бывае, толькі хвост табе і застаецца, а думка спрытнай яшчаркай хаваецца за бліжэйшы камень.
Гэта не проста назіранні за сваёй нью-ёркскай штодзённасцю і прыгадванне штодзённасці беларускай. Не ўспаміны, як яны ёсць. Гэтыя тэксты знаходзяцца «ў балючым прагале паміж аўтафікшанам, creative-нонфікшанам і метафізічным мемуарам». Чытача чакаюць складаныя метафары, грувасткія канструкцыі вобразаў і ўспамінаў, тэрміны і прозвішчы. Але будзе і гумар: «Я не артхаус, а нармальны чалавек з гнуткім стылістычным дыяпазонам». Будзе пранізлівая шчырасць: «Немагчыма пісаць пра тое, што рабіла цябе жывой, калі ты не зусім жывая». Будзе прыгажосць дробнымі пацеркамі: напрыклад, «жоўта-цытрынавыя дымныя Ecolines і бледна-малочныя, як нованароджаныя змеі, МАЗы» мінскага аўтавакзала.
Эсэ, якое распачынае зборнік, было напісанае для праекта Litradio у красавіку 2023 года, і прысвечанае таму, як аўтарка перажывала год ад пачатку вайны ва Украіне. Як дазваляла сабе любіць тое, што любіць, і не саромецца гэтага. Як збірала сябе, ці хутчэй — як расчышчала сабе шлях ад аскепкаў сябе самой. Гэта — найдаўжэйшы тэкст, амаль 80 старонак, і менавіта ён стаў нагодай сабраць усе тэксты ў кнігу.
Эсэ наскрозь пранізана музыкай і канцэртамі, на якія аўтарка хадзіла амаль апантана, адчуўшы, што жыццё можа скончыцца ў любы момант і лепей карыстацца тымі магчымасцямі, якімі можна скарыстацца. Пішу і думаю, што гучыць гэта даволі банальна — у Таццяны сфармулявана дакладна прыгажэй, — але, па факце, кожнага з нас у пэўны момант жыцця працінае вось гэтае «я пакуль ёсць, але ўжо заўтра магу не быць». Таму цягам 2022 года аўтарка ходзіць на выступы ўсіх улюбёных гуртоў, і гэты калейдаскоп канцэртаў — храбет тэксту, на які Таццяна нарошчвае багата ўсяго іншага.
«Канцэрт — гэта сведчанне жыцця ў цяперашнім часе для нейкай супольнасці людзей, і ўжо заўтра ўсё будзе інакш: нехта памрэ, нехта заўсёды памірае заўтра. Такое ўрачыстае ўсведамленне часовасці і далікатнасці, celebrating fragility».
Праз канцэртна-музычныя нататкі мы даведваемся, напрыклад, што для аўтаркі «ўсё, што робіць мяне шчаслівай, старэйшае за Пуціна». І думка пра тое, што старэйшыя за Пуціна людзі могуць быць духоўна і ідэалагічна блізкімі ёй, ратавала і давала надзею. Заміроўская некалькі разоў вяртаецца да разважанняў, ці ўсведамляюць вось гэтыя культавыя дзядзькі, жывыя легенды ўзростам 75+, што яны — гэта тыя, хто змяняў свет яшчэ ў 60-я, калі нас і блізка не было. На прыкладзе Пола Макартні яна паказвае: усведамляюць. А на прыкладзе гурта The Who — што яшчэ і іранізуюць з гэтага: «Увогуле, так дзіўна, у нас ужо тады ўсё скончылася, а вы нават яшчэ не пачалі!» Такія жарты пачытаеш цаніць, калі раптам заўважаеш вакол сябе свет цалкам самастойных дарослых людзей, маладзейшых за цябе прыкладна на палову твайго жыцця.
У гэтым эсэ для мяне надзвычай зачапіў фрагмент пра плэйлісты, якія аўтарка баялася згубіць пры змене беларускага акаўнта ў iTunes на амерыканскі. Гэтыя плэйлісты рупліва збіраліся з даўніх часоў і былі ладнай часткай яе жыцця. Дзеля іх Таццяна на працягу сямі гадоў не карысталася вялікай колькасцю опцый, якія былі б дасяжныя амерыканскаму акаўнту. Бо «аказваецца, чым даўжэй ты жывеш, тым менш у цябе магчымасці памятаць пра ўсё, што ты любіш», у тым ліку — любімую музыку.
На гэтых старонках мне хацелася проста галасіць: так, Таня, так! Мне, якая ўласнаручна выразала з сацыяльных сетак і гаджэтаў амаль увесь свой 2020 год, а потым згубіла знешнія дыскі з усімі архівамі, а пасля выдаляла фэйсбук ды іншыя акаўнты, захоўваючы дарагія сэрцу пасты скрыншотамі… Так, я ведаю гэты боль.
Магчыма, знешнія дыскі калісьці знойдуцца, а фотаздымкі 2020-га збяруцца па крупінках з розных крыніц, але цяпер я трыумфавала, калі плэйлісты Таццяны Заміроўскай пры змене краіны ў Apple-акаўнце ўваскрэслі насуперак усім нешчаслівым кейсам, пра якія расказваў інтэрнэт. Гэтыя плэйлісты сталі для мяне метафарай усяго знішчанага ў сеціве беларускага, якое калі-небудзь абавязкова паўстане з попелу.
Пасля першага эсэ тэксты ідуць у храналагічнай паслядоўнасці Таццянінай эміграцыі: 2015, 2016, 2017 і гэтак далей. Для мяне яны былі хутчэй як музейныя экспанаты, на якія я гляджу праз шкло. Эмацыйна я з імі ніяк не звязаная, а працягнуць руку, каб памацаць і адчуць, з чаго яны зробленыя, не магу. З тэкстамі 2020-га года і далей ужо больш эмацыйнай сувязі, але толькі тое самае першае эсэ прабірае да самых костачак. І я даволі хутка здагадалася, чаму так. Проста яно напісана ў тыя часы і пра тыя часы, калі я сама ўжо была ў эміграцыі. А аўтафікшн, вядома, найбольш спрацоўвае тады, калі досвед і абставіны аўтара блізкія тваім уласным.
Такім чынам, кніга спачатку паказвае падсумаванне васьмі гадоў эміграцыі: вучобу, змену прафесіі, кавід, які паралізаваў Нью-Ёрк, дыстанцыйнае перажыванне пратэстаў у Беларусі і вайны ва Украіне. Астатнія тэксты ж паказваюць, як аўтарка да гэтага падсумавання ішла. Тут усяго патроху з усіх жыццяў аўтаркі: мінуўшчыны, цяпершчыны і будучыні, якая выглядае вельмі няпэўнай. І праз падзеі ў вялікім свеце, і праз спецыфічную механіку «перажыванняў вялікіх і драбнюткіх катастроф у тых, хто завіс у эміграцыйным лімбе».
У іх мудрагеліста перакрыжоўваюцца нью-ёркская штодзённасць з успамінамі пра Мінск. Вядома, мы ўсё новае ўспрымаем праз прызму нашага папярэдняга досведу. І радыя знаходзіць знаёмыя рысы новага ў тым, што нам звыклае па месцы нараджэння. З другога боку, што супольнага ў Мінска з Нью-Ёркам акрамя людзей, якія спачатку жылі ў першым, а потым пераехалі ў другі? Таццяна тое супольнае знаходзіць, няхай яно і не відавочнае. Затое ў яе выходзіць прыгожа і вобразна. Напрыклад, так: «майскае нью-ёркскае надвор’е падобнае да мінскага — пахмурная хмара вісіць над горадам, цягучыя плюс дваццаць, паветра крыху сталёвае навобмацак».
Калі аўтарка затрымліваецца на нявызначаны час у Сан-Францыска, то і там знаходзіць шмат супольных рысаў з Мінскам. «Халодны вясновы парк быў дакладна як бясконцы красавік у парку Чалюскінцаў, тэмперамент горада быў такім жа, як мой уласны (ці выпешчаны ва мне Мінскам, гэтага я яшчэ не вырашыла) — прахалодны, спакойны і ў меру дзіўны. Ціхі, інтравертны горад з раптоўнай навалай шэрай імглы…»
І няхай з гэтым усім можна паспрачацца, але ж — не хочацца. Бо пранізліва і вытанчана. І, па шчырасці, хто не грашыць вось такімі пазнаваннямі свайго ў чужым, спрабуючы перастрававаць сваю эміграцыю?
Перагортваю кнігу і разумею, колькі ж тут Мінска: неад’езд з Мінска, ад’езд з Мінска, жыццё з усведамленнем, што наўрад ці вернешся ў Мінск у хуткім часе. У Таццяны ўдаецца расказваць пра сваё эміграцыйнае жыццё, не пераконваючы ў правільнасці свайго (альбо няправільнасці чужога) досведу. Хочацца неяк абняцца і паплакаць пра ўсё гэта разам.
«Я не тое каб марыла адтуль з’ехаць і пачаць новае жыццё, але старое жыццё заўсёды здавалася мне старым, ледзь пачаўшыся; і жыць гэтым жыццём было заўсёды даволі невыносна, таму і памятаць пра гэтую невыноснасць практычна няма чаго (але не няма каму, гэта важна).».
Абняцца хочацца яшчэ і тады, калі Таццяна піша пра беларусаў. Мне проста было прыемна і хацелася сказаць «дзякуй».
Вось для прыкладу: «Беларусы вельмі шчыра імкнуцца выбачацца, бо ім важна, што пра іх увогуле ўсе думаюць. Беларус вербальна агрэсіўны, як бультэр'ер, і мніцельны, як школьніца».
Альбо: «Вось калі бачыш адразу шмат беларусаў, адразу неяк пачынаеш з імі ідэнтыфікавацца! Беларусы такія цудоўныя, у іх такі цудоўны гумар — баявы, калючы, рэзкі, як на фронце!»
Дарэчы, пра гумар самой аўтаркі. Гэта такі някідкі гумар стрыманага чалавека, які прамаўляе свае іранічныя рэплікі, усміхаючыся хіба што краёчкам вуснаў. Вось яна расказвае пра сваю сустрэчу з сапраўдным старым рокерам, ад якой я рагатала ўголас і бегла зачытваць яе першаму, каго знайшла побач:
«Перад прыбыццём вечаровага цягніка да Нью-Ёрка я паднялася на платформу, прысела на лаўку. Мужык, які сядзеў побач, павярнуўся да мяне. У скураной куртцы-касусе, у кепцы, з доўгім хвастом да пояса. Ён еў нейкую булачку з кавай, здаецца.
Што гэта ў цябе? — дзелавіта спытаў ён. — Кружэлкі?
Я прыгледзелася да яго ўважлівей. То быў стары рокер. Падобны да Ігі Попа, толькі сумны. І такі ж стары.
Усё, мне п**да.
Кружэлкі, — апушчаным голасам адказала я.
І што там у цябе за кружэлкі? — спытаў стары рокер нарочыста абыякавым тонам.
The Who, «Квадрафенія», — адказала я так сціпла, як толькі магла. — Але гэта не сам альбом, а саўндтрэк. Там крыху іншае.
Я ведаю, — перабіў мяне рокер.
Мы памаўчалі. Міма праехаў цягнік на Покіпсі.
А я памятаю, калі выйшаў гэты альбом.
Я таксама, здаецца, памятаю. У 73-м? — сказала я.
Не, я не ў гэтым сэнсе памятаю. Я памятаю, калі выйшаў гэты альбом. Памятаю гэты дзень.
Божа, не, — узмалілася я, — не пачынай мне расказваць, калі ласка.
А другая кружэлка — гэта Кіт Мун, — узяла я агонь на сябе першай. — Гэта кепская кружэлка. Але яна кранальная. Я яе фактычна выратавала, ніхто б яе не купіў.
Так, я пабачыў другую, я яе ведаю, — далікатна сказаў рокер».
Нейкімі невідавочнымі пакручастымі сцежкамі гэтая кніга аказалася кнігай пра маё эмігранцкае надзённае. Гэтакі парадак дня адной эмігранткі: мітрэнгі пра выжыванне ва ўмовах «ня-дому», пранізлівае адчуванне сваёй самоты, смяротнасці і таго, што «будучыня можа быць забранаю», з-за чаго немагчыма напоўніцу радавацца запланаваным на будучыню падзеям. Вусціш ад таго, што не можаш прыгадаць тое, што любіла, бо і фізічныя, і віртуальныя сховішчы інфармацыі аказаліся значна больш уразлівымі, чым мы ўсе думалі. А ў памяці месца «неабавязковых» успамінаў з папярэдніх жыццяў энергічна займаюць пільны клопат выжывання ў новых умовах.
Але зборнік Заміроўскай — ён і тэрапія адначасова, бо аўтарка прамаўляе тое, што ў нейкім сэнсе натхняе зірнуць на сваё сёння з крыху большай пяшчотай, чым звычайна. Усё неабавязкова — мы самі, нашыя жыцці, нашыя тэксты, нашая музыка. Але ўласна мне важна быць, важна штосьці фармуляваць і прамаўляць, важна рэфлексаваць. «Быць сабой — не так цяжка, як мне здавалася; … гэта хутчэй прыняцце знікнення, чым невыносная, бесчалавечная, каменяломная праца прыпамінання». Нават калі ты штосьці забываеш, гэта не значыць, што гэтага не было ці што ты перастаеш быць сабой. «Ты ніхто, ты ні для чаго, але ты тут». Так, я — тут. Не забываць быць тут, а не толькі ў незваротным учора ці неабавязковым заўтра. Магчыма, Таццяна мела на ўвазе штосьці іншае, калі гэта ўсё пісала, а я проста прачытала сваё. Што ж, аўтафікшн — ён такі.
Татьяна Замировская. Эвридика, проверь, выключила ли ты газ. — Варшава: Мяне няма, 2024.