Дзе на карце польскага Кракава знайсці Беларусь? Вось як звязаныя з нашай краінай месцы гэтага горада
Лёсы Беларусі і суседніх краінаў часта пераплятаюцца так, што часам вельмі няпроста разабрацца ў гэтых сувязях. Так і між сцежкамі Кракава заблыталіся сляды беларускіх вёсак і гарадоў. Ідучы імі, вандроўнікі могуць знайсці новыя месцы сілы, звязаныя з радзімай. Ініцыятыва Maldzis запрашае ў Кракаў, на карце якога можна заўважыць беларускія мясціны, расказвае «Люстэрка».
29.09.2024 / 11:11
Станькава
Цяпер Станькава — вёска ў Дзяржынскім раёне, дзе жыве крыху болей за паўтары тысячы чалавек. Калісьці тут нарадзіўся і пражыў шмат часу Эмерык фон Гутэн-Чапскі — граф, дзяржаўны дзеяч, калекцыянер, нумізмат. Тут ён сабраў найбагацейшую прыватную музейную калекцыю, дзе захоўвалася 20 тысяч кніжных тамоў, сярод якіх былі рэдкія кнігі з аўтографамі і рукапісы, больш за 30 тысяч манет, 11 тысяч ордэнаў і медалёў, 16 слуцкіх паясоў.
Скарбніца сядзібы Гутэн-Чапскіх у Станькаве, дзе захоўвалася багатая калекцыя Эмерыка фон Гутэн-Чапскага, 2024 год. Фота: travel.by
У калекцыі былі 2383 адзінкі гравюр, 76 выяваў караля Яна ІІІ Сабескага, 70 выяваў Тадэвуша Касцюшкі. Цікава, што некаторыя кнігі суправаджаліся аўтарскімі пазнакамі і былі пераплеценыя майстрамі з Беларусі. Былі там карты і экслібрысы.
У 1894 годзе па Еўропе хадзіў «прывід рэвалюцый». Менавіта таму, як мяркуецца, Гутэн-Чапскі сабраў сваю калекцыю і ў шасці таварных вагонах перавёз у Кракаў. Тады горад знаходзіўся па-за межамі Расійскай імперыі, у Галіцыі, на тэрыторыі Аўстра-Венгрыі, дзе было адносна бяспечна. Так уся станькаўская нумізматыка, зброя, бібліятэка, геалагічная і мінералагічная калекцыі былі вывезеныя з тэрыторыі сучаснай Беларусі.
У Кракаве Чапскі набыў дом — двухпавярховы неакласіцыстычны будынак, які перабудаваў пад свае патрэбы. Тут ён і размясціў свае калекцыі (ul. Piłsudskiego 12).
Тады Кракаў быў навукова-культурным цэнтрам усіх былых земляў Рэчы Паспалітай: тут дзейнічаў Ягелонскі ўніверсітэт і выдаваліся гістарычныя і этнаграфічныя часопісы. І адначасова з гэтым пачала фармавацца сетка музеяў: сюды перавезлі сваю калекцыю Чартарыйскія, падаравалі рарытэты са сваіх збораў Францішак Багушэвіч, Аляксандр Ельскі. Літаратуразнавец і гісторык Адам Мальдзіс выказваў здагадку, што «такая інтэлектуальна-патрыятычная аўра не магла не паўплываць на станькаўскага збіральніка».
Цэнтр Кракава, Польшча. Фота: pixabay.com
Граф не пакінуў тэстаменту, таму яго нашчадак Ежы Чапскі ў пачатку 1903 года прапанаваў Кракаву прыняць музей пад апеку. Аднак з адной умовай — каб той захаваў сваю назву і быў адкрыты для наведнікаў.
Да 1945 года так і было, але потым збор перастаў быць самастойнай калекцыяй: экспанаты часта выстаўляліся ў межах іншых збораў Нацыянальнага музея, што выклікала занепакоенасць даследчыкаў. Цяпер музей Чапскага функцыянуе як філіял Нацыянальнага музея, а сляды графскай калекцыі можна знайсці па ўсім Кракаве — з імі мы яшчэ сустрэнемся ў гэтым матэрыяле.
Нясвіж
Калі ж вы хочаце трапіць у Нясвіж, прасцей за ўсё зазірнуць на кракаўскую вуліцу Grodzka 52A. Там вы ўбачыце барочны касцёл святых Пятра і Паўла, пабудаваны паводле праекта італьянскага архітэктара Джавані Бернардоні.
Вы дакладна знойдзеце падабенствы з іншай пабудовай слыннага «беларускага» італьянца, як часта называюць Бернардоні, — з нясвіжскім касцёлам Божага Цела. Нясвіжская бажніца стала першай цалкам барочнай пабудовай на тэрыторыі Рэчы Паспалітай і Усходняй Еўропы, храм у Кракаве — першым барочным храмам у горадзе.
Касцёл святых Пятра і Паўла ў Кракаве (злева) і касцёл Божага Цела ў Нясвіжы пасля рэстаўрацыі. Калаж «Люстэрка»; арыгіналы фота: Jakub Hałun, Чаховіч Уладзіслаў, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
У Нясвіж Бернардоні прыехаў на запрашэнне Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі, які, выправіўшыся ў паломніцтва ў 1582 годзе, пабачыў прыклады барочнай архітэктуры і вырашыў зрабіць дома не горш. Таму праз некалькі гадоў Джавані Марыя Бернардоні прыехаў у Нясвіж, дзе пражыў 13 гадоў. Радзівілы замовілі ў яго будаўніцтва велічнага мураванага храма, падобнага да базілікі Іль Джэзу ў Рыме (у пабудове гэтай рымскай святыні Бернардоні таксама браў удзел). Архітэктар будаваў храм чатыры гады (з 1589 да 1593 года).
Прыбыўшы з Нясвіжа ў Кракаў у траўні 1599 года, ён пачаў будаваць копію нясвіжскага касцёла — адрозненні мелі быць хіба што ў інтэр'еры. У выніку атрымаўся касцёл святых Пятра і Паўла, аднак Бернардоні так і не пабачыў вынікаў сваёй працы, бо памёр у 1605-м, за тры гады да завяршэння будовы. Узвядзенне храма заканчвалі ўжо яго вучні. Касцёл вядомы яшчэ і тым, што стаў месцам спачыну вядомага тэолага Пятра Скаргі.
Дарэчы, насупраць касцёла месціцца друкарня Уладзіслава Анчыца, дзе ў 1891 годзе ўпершыню пабачыла свет «Дудка беларуская» Францішка Багушэвіча. Калі хочаце пабываць у месцы, дзе з-пад друкарскага станка выйшлі словы «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!» — вам да будынка на вуліцы Kanonicza 9.
Калі, натхніўшыся гэтай гісторыяй, вы захочаце ўбачыць яшчэ больш Нясвіжа, раім вам падысці ў Нацыянальны музей (al. 3 Maja 1). Прайдзіцеся ціхімі заламі да велічэзнага габелена (памерам ён тры на амаль шэсць метраў), які называецца «Прагляд літоўскіх войск перад Аўгустам ІІІ пад Заблудавам». Ён выраблены ў Альбе, што пад Нясвіжам, і быў адным з адзінаццаці габеленаў, якія віселі ў нясвіжскім палацы ў часы Міхаіла Казіміра Радзівіла Рыбанькі.
Габелен Радзівілаў «Прагляд літоўскіх войск перад Аўгустам ІІІ пад Заблудавам», што захоўваецца ў Кракаве. Фота: zabludowskiearchiwumcyfrowe.pl
Экспанаты ж Музея Чартарыйскіх (ul. Świętego Jana 19) збірала заснавальніца першага польскага музея ў Пулавах княгіня Ізабэла Чартарыйская, літаратарка, мецэнатка, калекцыянерка і палітычная дзяячка. Тут можна знайсці партрэт знакамітай «Чорнай панны Нясвіжа». Барбара Радзівіл выяўленая ў дыптыху разам з першай жонкай караля Жыгімонта Аўгуста — Лізаветай Аўстрыйскай. Партрэт аўтарства невядомага мастака выраблены ў Вільні ў сярэдзіне XV стагоддзя.
Юравічы
Ёсць у Кракава сувязі і з беларускай вёскай Юравічы, што ў Калінкавіцкім раёне Гомельскай вобласці. Яшчэ ў 1673 годзе ксёндз-місіянер Марцін Тыраўскі пабудаваў там капліцу, якой падараваў цудадзейны абраз Маці Божай. Паводле паданняў, святар ехаў з абразом на Валынь, аднак на выездзе з Юравічаў коні не маглі крануцца з месца. Тады святар пачуў голас Божай Маці, якая сказала, што ён мусіць застацца тут, каб умацоўваць хрысціянства.
Абраз Маці Божай Юравіцкай, што захоўваецца ў касцёле святой Барбары ў Кракаве. Фота: Waraciła, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Так і сталася. Абраз ацаляў і суцяшаў людзей, чым стаў вядомы далёка па-за межамі беларускай вёскі. Гэта вабіла шматлікіх паломнікаў. Як адзначыў адзін летапісец: «Часам было цяжка адрозніць звычайны дзень ад святочнага: так шмат было народу ля святыні». У апісаннях багасловаў ёсць сведчанні нават пра тое, што абраз уваскрашаў мёртвых, якія згарэлі ў пажары ці патанулі.
Аднак амаль праз два стагоддзі, у 1860-я гады, на беларускіх землях было неспакойна: чыніліся рэпрэсіі пасля паўстання. Таму з абраза напісалі копію, якую пакінулі ў касцёле, а арыгінал ксёндз Гуга Гадзецкі перадаў на захаванне сваёй прыхаджанцы Габрыэлі Горват, якая была жонкай рэчыцкага маршалка. Ксёндз імкнуўся захаваць абраз, бо непакоіўся, што царскія ўлады хутка могуць закрыць касцёл. Так і сталася — неўзабаве з касцёла зрабілі праваслаўную царкву.
Былы касцёл і калегіум езуітаў у Юравічах, перабудаваны ў праваслаўную царкву; цяпер там знаходзіцца праваслаўны Юравіцкі Свята-Раство-Багародзічны мужчынскі кляштар. Фота: Мікалай Барысенка, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Спадарыня Горват таемна захоўвала абраз у сябе амаль два дзесяцігоддзі. Але незадоўга да сваёй смерці, у траўні 1885-га, перавезла яго са свайго палаца ў Кракаў. Там яна пакінула святыню езуітам, але ўзяла пісьмовае абяцанне вярнуць яе ў Юравічы, калі там адродзіцца касцёл.
Спачатку кракаўскія езуіты змясцілі абраз у капліцы калегіума, а потым — у касцёле святой Барбары (ul. Mały Rynek 9), дзе ён знаходзіцца дагэтуль. Доўгі час абраз лічыўся зніклым, пакуль Адам Мальдзіс не знайшоў яго сляды, выпадкова пабачыўшы фотаздымак у адным з часопісаў.
Касцёл святой Барбары ў Кракаве, дзе абраз знаходзіцца цяпер. Фота: Zygmunt Put, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Абраз шануецца як каталікамі, так і праваслаўнымі. На ім была срэбная карона, таму некаторыя даследчыкі лічаць, што ён быў каранаваны. Гэта вялікая рэдкасць — за ўвесь час існавання Рэчы Паспалітай каранавалі 28 абразоў.
Налібакі, Урэчча, Слуцк
У XVIII стагоддзі на тэрыторыі Беларусі існавала некалькі буйных мануфактураў, якія былі слынныя далёка за межамі краіны. Сярод іх — налібацкая і ўрэцкая. Там стваралі рэдкае рубінавае шкло, выраблялі посуд і першымі ва ўсёй Рэчы Паспалітай пачалі выпускаць люстэркі.
У Налібаках першую шкляную мануфактуру адкрыла Ганна Радзівіл у 1722 годзе. Майстрамі тут працавалі запрошаныя замежнікі. Ва Урэччы вытворчасць пачалася на дзесяць гадоў пазней, першапачаткова тут выраблялі толькі люстэркі. Яны ўпрыгожвалі залы палаца ў Нясвіжы і замка ў Міры. Мануфактуры праіснавалі амаль паўтара стагоддзя, пасля чаго былі закрытыя праз крызіс.
Келіх, выраблены ў налібацкай шкляной мануфактуры ў 1730 годзе. Фота: vk.com/volatvydannie
Вырабы з гэтых мануфактураў разляцеліся па ўсім свеце, аднак у Беларусі захоўваюцца толькі іх копіі. Вялікія калекцыі арыгіналаў ёсць у Польшчы, некаторыя захоўваюцца ў Літве, Расіі, Украіне.
Частка з іх акурат выстаўленая ў кракаўскіх музеях. Налібацкае і ўрэцкае шкло з калекцыі Эмерыка Гутэн-Чапскага можна пабачыць у Нацыянальным музеі (al. 3 Maja 1), на стэндзе, дзе можна знайсці вырабы, падпісаныя як «Барочнае шкло з польскіх і саксонскіх мануфактураў». Некаторыя вырабы ёсць у Музеі Чартарыйскіх (ul. Świętego Jana 19).
Тамсама можна знайсці і прадукцыю іншай беларускай мануфактуры — слуцкі пояс, выраблены прыблізна ў 1780−1807 гадах на радзівілаўскай мануфактуры.
Слуцкі пояс. Фота: выданне Jan Samek «Polskie rzemiosło artystyczne — spektrum sarmatyzmu w epoce baroku», Wydawictwo Uniwersytetu Śląskiego, commons.wikimedia.org
Вядома, гэта не ўсе месцы Кракава, звязаныя з беларускай гісторыяй. Горад можа расказаць пра беларускіх навучэнцаў слыннага Ягелонскага ўніверсітэта; паказаць падзямеллі, якія памятаюць Францыска Скарыну; правесці мастацкімі галерэямі з беларускімі каранямі і запрасіць схіліць галаву перад пахаваннямі выбітных нашчадкаў нашай зямлі. Але ў гэтае падарожжа мы выправімся іншым разам.