Bondarava zachacieła dvuchmoŭja, jak u Finlandyi. My taksama za
Prarasijskaja danosčyca pastaviła hetuju krainu ŭ prykład biełaruskim «chałujam, jakija słuchajuć zahady ź Ńju-Jorka». Finski bilinhvizm sapraŭdy varty pierajmańnia. I voś čamu.
16.11.2024 / 07:00
U Finlandyi pražyvaje samaja abłaščanaja ŭvahaj nacyjanalnaja mienšaść u śviecie, pravam jakoj moža pazajzrościć i biełaruskaja bolšaść u Biełarusi. Fota: Wikimedia Commons
Volha Bondarava, jakaja apošnija hady zaniataja spravaj vyniščeńnia ŭsiaho biełaruskaha ŭ Biełarusi, i jaje prychilniki byli mocna maralna traŭmavanyja niadaŭnim pierajmienavańniem čyhunačnaj stancyi ŭ Mazyry.
Sa ździŭleńniem dla siabie jany adkryli biełaruskaje zakanadaŭstva, pavodle jakoha ŭsie nazvy ŭ Biełarusi prysvojvajucca na biełaruskaj movie, a paśla nie pierakładajucca, a tranślitarujucca na ruskuju. Praz heta ŭźnikajuć niazvykłyja dla ruskaha vucha nazvy typu «Mozyŕ-Pavnočnyj». Z takoj «niaroŭnaściu» ruskaj movy bondaraŭcy źmirycca nijak nie mohuć.
Danosčyca adšukała ŭ Jeŭropie krainu ź idealnym, na jaje dumku, bilinhvizmam, bo tam niama nijakaj tranślitaracyi. Joj, jak ni dziŭna, akazałasia libieralna-demakratyčnaja Finlandyja, u jakoj status dziaržaŭnych bolš za stahodździe majuć finskaja i šviedskaja movy.
Ichni roŭny status prapisany ŭ Kanstytucyi. Šviedskaja mova ŭ Finlandyi — vynik bolš jak paŭtysiačahadovaha vaładarańnia Šviecyi, jakoje pačałosia jašče ŭ XII stahodździ. Farmalna jano skončyłasia ŭ pačatku XIX stahodździa, kali Šviecyja prajhrała Finlandyju Rasijskaj impieryi ŭ čarhovaj vajnie. Na toj momant šviedskaja mova była rodnaj dla pałovy nasielnictva. Rasijskaja impierskaja palityka ŭ dačynieńni da Finlandyi była skiravanaja na pamianšeńnie šviedskaha ŭpłyvu, praz što rehijon atrymlivaŭ roznyja pryvilei i svabody.
Finy zmahli, karystajučysia hetymi mahčymaściami, u siaredzinie XIX stahodździa, na chvali nacyjanalnaha adradžeńnia, paviarnuć praces asimilacyi ŭ advarotny bok. Užo ŭ 1883 hodzie vyjšła pastanova, što ŭsie miascovyja čynoŭniki byli abaviazany havaryć i vydavać dakumienty na finskaj movie.
Vuličnyja pakazalniki ŭ Chielsinki na finskaj i šviedskaj movie. U dvuchmoŭnych vałaściach nazvy sapraŭdy dublujucca. Fota: Wikimedia Commons
U 1900 hodzie šviedskuju ličyli rodnaj užo tolki 12,9% žycharoŭ Finlandyi. Heta pry tym, što šviedskaja mova zastavałasia asnoŭnaj piśmovaj movaj u rehijonie, a šviedy składali asnovu elity. Śpiecyjalny zakon 1922 hoda paćvierdziŭ roŭny status movaŭ. Ale kolkaść nośbitaŭ šviedskaj movy naturalna praciahvaje patrochu źmianšacca.
U 2021 hodzie finskuju movu nazyvali svajoj rodnaj 86,52%, a šviedskuju — tolki 5,19%. Ale dziaržaŭny status šviedskaja mova pakul zachoŭvaje. Jana źjaŭlajecca abaviazkovaj dla vyvučeńnia ŭsimi školnikami ŭ krainie.
Ale ŭ adroźnieńnie ad Biełarusi, hety abaviazak adroźnivajecca ad vołaści da vołaści. Šviedy histaryčna zasialali ŭźbiarežža Bałtyjskaha mora, finy zastavalisia bolšaściu ŭ sielskich rehijonach dalej ad mora. Siońnia šviedy składajuć absalutnuju bolšaść (92%) na Ałandskich astravach, a taksama značnuju mienšaść na zachodnim (tak zvanaja Astrabotnija) i na paŭdniovym uźbiarežžy Finlandyi.
Sinim koleram paznačany vołaści Finlandyi, u jakich aficyjnaj movaj źjaŭlajecca šviedskaja. Samyja ciomnyja, na zachodnam uźbiarežžy i na Ałandskich astravach, adnamoŭnyja, śviatlejšyja — dvuchmoŭnyja, z daminavańniem šviedskaj ci finskaj moŭ. Taksama na poŭnačy jość dvuchmoŭnyja vołaści, dzie druhoj movaj źjaŭlacca saamskaja. Fota: Wikimedia Commons
U suviazi z hetym vołaści Finlandyi byli padzieleny na adnamoŭnyja i dvuchmoŭnyja. U dvuchmoŭnych vołaściach siamja moža vybrać šviedskamoŭnuju ci finskamoŭnuju škołu, ale abiedźvie movy buduć hłyboka vyvučacca. A voś u adnamoŭnych vołaściach situacyja inšaja.
U finskamoŭnych vołaściach šviedskaja vyvučajecca tolki try hady, z 7 pa 9 kłasy, na davoli pavierchnievym uzroŭni. U šviedskamoŭnych hramadach prykładna hetak ža vyvučajuć finskuju.
Aŭtanomnyja Ałandskija astravy — adno ź niešmatlikich miescaŭ u Finlandyi, dzie panuje šviedskaje adnamoŭje. Fota: Ålandsresor
Z 317 finlandskich vałaściej tolki 16 źjaŭlajucca šviedskamoŭnymi i 32 źjaŭlajucca dvuchmoŭnymi. Kab hramada ličyłasia dvuchmoŭnaj, bolšaść nie patrebnaja. Kali 8% nasielnictva abo prynamsi 3000 jaje žycharoŭ havorać na inšaj movie, to jana ličycca dvuchmoŭnaj. Da liku takich hramadaŭ adnosicca i stalica Chielsinki, dzie nie pa-finsku havoryć usiaho 5,9% žycharoŭ, ale praviła 3000 čałaviek vykonvajecca.
Akademija Obu ŭ Turku — adzinaja šviedskamoŭnaja VNU ŭ Finlandyi. «Obu» — heta šviedskaja nazva Turku. Akademija znachodzicca ŭ horadzie, dzie ŭsiaho tolki 5,4% razmaŭlajuć nie pa-finsku, ale tak skłałasia histaryčna. Fota: Huhł Karty
Niahledziačy na toje, što šviedskamoŭnaja Akademija Obu znachodzicca ŭ dvuchmoŭnaj vołaści, usie šyldy vykanany tolki pa-šviedsku i pa-anhlijsku. Fota: Huhł Karty
Viadoma, što z takim moŭnym pierakosam absalutnaja roŭnaść niemahčymaja. Vyšejšuju adukacyju na šviedskaj možna atrymać usiaho ŭ adnoj navučalnaj ustanovie, a taksama šviedskaja mova pierastała być važnaj častkaj atestata stałaści.
Zrešty, mnohija finy ličać abaviazkovuju šviedskuju dla siabie niepatrebnym ciažaram. Bolš za 650 tysiač žycharoŭ Chielsinki abaviazany pahłyblena vyvučać šviedskuju, bo ŭ ich horadzie pražyvaje 36 tysiač ludziej, jakija karystajucca šviedskaj movaj. Heta paraŭnalna z tym, kali b usich žycharoŭ Vilni, paraŭnalnaj pa pamiery z Chielsinki, prymusili ŭ abaviazkovym paradku vyvučać polskuju i ruskuju — mnohim by takoje nie spadabałasia.
«Dałoŭ abaviazkovuju šviedskuju!». Nie ŭsie ŭ Finlandyi zadavolenyja nieabchodnaściu vyvučać movu nacyjanalnaj mienšaści, pryznanuju dziaržaŭnaj. Fota: Wikimedia Commons
Nie padabajecca takoje stanovišča i finskim nacyjanalistam. Pieryjadyčna ŭźnikajuć inicyjatyvy i zakonaprajekty, jakija skiravanyja na likvidacyju abaviazkovaha vyvučeńnia šviedskaj movy ŭsimi finami. Zrešty, pakul nivodnaja nie ŭviančałasia pośpiecham.
Bondarava bačyć moŭnuju situacyju ŭ Finlandyi praz kryvoje lusterka. Ale kali sapraŭdy pieranieści jaje na biełaruskuju hlebu, to atrymajecca sapraŭdy vielmi cikava.
Ruskaja mova dla Biełarusi źjaŭlajecca tym ža, čym šviedskaja dla Finlandyi — movaj, jakaja pryŭniesiena praz praciahłaje vaładarstva inšaj dziaržavy. Šviedy ŭ Finlandyi składajuć absalutnuju mienšaść — 5,2%, ruskija ŭ Biełarusi taksama — 7,5%.
Vołaści — heta chutčej našyja rajony, čym sielsaviety. Zhodna z apošnimi pierapisami, u Biełarusi biełaruskuju movu ličyć rodnaj absalutnaja bolšaść nasielnictva krainy — 54,1%. Da pakazčykaŭ finskaj pakul daloka, ale i jana pačynała z horšych pazicyj. Pry hetym ni ŭ adnym z rajonaŭ Biełarusi ni biełaruskuju, ni ruskuju nie nazvali rodnaj mienš za 8%. Tak što pa finlandskich kryteryjach usie biełaruskija rajony byli b dvuchmoŭnymi, u tym liku i bujnyja harady.
Dvuchmoŭny znak na ŭjeździe ŭ dvuchmoŭnuju vołaść Chielsinki/Hielsinhfors. Fota: Wikimedia Commons
Ale bolšaść vałaściej Finlandyi adnamoŭna finskija — tam dziaržaŭnaje dvuchmoŭje na darožnyja znaki nie raspaŭsiudžvajecca. Fota: Wikimedia Commons
I voś tut pačynajecca pytańnie sapraŭdnaha dvuchmoŭja. Ź pieršaha pohladu, u škołach ničoha nie źmienicca, bo biełaruskuju i ruskuju movu ŭ Biełarusi paŭsiul vyvučajuć pahłyblena. Ale ŭ Finlandyi ŭ dvuchmoŭnych vałaściach harantavana jość škoły na abiedźviuch movach na vybar. Va ŭsich abłasnych haradach, za vyklučeńniem Minska, biełaruskamoŭnyja škoły adsutničajuć, choć biełaruskuju tam ličać rodnaj kudy bolš za 8% nasielnictva.
Pieršy plus pierajmańnia dośviedu Finlandyi — va ŭsich haradach Biełarusi, dzie siońnia całkam adsutničaje biełaruskamoŭnaja adukacyja, jana narešcie źjavicca. I nie ŭ vyhladzie niejkich kłasaŭ ci hrup, jakija baćki siońnia, prynižajučysia, vyprošvajuć u čynoŭnikaŭ, a ŭ vyhladzie paŭnavartasnych siarednich navučalnych ustanoŭ.
Toje samaje tyčycca i siarednie-śpiecyjalnaj adukacyi: zamiest vykładańnia asobnych dyscyplin u niekatorych kaledžach kulturna-humanitarnaha profilu biełaruskamoŭnymi musiać stać mnohija techničnyja i ahrarnyja kaledžy, a taksama suvoraŭskija i spartyŭnyja vučyliščy.
Himnazija №23 — adna ź niešmatlikich biełaruskamoŭnych navučalnych ustanoŭ u Minsku. U bolšaści vialikich haradoŭ biełaruskamoŭnych škoł niama ŭvohule. Fota: Wikimedia Commons
Što tyčycca vyšejšaj adukacyi, to varta źviarnuć uvahu, što ŭ Finlandyi dla kala 5% nasielnictva, jakija nazyvajuć svajoj rodnaj movaj šviedskuju, adviedziena ŭsiaho adna VNU — Akademija Obu, u jakoj moža vyvučać jak humanitarnyja, tak i techničnyja dyscypliny.
U Biełarusi dla 42,3% nasielnictva, što nazyvajuć ruskuju movu rodnaj, adviedzieny ŭsie biez vyklučeńnia VNU.
Biełaruskaja mova ž prysutničaje tolki ŭ jakaści asobnaha pradmieta dy na asobnych fiłałahičnych i histaryčnych śpiecyjalnaściach. Adsutnaść mahčymaści atrymać vyšejšuju adukacyju na biełaruskaj movie — adna z pryčyn, čamu siońnia baćki nieachvotna addajuć svaich dziaciej u biełaruskamoŭnyja kłasy.
Taksama na niekatorych fakultetach inšych univiersitetaŭ Finlandyi jość kvoty dla šviedskamoŭnych studentaŭ. Akademija Obu achoplivaje mnohija śpiecyjalnaści, ale, naprykład, nie rychtuje miedykaŭ, jakija nieabchodnyja šviedskamoŭnym hramadzianam. Zdajecca fantastyčnym, kab niechta zadumvaŭsia pra niešta padobnaje ŭ Biełarusi.
BNTU siońnia horda nosić epitet «nacyjanalnaha» ŭniviersiteta, ale akramia nazvy na budynku ničoha nacyjanalnaha ŭ im niama. Fota: Huhł Karty
Było b spraviadliva, kab u Biełarusi nie mienš za pałovu VNU taksama stali biełaruskamoŭnymi. I bieź pierakosu ŭ humanitarny bok. Naprykład, kab BDPU i BDTU zastalisia ruskamoŭnymi, a BDU, jak najstarejšy ŭniviersitet krainy, i BNTU, jaki nosić u svajoj naźvie słova «nacyjanalny», — stali biełaruskamoŭnymi. Voś heta sapraŭdy b nahadvała dvuchmoŭje ŭ adukacyi.
Niułandskaja bryhada — šviedskamoŭnaje padraździaleńnie VMS Finlandyi. Fota: Svenska Yle
Finlandyja, akramia ŭsiaho inšaha, harantuje hramadzianam prava prachodzić vajskovuju słužbu na svajoj rodnaj movie. U składzie VMS Finlandyi isnuje asobnaje šviedskamoŭnaje padraździaleńnie marskoj piachoty — Niułandskaja bryhada.
U Biełarusi patrabavańnie słužyć na biełaruskaj movie — niebiaśpiečny dla pryzyŭnika vyklik ideałahičnaj sistemie. Kožnaja prysiaha na biełaruskaj movie stanovicca miedyjnaj padziejaj.
Na elektronnych tabło chielsinkskaha tramvaja nazvy dublujucca adrazu na dźviuch dziaržaŭnych movach. Fota: Wikimedia Commons
Dvuchmoŭnyja znaki na prypynku hramadskaha transpartu ŭ Chielsinki. Niahledziačy na toje, što horad aficyjna ličycca dvuchmoŭnym, finskuju movu ličyć rodnaj absalutnaja bolšaść žycharoŭ stalicy, tamu na znakach jana idzie pieršaj i vyłučana tłustym. Fota: Wikimedia Commons
Na abiedźviuch movach pišucca nazvy maršrutaŭ na prypynkach i ahučvajucca prypynki ŭ hramadskim transparcie Chielsinki. U ahučcy da šviedskaj i finskaj moŭ časam dadajecca źnienavidnaja dla prarasijskich aktyvistaŭ anhlijskaja mova, jakuju paśla ich danosaŭ paprybirali z hramadskaha transpartu Minska.
Usia infarmacyja na ŭpakoŭkach tavaraŭ u Finlandyi dublujecca na dźviuch movach
Usia infarmacyja na ŭpakoŭkach tavaraŭ u Finlandyi dublujecca na dźviuch movach
Na ŭpakoŭkach tavaraŭ, vyrablenych u Finlandyi, zaŭsiody była i finskaja, i šviedskaja movy. U Biełarusi nacyjanalnaja mova zastajecca nieabaviazkovaj dla vykarystańnia na tavarach praz naviazanyja Rasijaj rehłamienty Mytnaha sajuza, zhodna ź jakimi abaviazkovaja tolki ruskaja mova.
Źjaŭleńnie biełaruskaj movy na biełaruskich tavarach — abo markietynhavy chod, bo ludzi ceniać takoje, abo vynik niaspynnaj pracy aktyvistaŭ za apošnija hady. Ich dziejnaść pastajanna padviarhajecca napadkam z boku bondaraŭcaŭ, jakija nie chočuć bačyć na tvarach nijakaj movy akramia ruskaj. Vykarystańnie biełaruskaj nazvy ŭvohule stanovicca nahodaj dla rasśledavańniaŭ ad Bondaravaj na «dobranadziejnaść» ludziej, jakija za hetym stajać, i dla nastupnaha publičnaha pieraśledu hetych «zmaharoŭ».
Finskamoŭnaja staronka ŭniasieńnia źmienaŭ ad 6 listapada 2024 hoda ŭ zakon ab finansavańni asacyjacyj i fondaŭ u śfiery sacyjalnaj dapamohi i achovy zdaroŭja. Skrynšot sajta Finlex
Šviedskamoŭnaja staronka ŭniasieńnia tych ža źmienaŭ ad 6 listapada 2024 hoda ŭ zakon ab finansavańni asacyjacyj i fondaŭ u śfiery sacyjalnaj dapamohi i achovy zdaroŭja. Skrynšot sajta Finlex
Na dźviuch movach u Finlandyi taksama raspracoŭvajucca i prymajucca zakony. U Biełarusi ničoha takoha niama. Tolki ŭ apošnija hady było aficyjna pierakładziena 16 asnoŭnych kodeksaŭ, ale amal usio inšaje zakanadaŭstva isnuje vyklučna pa-rusku.
Biełaruskija ŭłady ličać, što adnačasovaja padrychtoŭka zakonaŭ na dźviuch dziaržaŭnych movach — heta zanadta nakładnaja praktyka.
Jašče raz nahadajem, što ŭ Finlandyi ŭsie zakony pierakładajucca na movu mienšaści, jakaja składaje ŭsiaho kala 5% nasielnictva krainy. U Biełarusi zakony nie pierakładajucca ni dla 83,7% nasielnictva, jakoje nazyvaje siabie biełarusami, ni dla 54,1% tych, chto nazyvaje biełaruskuju movu rodnaj, ni dla 26% tych, chto razmaŭlaje pa-biełarusku doma.
Dziŭna, što ŭ takich umovach tatalnaj rusifikacyi biełaruskaja mova jašče maje niejkaje hramadskaje značeńnie ŭ krainie, a nie čysta simvaličnaje.
«Takim pavinien być bilinhvizm. U Biełarusi jaho niama. Bo ruskaja mova adsutničaje ŭ tapanimicy i transparcie», — piša Bondarava pra Finlandyju.
Nasamreč mienavita stanovišča biełaruskaj movy ŭ Biełarusi horšaje, čym stanovišča movy nievialikaj šviedskaj mienšaści ŭ Finlandyi.
Akramia ŭsioj dziaržaŭnaj padtrymki z boku finskich ŭładaŭ, šviedskaja mienšaść harantavana budzie mieć šviedskamoŭny kantent z samoj Šviecyi. Biełaruskaja ž mova nijak nie padtrymlivajecca ŭładami Biełarusi, a biełarusy nie majuć niejkaj inšaj «vialikaj ziamli», jakaja b zavalvała ich filmami, knihami dy navinami pa-biełarusku. Amal luby biełaruskamoŭny kantent, jaki siońnia prychodzić z emihracyi, nieadkładna pryznajecca «ekstremisckim» u Biełarusi.
Kali treba abmianiać małaznačny pryvilej tranślitaracyi novych hieahrafičnych nazvaŭ ź biełaruskaj na ruskuju movu na ŭsiu vyšejapisanuju moŭnuju roŭnaść pa prykładzie Finlandyi — ź biełaruskamoŭnymi ŭniviersitetami, zakonami i vajskovaj słužbaj, — to heta adnaznačna było b taho vartaje.
Praŭda, kodła Bondaravaj, jakaja nikoli nie bačyła i nie chacieła sapraŭdnaha dvuchmoŭja, jašče macniej zaskavyča ad takoha «pryhniotu ruskaj movy» ŭ Biełarusi. Ich zadača — kančatkova vycisnuć biełaruskuju movu ź Biełarusi, a nie dasiahnuć roŭnaści pamiž ruskaj i biełaruskaj movami.