Svavolnyja biełaruskija kniahini. Jak dačka haradzienskaha kniazia źbiehła da dzikuna
Dobra viadomaja historyja składanych i trahičnych adnosin Rahniedy sa svaim mužam, vialikim kniaziem kijeŭskim Uładzimiram Śviatasłavičam, čyj syn faktyčna adradziŭ dynastyju połackich kniazioŭ. Ale ŭ historyi zastaŭsia jašče adzin niečuvany pa tych časach prykład svavolstva žonki ruskaha kniazia.
28.09.2024 / 16:57
Ruskaja kniahinia va ŭjaŭleńni kiniematahrafistaŭ. Kadr ź sieryjała «Załataja arda».
Haradzienskaje kniastva było vyłučana jak udzieł dla Usievaładki, jakoha kijeŭski kniaź Uładzimir Manamach ažaniŭ sa svajoj dačkoj Ahafjaj. Udzieł Usievaładki ŭ vialikim pachodzie cieścia suprać połackich kniazioŭ staŭ pryčynaj pieršaj zhadki pra horad Horodien.
Va Usievaładki naradziłasia troje synoŭ — Barys, Hleb i Mścisłaŭ, jakija paśla jahonaj śmierci ŭ 1142 hodzie paśladoŭna kiravali Haradzienskim kniastvam. Mierkavana, u časy Barysa i Hleba ŭ horadzie pabudavanaja znakamitaja Kałožskaja carkva.
Rekanstrukcyja Horadni ŭ XII—XIII stst. pavodle Rapaporta. Fota: Wikimedia Commons
Va Usievaładki z Ahafjaj byli jašče i dźvie dački, jakija nie zhadvajucca pa imieni. Paśla śmierci Usievaładki novy kijeŭski kniaź Usievaład Olhavič, jaki byŭ u šlubie z unučkami Manamacha, prystroiŭ užo ŭ 1144 hodzie jahonych dačok u dobryja ruki. Adnu za turaŭskaha kniazia Juryja, druhuju za čarnihaŭskaha kniazia Uładzimira Davydaviča.
Heta było vialikaje ŭtvareńnie, jakoje praścirałasia ad Čarnihava na zachadzie da vakolic Maskvy na ŭschodzie i achoplivała častku siońniašniaj Biełarusi — Panizoŭje z haradami Rečyca i Homij.
Čarnihaŭskaje kniastva ŭ XII stahodździ. Karta Viktara Ciemušava
Užo ŭ 1146 hodzie pamiraje Usievaład Olhavič. Hetaja śmierć pravakuje čarhovuju mižusobnuju vajnu na Rusi vakoł prava zaniać jahony stalec. Čarnihaŭski kniaź u hetaj baraćbie spačatku zajmaje bok Iziasłava Mścisłaviča. Adnak užo chutka zajmaje inšy bok i pasyłali svaje družyny z połaŭcami vajavać ź Iziasłavam. U 1151 hodzie Usievaład razam z połaŭcami biare ŭdzieł u bitvie na Rucie, ale hinie.
Stalec Usievałada zajmaje jahony brat, a voś žonka robić nadzvyčajny šah — biažyć da inšaha kniazia, ale nie da ruskaha, a da pałavieckaha chana Baškorda, ź jakim biare šlub. Heta adziny padobny vypadak va ŭsioj historyi Rusi.
Šluby z połaŭcami
Połaŭcy. Minijaciura z Radziviłaŭskaha letapisu. Fota: Wikimedia Commons
Pahroza sa stepu zaŭsiody pahražała žyćciu Rusi. Połaŭcy vycieśnili piečaniežskija ordy, jakija bolšuju častku X stahodździa i pieršyja dziesiacihodździ XI stahodździa rabili nabiehi na ruskija kniastvy. Ale z časam hetaja hroznaja siła stanovicca nie tolki pahrozaj isnavańnia i absalutnym złom, jakim vystaŭlali rabaŭnikoŭ-jazyčnikaŭ chryścijanskija letapiscy, ale i instrumientam u mižusobnaj baraćbie ruskich kniazioŭ. Hetkaja ž rola była adviedziena i dla połaŭcaŭ, ź jakimi ruskija kniazi sutyknulisia ŭ druhoj pałovie XI stahodździa.
Ale było i istotnaje adroźnieńnie: da šlubaŭ ź piečaniehami ŭ ruskich kniazioŭ tak i nie dajšło, a voś šluby z połaŭcami stali zvyčajnaj praktykaj. Šlubaŭ ź imi było istotna bolš, čym ź vienhrami, čechami dy skandynavami, ale blizka da kolkaści šlubaŭ z polskimi kniaziami. Šluby z połaŭcami nikoli nie źmianšali pravoŭ dziaciej ad takich šlubaŭ na spadčynu, naadvarot — zaŭsiody možna było paklikać na dapamohu ŭ biaskoncych mižusobnych vojnach svajakoŭ z połaŭcaŭ. Takija ŭzajemaadnosiny pryviali da zbližeńnia dźviuch kultur, uzajemnaha pierajmańnia tradycyj i zvyčajaŭ.
Bitva z połaŭcami. «Živopisnyj Karamzin». Fota: Wikimedia Commons
Ale šluby z połaŭcami byli asimietryčnymi: ruskija kniazi achvotna brali ŭ žonki šlachietnych pałaŭčanak, jakija słavilisia svajoj pryhažościu, ale nivodnuju my nie viedajem pa imieni, adnak sami nikoli nie addavali svaich dačok zamuž za połaŭcaŭ.
Pryčyna ŭ kanfiesijnaj prorvie pamiž chryścijanami na Rusi i jazyčnikami-połaŭcami. Chryścijanin moh ustupać u šlub tolki z achryščanymi. Zrazumieła, što chryščeńniu svaich kniažackich niaviest połaŭcy nie zaminali, ale sami pałavieckija kiraŭniki nie imknulisia prymać novuju vieru.
Tamu ŭcioki dački haradzienskaha kniazia da połaŭcaŭ i jaje sajuz z chanam Baškordam — niečuvanaja padzieja dla taho času. Zrešty, letapisiec nijak na hetym fakcie na zavastraje ŭvahi i ŭsprymaje hety sajuz jak sapraŭdny šlub.
Pałavieckija kamiennyja baby na hary Kramianiec u Iziumie. U čas vajny baba na piarednim płanie była całkam razburana. Paśla vyzvaleńnia horada ŭkrainskimi vajskoŭcami skulptury byli vyviezieny na restaŭracyju ŭ Charkaŭ. Fota: Wikimedia Commons
Ale jak taki šlub moh adbycca — dahetul zastajecca zahadkaj. Letapisiec ničoha nie paviedamlaje pra toje, jak vyrašyłasia ŭ hetym vypadku relihijnaja prablema: abo kniahinia adyšła ad chryścijanskaj zabarony sumiesna žyć ź jazyčnikam, abo pałaviecki chan pryniaŭ chryščeńnie (chutčej za ŭsio, farmalna) dziela jaje.
Zdajecca, niahledziačy na supiarečnaści, šlub staŭ davoli ŭdałym i vyhadnym. Charakterna, što kniahinia pry hetym nie hublaje suviazi sa svaim synam Śviatasłavam ad pieršaha šlubu, jakomu paśla śmierci baćki dastajecca treciestupienny Uščyž.
Pieršy ajčym na Rusi
Hałava kamiennaj skulptury, jakaja adlustroŭvaje pałavieckaha vajara. Krasnadarski dziaržaŭny historyka-archieałahičny muziej-zapaviednik. Fota: Wikimedia Commons
Mienavita z hetym sajuzam źviazany adziny ŭ hety pieryjad vypadak, kali pobač ź imiem junaha kniažyča ŭ letapisie źjaŭlajecca słova «ajčym».
Rurykavičy, viadoma, nalacieli na junaha kniazia, jaki zastaŭsia biez baćki, i pasprabavali adabrać u jaho ŭsie kniaskija ŭdzieły. Pałaviecki ajčym dapamahaje ŭ baraćbie za stalec svaim 20-tysiačnym vojskam nie tolki svajmu pasierbu, ale i dzievieru, bratu pieršaha muža svajoj ruskaj žonki, adstojvajučy dynastyčnyja intaresy jaje svajakoŭ.
Zahadka ŭdovinaj čary
Čara Uładzimira Davydaviča. Fota: «Mahistierija»
Z historyjaj uciokaŭ kniahini da pałavieckaha chana źviazvałasia cudoŭnaja srebnaja z pazałotaj čara, jakuju ŭ 1843 hodzie adkapaŭ na Careŭskim haradziščy (ciapier Vałhahradskaja vobłaść) ruski archieołah Alaksandr Ciareščanka. Hetaje haradzišča zdaŭna ličyłasia reštkami staražytnaj stalicy to skifaŭ, to tataraŭ, to Załatoj Ardy.
Pa vierchnim krai vyjaŭlenaj čary byŭ zrobleny čakanny ŭładalnicki nadpis za zdaroŭje:
«Heta čara kniazia Uładzimira Davydaviča. Chto ź jaje pje, tamu na zdaroŭje, [i niachaj pje,] chvalačy Boha i svajho haspadara, vialikaha kniazia».
Kniazioŭ z takim imiem było niašmat, najbolš viadomy — čarnihaŭski kniaź Uładzimir Davydavič. Pa adnoj ź viersij, jahonaja ŭdava prychapiła čaru ŭ jakaści svajho pasahu, kali ŭciakła da połaŭcaŭ. Praz pałavieckija stepy čara dalej trapiła da tatara-manhołaŭ. Na hetaj padstavie jaje datavali 1136—1151 hadami.
Pieršapačatkova čara zachoŭvałasia ŭ Ermitažy, adkul u 1853 hodzie była pieradadziena Zbrojevuju pałatu Maskoŭskaha Kramla, u ekspazicyi jakoj jaje možna pabačyć i siońnia.
Srebnaja čara akazałasia nie z Čarnihava, a ź biełaruskaha Davyd-Haradka. Pramaloŭka čary z knihi «Drievnosti Rośsijskoho hosudarstva», 1846—1853.
Ale daśledavańni apošnich dziesiacihodździaŭ adprečyli viersiju z udavoj čarnihaŭskaha kniazia. Miarkujučy pa sukupnaści arfahrafičnych i paleahrafičnych prykmiet nadpisu na čary, jana mahła być stvorana nie raniej za druhuju pałovu XIII stahodździa, a najchutčej jašče paźniej — u pieršaj pałovie XIV stahodździa.
Pavodle mierkavańnia historyka Siarhieja Palechava, zhadany na čary Uładzimir Davydavič moža być kniaziem Haradka Davydava, jaki zhadany ŭ dakumiencie 1433 hoda. Tak, kniaziem z našaha biełaruskaha Davyd-Haradka.
Uładzimir byŭ synam Davyda Dźmitryjeviča i Maryi Alhierdaŭny, adnoj z dačok vialikaha kniazia litoŭskaha. 22 sakavika 1433 hoda Uładzimir padpisaŭ pasłańnie prychilnikaŭ Śvidryhajły da Bazielskaha saboru. Viadoma, što paśla jaho śmierci jahony brat Mitka byŭ vyhnany z Haradka Žyhimontam Kiejstutavičam.
Paleahrafičny analiz čarnavoha nadpisu na čary, jaki byŭ vyjaŭleny historykam Albinaj Miedyncavaj, pa mietodycy akademika Zaliźniaka dazvoliŭ datavać jaje jašče bolš poźnim časam — nie raniej za 1420 h. Hetyja źviestki ŭskosna paćviardžajuć zdahadku Palechova.
Doŭhaja daroha da Minska. Kolki času zajmali padarožžy z Varšavy i Vilni ŭ XIX stahodździ?
U raskopkach na Miency čarhovaja siensacyja: znajšli mohiłki XI stahodździa
«Heta sapraŭdnaja siensacyja». Pry raskopkach na Miency znajšli zaamorfnuju fihuru, jakoj 1000 hadoŭ