Słučak: Moŭnaja palityka BNF u 1990-ja była vielmi pamiarkoŭnaj, ja ź joj nie zhodny
Ihar Słučak zavajavaŭ słavu «moŭnaha inśpiektara», upartaha zmahara za biełarusizacyju. Chtości miarkuje, što jon u hetym pytańni zanadta radykalny. Dy i situacyja, maŭlaŭ, hłuchaja: da ŭładaŭ nie dastukaješsia. Sapraŭdy, siońnia režym praciahvaje rusifikacyju, biełaruskamoŭnyja dla jaho — «bečebešniki», vorahi.
13.11.2024 / 14:53
Ale kali ŭjavić sabie źmienu palityčnaj sistemy, to taksama paŭstanie prablema: jak nie nałamać droŭ, nie raskałoć hramadstva farsavanaj biełarusizacyjaj? Pra heta ź im pahavaryŭ «Novy čas».
Moŭny aktyvist, juryst i pravaabaronca Ihar Słučak, žyvučy ŭ Biełarusi, nie adzin hod cierabiŭ, tuzaŭ čynoŭnikaŭ zvarotami pra biełarusizacyju. Paśla padziejaŭ dvaccataha hoda Ihar ź siamjoj niejki čas chavalisia ad pieraśledu na radzimie, ale ŭ vyniku musili vyjechać za miažu. Ci paŭpłyvała heta na jaho hramadskuju aktyŭnaść? Jak Ihar Słučak bačyć pierśpiektyvu pieramien u krainie, najpierš u moŭnym pytańni? Pačujem adkazy ź pieršych vusnaŭ.
— Ihar, biełaruskaja mova — žyvie?
— Ja liču, što tak. Naradžajucca novyja ludzi, jakija ŭ siemjach hadujucca pa-biełarusku. Suajčyńniki ŭ krainie taksama nie zabyvajuć pra biełaruskuju movu. I ja dumaju, razmaŭlali b na joj čaściej, kali b nie ŭnutrypalityčnaja situacyja.
— Ci nie łunajecie vy niedzie ŭ abłokach, ci nie zanadta idealistyčna hledziacio na situacyju? Uličvajučy, što pieravažnaja bolšaść biełarusaŭ usio ž havoryć pa-rusku. Mahčyma, vaš maksimaliscki, jak chtości miarkuje, padychod adpudžvaje značnuju častku hramadstva, kali kazać pra pierśpiektyvu palityčnych pieramien u Biełarusi?
— Ja nie dumaju, što maja praca moža zanadta adpudžvać hramadstva. Navat tyja, chto ciapier razmaŭlaje pa-rusku, prosta nie apynulisia jašče ŭ tych umovach, kali ŭ Biełarusi možna budzie spakojna i volna razmaŭlać pa-biełarusku, vykarystoŭvać rodnuju movu va ŭsich śfierach žyćcia.
Zvyčajny biełarus siońnia płyvie pa ciačeńni i asabliva nie choča da čahości dadatkovyja vysiłki prykładać. A jany patrebnyja, kab, naprykład, addać dzicia ŭ biełaruskamoŭnuju škołu. Heta ž jaje nie tolki znajści treba, ale jašče i zajavu napisać, kab dzicia navučałasia pa-biełarusku. U ruskamoŭnych takoj prablemy niama.
Kali prychodziš u toj ža bank, usie papiery tam na ruskaj. Šmat kamu nie chočacca tracić čas, siły, niejkuju ahresiju ŭ svoj bok vyklikać, patrabujučy, kab supracoŭniki pradastavili tabie błanki pa-biełarusku. Biełarusy prosta žyvuć i dumajuć, što tak jano i treba, jany pryzvyčailisia da takoj situacyi.
Kali b u nas u dziaržavie — nie kažu ŭžo, kab usio było pa-biełarusku, ale chacia b kab abiedźvie movy byli na roŭnych umovach, u roŭnaj kankurentnaj baraćbie, to ja ŭpeŭnieny, što biełarusy biez prablem pierajšli b na biełaruskuju. Jany jašče jaje nie zabyli, heta nie ciažka, kali ty nośbit słavianskaj movy. I hetyja ž movy pamiž saboj padobnyja — ruskaja, biełaruskaja, ukrainskaja. Heta ž nie hiermanskaja ci bałckaja moŭnaja hrupa.
Ja ŭpeŭnieny, u Biełarusi nadydzie čas, kali biełaruskaja mova stanie adzinaj dziaržaŭnaj i ŭsio budzie pa-biełarusku. Jak i ŭpeŭnieny, što dla biełarusaŭ nie budzie vialikaj prablemaj pierajści na rodnuju movu.
Sotni tysiač ludziej, što vyjechali z krainy ŭ suviazi z padziejami dvaccataha, u svajoj bolšaści vyvučajuć i vykarystoŭvajuć inšyja movy — tych dziaržaŭ, u jakija pryjechali. Ale dumaju, što ŭspomnić svaju movu ŭ svajoj krainie nie staniecca dla ich prablemaj.
— Vašaja biełaruskaść — ci jana absalutnaja? Vy i ŭ siamji, i ź siabrami ŭvieś čas kamunikujecie pa-biełarusku? Ź jakimi prablemami vy sutykalisia na radzimie praz heta? Jak da vašaj biełaruskaści stavilisia čynoŭniki, supracoŭniki aficyjnych ustanovaŭ?
— Maja biełaruskaść absalutnaja ŭ kamunikacyi ź biełarusami. Kali, naprykład, inšaja mova dapamahaje mnie vyrašać pytańni z nośbitami inšych moŭ, u inšaj dziaržavie, to ja vykarystoŭvaju anhlijskuju, ruskuju.
Ź biełarusami ruskuju nie vykarystoŭvaju. Jak i ŭ razmovie ź inšymi słavianami, pakul nie baču, što jany mianie nie razumiejuć.
Byŭ vypadak, ja na niejkim mierapryjemstvie kamunikavaŭ ź litoŭcam. Jon razmaŭlaŭ na ruskaj, ale ja byŭ upeŭnieny, što heta biełarus, tamu razmaŭlaŭ ź im pa-biełarusku. I jon mianie razumieŭ.
Tak i ź inšymi: luby słavianin zrazumieje zbolšaha biełaruskuju movu, bo z protasłavianskaj movy jana zachavała najbolš staražytnych słoŭ. Jany jość i ŭ inšych słavianskich movach, i ciažka ich nie zrazumieć. Viedajecie, možna nie zrazumieć, tolki kali ty nie chočaš zrazumieć.
A što da žyćcia ŭ Biełarusi, to, viadoma, ciažkaści ŭvieś čas uźnikali. Kali tabie treba štości atrymać ad dziaržsłužboŭcaŭ albo ŭ kramie ci dzieści jašče, ty musiš daŭžej parazmaŭlać ź ludźmi, kab jany zrazumieli, što ty chočaš.
Dziaržaŭnaja moŭnaja palityka ŭ Biełarusi pabudavana takim čynam, što biełaruskamoŭnamu žyć tam niazručna. Usia infrastruktura zroblenaja dla ruskamoŭnych.
Ale, naprykład, bolšaść čynoŭnikaŭ, ź jakimi ja kamunikavaŭ, nie zakočvali vočy, nie pakazvali vyraznaj niepryjaznaści da biełaruskaj movy, usie davoli dobra razumieli jaje i časam navat na jaje pierachodzili.
Zakočvali vočy takija, viedajecie, nie vielmi adukavanyja ludzi, marhinalnyja. Ciažka ciapier znajści tych, jakija b krynžavali praz toje, što chtości razmaŭlaje pa-biełarusku. Heta marhinały z katehoryi zaciatych aktyvistaŭ, što zmahajucca suprać biełaruščyny.
— Jak vyratavać biełaruskuju movu ad źniščeńnia? Ci heta mahčyma va ŭmovach, kali režym naściež adčyniŭ dźviery «russkomu miru»?
— Farmalna ciapier niama takoj apantanaj, adkrytaj palityki vyniščeńnia movy, jašče zachoŭvajucca vosiem pracentaŭ biełaruskamoŭnych škoł, biełaruskaja mova maje status dziaržaŭnaj, vykarystoŭvajecca ŭ niejkich cyrymanijalnych metach čas ad času.
Jaki šlach da jaje vyratavańnia i bolšaha pašyreńnia? Jon prosty: heta šlach aktyŭnaści biełarusaŭ. Treba razmaŭlać pa-biełarusku, praciahvać pisać zvaroty da čynoŭnikaŭ — niavažna, u Biełarusi ty zaraz ci nie.
Kali ty nie niejki viadomy palityk, hramadski dziejač, publičnaja asoba, ja nie dumaju, što ŭ ciabie buduć prablemy praz toje, što ty žadaješ mieć štości na biełaruskaj movie. Ničoha antydziaržaŭnaha ty nie robiš.
Kali ty nie buduješ zvarot takim čynam, što vy tam, maŭlaŭ, prysłužniki režymu, davajcie mnie biełaruskuju movu, niehatyŭnaje staŭleńnie ŭ bolšaści vypadkaŭ ty naŭrad ci da siabie vykličaš. Kali prosta kažaš: «Ja biełarus, i kali ŭ nas pavodle Kanstytucyi dźvie dziaržaŭnyja movy, to zrabicie, kali łaska, heta», to, dumaju, prablem nie budzie.
Tut usio zaležyć ad biełarusaŭ — i tych, chto ŭnutry krainy, i tych, chto za miažoj. My pavinny pamiatać, što my biełarusy, jak minimum pamiž saboj razmaŭlać pa-biełarusku, namahacca, kab u miascovaści, dzie vy žyviacie i vas tam šmat, adkryvalisia biełaruskamoŭnyja sadki i škoły, kab nieabchodnyja dakumienty pierakładalisia na biełaruskuju movu.
Usio zaležyć ad aktyŭnaści. Treba być aktyŭnym i pamiatać, što ty biełarus, i pavažać samoha siabie. Pavažajuć tolki tych, chto sam siabie pavažaje.
Nie buduć vas nikoli pavažać, kali za miažoj budziecie razmaŭlać pa-rusku. Vas buduć usprymać jak «maskaloŭ» i da vas budzie takoje ž samaje staŭleńnie. Nielha adcuracca ad svajho. Nichto hetaha nie lubić i nie razumieje. Tamu treba być biełarusam.
— Vy praciahvajecie pisać niejkija zvaroty da biełaruskaha čynavienstva? Jak vy aceńvajecie jahonuju śviadomaść? Ci jość u sistemie ludzi z prabiełaruskim myśleńniem, nacyjanalnymi kaštoŭnaściami?
— Čynoŭniki, jakija ciapier pracujuć u sistemie, kaniešnie, zrabili svoj vybar, i jon nie biełaruski, hetyja ludzi pracujuć na zło. U toj ža čas jany zbolšaha nie antybiełarusy ŭ nacyjanalnym płanie — adnosna movy i kultury.
90—95 adsotkaŭ ludziej, što tam pracujuć, — heta biełarusy, jakija razumiejuć, što kraina, mahčyma, idzie nie tudy. Jany prosta pajšli pa šlachu najmienšaha supracivu, kab zarablać sabie na žyćcio.
Čamu ja tak dumaju? Paśla dvaccataha hoda ŭ pierapiscy z čynoŭnikami ja atrymaŭ bolš stanoŭčych, čym admoŭnych adkazaŭ i biełaruskaj movy va ŭžytku źjaviłasia bolš.
Liču, što va ŭsich śfierach, heta datyčycca nie tolki čynoŭnikaŭ, ludzi bolš pavažliva stali stavicca da biełaruskaj movy. Tyja ž čynoŭniki chacieli b zvarotu da «machrovaj stabilnaści», što była da dvaccataha hoda: siadzieć na hetych pasadach, jakija navat nie patrebnyja i jakija možna paskaračać, parazitavać na hramadstvie, bo i im nie chočacca bačyć hety hradus nianaviści, ahresii, katory ciapier ustalavaŭsia ŭ krainie.
Kali tych ža ich kaleh-jabaciek za niejki łajk piacihadovaj daŭniny zvalniajuć z pracy, jany dumajuć: «Nu jak ža tak? My pracavali na hety režym, a z nami tak abychodziacca». Im heta nie padabajecca.
— Možna pačuć dumku, što ŭ Biełarusi farmujecca hramadzianskaja nacyja, mova — nie hałoŭnaje. Maŭlaŭ, najvažniej źmianić palityčny ład i pravieści ekanamičnyja reformy, heta bazis, a z nadbudovaj raźbiaremsia potym, spakvala. Što b vy adkazali?
— Pahadžusia z tym, što zaraz farmujecca biełaruskaja nacyja i hramadzianskaja supolnaść. Kaliści Makiej (były ministr zamiežnych spraŭ Biełarusi Uładzimir Makiej — V.K.) kazaŭ, što režym źniščyć hramadzianskuju supolnaść, što jana pamre, jak i biełaruskaja mova. Ale pamior Makiej, a hramadzianskaja supolnaść, naadvarot, raźvivajecca, jak i mova.
Ja liču, što bazis — heta akurat mova i kultura. Biez hłybokaha razumieńnia hramadzianami svajoj nacyjanalnaj hodnaści, tojesnaści ŭ krainy ŭvieś čas buduć prablemy. Ekanomika nie ŭratuje i razumniejšymi ŭ nacyjanalnym płanie ludziej nie zrobić.
Kali, naprykład, paŭstajuć surjoznyja prablemy, adbyvajucca represii i navat strata dziaržaŭnaści, kraina moža zachavacca i adnavicca tolki pry ŭmovie, što ŭ jaje jość historyja, kultura i mova. Biez hetaha nie budzie pieramohi, što i pakazaŭ dvaccaty hod. Tak, šmat ludziej vystupiła suprać sistemy, ale ŭ bolšaści nie chapiła taho samaha nacyjanalnaha stryžnia, kab pieramahčy.
Byli ściahi, ale nie było movy. Jana važniejšaja, čym ściahi. Ściah mohuć zabrać, ciabie — raspranuć i pasadzić u turmu, ty budzieš tam u kašmarnych umovach. Ale kali ŭ ciabie ŭ hałavie tvaja mova i razumieńnie taho, chto ty, ciabie nichto nie złamaje.
Toj ža Aleś Puškin, pa sutnaści, pamior za movu i nacyjanalnuju kulturu. Jon nie staŭ za kratami pierachodzić na ruskuju, zastaŭsia biełarusam. Našy hieroi pakazvajuć nam šlach. Viadoma, nie kožny biełarus pavinien pamirać za rodnuju movu i svaje ideały, ale našy vialikija ludzi pakazvajuć, što nasamreč dla nas važna jak dla naroda.
— Ciapier vy žyviacie ŭ Vilni. Čamu biełarusy, na vaš pohlad, mohuć pavučycca ŭ litoŭcaŭ u płanie adradžeńnia movy?
— Na moj pohlad, u litoŭcaŭ nikoli nie było prablem z movaj i nie stajała pytańnia jaje adradžeńnia, bo sto adsotkaŭ litoŭcaŭ joj karystajucca.
Čamu ŭ ich možna pavučycca, dyk heta jak vybudoŭvać dziaržaŭnuju moŭnuju palityku. U litoŭcaŭ adzinaja dziaržaŭnaja mova, tak pavinna być i ŭ Biełarusi.
Dla mienšaściaŭ možna adkryvać sadki, škoły na ich rodnaj movie, ale ŭ Biełarusi niama takich kampaktna pražyvajučych nacyjanalnych mienšaściaŭ. Tamu dźvie dziaržaŭnyja movy — heta nie pra Biełaruś.
Paraŭnoŭvać nas z toj ža Šviejcaryjaj, dzie čatyry dziaržaŭnyja movy, niekarektna. Tam nasielnictva, jakoje razmaŭlaje na inšych dziaržaŭnych movach, pražyvaje kampaktna ŭ roznych rehijonach.
Albo taja ž Kanada, dzie taksama dźvie dziaržaŭnyja movy, ale heta nie naša biełaruskaja situacyja. Tam francuzskaja mova ŭ Kviebieku i tym rehijonie, bo tak histaryčna skłałasia, niekali heta była francuzskaja kałonija.
U ruskich taksama adna dziaržaŭnaja mova, biełaruskaja nie dziaržaŭnaja, chacia tam i žyvie bahata biełarusaŭ.
Tamu, paŭtarusia, u Biełarusi dziaržaŭnaj musić być tolki biełaruskaja.
— Jość mierkavańnie, što ŭ svoj čas BNF straciŭ papularnaść nie ŭ apošniuju čarhu praz toje, što zanadta piedalavaŭ moŭnaje pytańnie. Ujavim sabie, što ŭ Biełarusi nadyšoŭ čas pieramien. Jak nie raskałoć hramadstva na hlebie movy? Jakoj vy bačycie palityku biełarusizacyi ŭ novych umovach?
— Moŭnaja palityka BNF u dzievianostyja hady była vielmi pamiarkoŭnaj, i ja ź joj nie zhodny.
Moŭnaje i kulturnaje pytańnie treba vyrašać chutka. I ja liču, što pry źmienie palityčnaha ładu pierachod całkam da biełaruskaj movy pavinny adbycca za 3-6 miesiacaŭ. I nam treba zabyć pra hetuju ruskuju movu, mienavita ŭ dziaržaŭnaj, publičnaj śfiery. Tady budzie niezaležnaja dziaržava.
Ja nie dumaju, što heta raskole hramadstva, bo jak pakazaŭ dvaccaty hod, navat byłyja prychilniki režymu, što pierajšli na bok narodu, — niekatoryja supracoŭniki BT, muzyki i hetak dalej — z časam lohka pierajšli na biełaruskuju movu.
Paśla taho, jak my vierniemsia da zakonnaści, moŭnaje pytańnie nie raskole hramadstva. Jaho mohuć raskałoć jakraz takija dyskusii, jak pra toje, kolki dziaržaŭnych moŭ pavinna być. Pa ščyraści, heta ŭsio antydziaržaŭnyja razmovy.
U Biełarusi pavinna być tolki adzinaja dziaržaŭnaja biełaruskaja mova, kali my chočam zachavać krainu, niezaležnaść i nieraskołataje hramadstva.