Labiedźka: Biełaruskaja mova pavinna stać adzinaj dziaržaŭnaj. Ale treba zakłaści pierachodny pieryjad
Anatol Labiedźka, daradca Śviatłany Cichanoŭskaj pa kanstytucyjnaj reformie i mižparłamienckim supracoŭnictvie, raskazaŭ vydańniu BGMedia pra svoj šlach da biełaruskaści i pierśpiektyvy vyrašeńnia moŭnaha pytańnia ŭ Biełarusi.
15.07.2024 / 19:08
Anatol Labiedźka. Fota Ofisa Śviatłany Cichanoŭskaj
«Baćki nie pakinuli mnie vybaru»
— Pa vialikim rachunku, u mianie i nie było vybaru. Ja naradziŭsia ŭ biełaruskamoŭnaj siamji, u biełaruskamoŭnym atačeńni, tamu dla mianie šlach da biełaruščyny byŭ zusim karotki. Jak tolki vyłupiŭ vočy, hlanuŭ na hety śviet — maje baćki ŭžo zrabili vybar. Tak što dla mianie ŭsio było prosta, koratka i harmanična.
Praŭda, pa žyćci sustrakalisia vykliki. Pieršy, badaj, samy mocny vyklik, kali ja staŭ studentam i trapiŭ u całkam ruskamoŭny asiarodak. Tady biełaruskaja mova kałoła vočy haradskim, a biełaruskamoŭnyja byli «dierievienŝinoj» — nie trendavaje, nie modnaje. I heta byŭ surjozny vyklik: ty ž nie chočaš być łuzieram, asabliva siarod svaich ravieśnikaŭ, tamu i ŭ mianie byli chiby ŭ hety čas.
Ale ŭsio roŭna ja pryjazdžaŭ dachaty, traplaŭ u rodny asiarodak — tam zaŭsiody havaryli pa-biełarusku, a viartaŭsia ŭ Minsk — padstrojvaŭsia pad studentaŭ, ź jakimi hulali ŭ futboł, chadzili ŭ kaviarniu dy na tancy.
Mova viarnułasia ŭ moj užytak i stała nieadjemnaj častkaj mianie ŭžo ŭ parłamiencie, u Viarchoŭnym Saviecie, bo tam pracavali inšyja čyńniki. Ty vyjazdžaješ u kamandziroŭku ŭ Siejm Polščy, čuješ, što deputaty razmaŭlajuć nie na ispanskaj ci niamieckaj movie, a na svajoj, toje ž samaje i ŭ Nacyjanalnym schodzie Francyi.
Kaniešnie, tvoj asiarodak vielmi mocna ŭpłyvaje na moŭnyja pavodziny: ci ty robiš niešta z zadavalnieńniem, ci tabie treba ź niečym zmahacca.
Anatol Labiedźka ŭ časy deputactva
«Łukašenka — ad pačatku da kanca — byŭ savieckim, tut jon zastaŭsia paśladoŭnym»
— Vy dosyć rana pačali palityčnuju karjeru ŭ Viarchoŭnym Saviecie. I Łukašenku viedali asabista. Ci sprabavaŭ niechta biełarusizavać jaho?
— Ja nie dumaju, što Łukašenku niechta sprabavaŭ padšturchnuć na biełaruskamoŭnyja rejki. Jon ža sam byŭ u parłamiencie (heta miesca tatalnaj publičnaści), jon taksama mieŭ mahčymaść kantaktavać z deputatami ź inšych krain, ale na jaho heta nie ŭpłyvała. Łukašenka — ad pačatku da kanca — byŭ savieckim, i tut jon zastaŭsia paśladoŭnym.
— Čamu Łukašenka, taksama vychadziec ź vioski, karystajecca nie biełaruskaj movaj, a trasiankaj, jakuju, vidać, ličyć za ruskuju? Jakija čyńniki paŭpłyvali na jaho?
— Viedajecie, vioski taksama roznyja. Ja z Zachodniaj Biełarusi, jon z Uschodniaj Biełarusi. Mnie zdajecca, u zachodnich vioskach paŭsiul ludzi havaryli pa-biełarusku, a voś va Uschodniaj Biełarusi, kudy saviety pryjšli raniej, pahaspadaryli i pakinuli paśla siabie «spadčynu», situacyja inšaja. Nie ŭsie biełaruskija vioski biełaruskamoŭnyja, zachodnija — tak, ale Łukašenka, nakolki my viedajem, ros va Uschodniaj Biełarusi. Ni škoła nie była biełaruskamoŭnaj, ni siamja — i heta biezumoŭna adbiłasia.
— U vašym palityčnym žyćci pieravažała biełaruskaja ci ruskaja mova? Jak vy vybirali movu stasunkaŭ?
— Ja aryjentavaŭsia na aŭdytoryju. U palitycy tak: kali ty chočaš, kab tvaje mesedžy, pasłańni dajšli da ludziej, to ty musiš ličycca z hetym. Kali ja prychodziŭ na zavodskuju prachadnuju ci na niejkuju sustreču i da mianie źviartalisia pa-rusku, ja adkazvaŭ taksama na ruskaj.
Bo zaŭsiody isnuje pryjarytet. Dla mianie vielmi važna, kab ludzi pryniali demakratyju, a nie dyktaturu. I kali na ruskaj movie mnie ŭdasca lepš davieści im, što demakratyja heta dobra, to ja budu havaryć pa-rusku. Bo tolki tady, kali bolšaść biełarusaŭ stanuć prychilnikami demakratyi, u nas adbuducca demakratyčnyja źmieny, tady i vierniecca biełaruščyna.
Treba pryznać, što hałoŭnaja rola vybaru kirunku raźvićcia ŭsio ž naležyć dziaržaŭnym instytutam. My heta bačym i pa siońniašniaj Biełarusi: tyja, chto siońnia kiruje krainaj, pravodziać rusifikacyju Biełarusi.
Bolš za toje, čałaviek z demakratyčnymi pohladami značna lepš razumieje, navošta patrebnaja nacyjanalnaja identyčnaść, navošta mova. Demakratyja — dobraja hleba dla biełaruščyny, dyktatura źniščaje Biełaruś, heta treba ŭličvać.
Kali ŭ Biełarusi bolšaść ludziej buduć za demakratyju, to jany nie buduć za vajnu, za dyktaturu, jany nie buduć za savieckaje minułaje.
«U vyhnańni ja značna bolš karystajusia biełaruskaj movaj, čym jakoj inšaj»
— Zaraz ja całkam pierajšoŭ na biełaruskuju movu. Tyja biełarusy, ź jakimi ja kamunikuju, albo sami razmaŭlajuć pa-biełarusku, albo chočuć razmaŭlać na biełaruskaj movie. I samo znachodžańnie za miežami Biełarusi taksama nakładaje peŭnyja abaviazki. Tut ja značna bolš karystajusia biełaruskaj movaj, čym jakoj inšaj.
— Što čytajecie ź biełaruskaha?
— Papiarovyja knihi ja nie čytaju, ale ŭ internecie prahladvaju ŭsio: z zadavalnieńniem hladžu i «Našu Nivu», i Radyjo Svaboda, i Biełsat. Usie, praŭda, ekstremisckija, ale žyćcio takoje.
— Bačna, što čaściakom vy prymajecie ŭ hości svaju ŭnučku. Jak ź joj razmaŭlajecie?
— Ź joj my pačali vučyć biełaruskuju movu. U jaje jość jašče mahčymaść padvučyć biełaruskuju movu ŭ sadočku. Tamu, kali jana pryjazdžaje da mianie, my razvučvajem słovy: ja nazyvaju słova pa-rusku, jana mnie havoryć pierakład.
— Na jakoj movie, darečy, viadziecca kamunikacyja ŭ vašaj siamji?
— U baćkoŭskaj chacie zaŭsiody na biełaruskaj. U nas hibrydny varyjant — u zaležnaści ad situacyj. Syn viedaje biełaruskuju, ale pa pracy bolš karystajecca ruskaj.
«Sukamiernikaŭ za dźvie hadziny ŭdavałasia pierakanać, što patrebna adna dziaržaŭnaja mova»
— Historyja śviedčyć, što nivodnaja dyktatura nie isnuje viečna. Pryjdzie čas, laśniecca i hety režym. Jak budziem vyrašać moŭnaje pytańnie?
— U prajekcie novaj kanstytucyi Biełarusi moŭnaje pytańnie my žorstka nie prapisvali, uličvajučy rolu ruskaj movy ŭ žyćci krainy siońnia.
Daradca Śviatłany Cichanoŭskaj pa parłamienckim supracoŭnictvie i kanstytucyjnaj reformie Anatol Labiedźka
Ale ja mahu vykazać svoj asabisty pohlad. Ja za toje, kab zafiksavać u prajekcie kanstytucyi novaj Biełarusi, što adzinaja dziaržaŭnaja mova — biełaruskaja, i zafiksavać pierachodny pieryjad, ciaham jakoha my piarojdziem da adnoj dziaržaŭnaj, biełaruskaj movy.
Ja dumaju, što tak pryjdziecca rabić, uličvajučy siońniašniašniuju situacyju, jakuju možna nazvać tatalnaj rusifikacyjaj. Kab nie stvarać dadatkovyja linii napružańnia, treba vielmi jasna skazać ludziam: za 7—8 hadoŭ my padrychtujem jakasnyja padručniki, prafiesijnyja kadry — za hety čas luby moža vyvučyć biełaruskuju movu. Ale pierachodny pieryjad ź jasnymi praviłami hulni treba zakłaści. Pierśpiektyva — adzinaja dziaržaŭnaja biełaruskaja mova.
Z čaho ja zychodžu? Apošni raz ja pravioŭ na Akreścina 15 sutak, paśla ŭviesnu — jašče 30 sutak. Tady ja aktyŭna abmiarkoŭvaŭ prajekt kanstytucyi novaj Biełarusi sa svaimi sukamiernikami. A tam, u trochmiesnaj kamiery, siadzieła pa 16 čałaviek. My hadzinami debatavali, u tym liku, i pa moŭnym pytańni.
Da pačatku dyskusii ŭsia kamiera padzialałasia na try opcyi: pavinna być tolki adna, biełaruskaja mova, zatym — abaviazkovaje dvuchmoŭje, kolkaść prychilnikaŭ dvuchmoŭja dasiahała ledź nie da pałovy kamiery. Ale paśla zaviaršeńnia dyskusii ja nie pamiataju, kab niechta vystupaŭ za dvuchmoŭje. Ludzi stanoŭča ŭsprymajuć varyjant pierachodu na adzinuju dziaržaŭnuju biełaruskuju movu paśla padrychtoŭčaha etapu.
U kamiery pieravažna siadzieli ruskamoŭnyja ludzi, jakich za dźvie hadziny možna było pierakanać. A kali b była mahčymaść razmaŭlać nie tolki z sukamiernikami, dyk, dumaju, heta mahčyma i ŭ maštabach krainy. Tolki treba papracavać na heta, kaniešnie.
Ci davajcie voźmiem nacyjanalnuju simvoliku, jakaja stała dziaržaŭnaj. My ž nie pryjšli ŭ parłamient i stali naciskać na ŭsie knopki. Praciahły čas, kropkava, daviałosia pracavać z deputatami, navukoŭcy pravodzili kruhłyja stały; kali ty pryvodziš razumnyja arhumienty, to biełarusy ŭsprymajuć ich, heta nie taja nacyja, jakaja stanovicca ŭ pozu.
— Vopyt siaredziny 90—ch hadoŭ taksama akazaŭsia dosyć stanoŭčy: movu nie naviazvali, ale za jaje vykarystańnie rabili nievialikija dapłaty.
— Ekanamičnyja čyńniki mocna pracujuć. Znoŭ ža ŭzhadajem Viarchoŭny Saviet, dzie napačatku adzinki razmaŭlali na biełaruskaj movie: Nił Hilevič, Aleh Trusaŭ, Lavon Barščeŭski, Zianon Paźniak. A kali zakančvałasia ŭžo kadencyja, to ŭsie kiraŭniki kamisij padavali svaje dakłady pa-biełarusku. Sapraŭdy, heta jašče adzin arhumient za toje, što kancepcyja, jakaja prapanujecca mnoj, moža spracavać.
«Vielmi składana zrazumieć, što jość dźvie praŭdy». Litoŭski historyk pra «Pahoniu» i spadčynu VKŁ