Выбары стагоддзя ў Турцыі: чаму за імі сочыць уся Еўропа
Пра тое, што апошнімі днямі адбываецца ў Турцыі і чаму ўсе так пільна сочаць за цяперашнімі выбарамі, піша Рашэд Чоўдхуры, які жыве там.
14.05.2023 / 18:42
Рэджэп Таіп Эрдаган. Фота: Firdia Lisnawati / AP
Апошнямі днямі і нават тыднямі тут, у Манісе, горадзе з насельніцтвам прыблізна такім, як у беларускім абласным цэнтры, роўна так, як у Стамбуле, мегаполісе з насельніцтвам у паўтары Беларусі, у гарадскім пейзажы дамінуюць твары: твары на плакатах, твары на банерах, твары на ўлётках. Шкада, што я не магу падзяліцца фатаграфіямі гэтых твараў, бо з 18:00 учора і да 21:00 сёння дзейнічае забарона не толькі на палітычную агітацыю, але і забарона на публікацыю навін, якія змяшчаюць у сабе элементы агітацыі.
Аднак усё ж варта іх апісаць словамі ў мэтах ілюстрацыі, а не агітацыі. Больш за ўсё дамінуе твар прэзідэнта Рэджэпа Таіпа Эрдагана. Ягоны твар глядзіць на вас з банераў, што вісяць пасярэдзіне вуліцы. Ён глядзіць на вас з улётак, прыклееных на электрычныя тумбы пасярэдзіне тратуара. Ён глядзіць кудысьці ў далечыню з аграмадных постараў на білбордах уздоўж дарогі. А ў Стамбуле ён нібыта назірае за рухам з банераў памерам з будынак.
Што кажуць усе гэтыя банеры, постары ды ўлёткі? Яны запэўніваюць прыхільнікаў і скептыкаў, што Эрдаган — гэта «правільны мужчына ў правільны момант».
Часам на іх адзін Эрдаган. А часам разам з ім ёсць нейкі кандыдат у парламент ад ягонай партыі — Партыі правасуддзя і развіцця (AKP). Часам ён разам з усімі парламенцкімі кандыдатамі ад АКР у правінцыі.
Турэцкая палітычная культура візуальна арыентаваная, таму нават у звычайны час кожны лідар, ад прэзідэнта рэспублікі да мэра раёна, спрабуе паказаць як мага больш свой твар. Таму не дзіва, што паўсюль таксама выявы лідара альянсу з шасці аб’яднаных апазіцыйных партый Кемаля Кылычдароглу з Рэспубліканскай народнай партыі (CHP).
У адрозненне ад правай і рэлігійна накіраванай АКР, СНР — гэта левацэнтрысцкая свецкая партыя, сфармаваная самім заснавальнікам Рэспублікі Турцыя Мустафой Кемалем Атацюркам, у чые часы (і нейкі час пасля) яна была адзінай у краіне дазволенай партыяй, пра што не перастае ёй нагадваць Эрдаган.
Разам з ягоным спакойным тварам (таксама вусатым і таксама немаладым, як у Эрдагана, бо яму 74 гады, і такім чынам ён на пяць гадоў старэйшы за прэзідэнта) на плакатах Кылычдароглу прысутнічае дэвіз «Табе слова». То-бок «Даю табе слова, што выканаю абяцанні».
Ці здолее выканаць, ці не — сказаць немагчыма, не толькі таму, што абодва кандыдаты знаходзяцца блізка адзін ад аднаго па ўзроўні народнай падтрымкі, і не толькі таму, што ёсць яшчэ адзін кандыдат Сінан Аган, які зменіць альбо не зменіць суцэльную карціну вынікаў, і нават не толькі таму, што з дыстанцыі літаральна днямі зняўся яшчэ адзін кандыдат Мухарэм Інджэ пасля таго, як усплылі відэа сэксуальнага характару з ягоным удзелам (дыпфэйкі, па ягоных словах), а яшчэ і таму, што рабіць любыя прадказанні ў прэсе наконт таго, хто пераможа на выбарах, таксама забаронена турэцкім заканадаўствам паміж 18:00 учора і 21:00 сёння.
Але звернем увагу на Кылычдароглу: у чым галоўныя адрозненні паміж ім і Эрдаганам. Па-першае, ён абяцае прынесці ў Турцыю больш дэмакратыі.
Напрыклад, па ягоных словах, калі ён пераможа, больш ніхто не будзе пасаджаны ў турму за выказванне ў твітары (што ў сучаснай Турцыі раз-пораз здараецца).
Ён абяцае даць сапраўдную свабоду Цэнтральнаму банку,
каб той усталёўваў па сваім разуменні эканамічных патрэб (а не па жаданні прэзідэнта) працэнтныя стаўкі, каб больш эфектыўна змагацца з інфляцыяй, якая зараз стаіць на адзнацы 42% (для параўнання, у Беларусі за мінулы год яна 12,8%).
Таксама ён абяцае вярнуць сістэму парламенцкай рэспублікі, якая дзейнічала ў Турцыі да 2018 года.
І часта звяртаецца да моладзі, абяцаючы ёй дастойнае жыццё ў эканамічным плане. Тое ж робіць ягоная партнёрка па альянсе, галоўная жанчына ў турэцкай палітыцы Мераль Акшэнер з правай Добрай партыі (İYİ Parti). І, дарэчы, сам Эрдаган.
Яшчэ адно важнае адрозненне паміж Кылычдароглу і Эрдаганам тычыцца лёсу 3,6 мільёна сірыйскіх уцекачоў, якія знайшлі прытулак у Турцыі пасля пачатку грамадзянскай вайны ў Сірыі ў 2011 годзе. Яшчэ да пачатку кампаніі партыя Кылычдароглу СНР стала абяцаць, што, калі прыйдзе да ўлады, яна прымусова вышле ўсіх сірыйцаў у Сірыю. Эрдаган казаў, што адпраўляць людзей у ваенную зону немагчыма.
З цягам часу Кылычдароглу змякчыў пазіцыю і сказаў, што будзе дамаўляцца з кіраўніком Сірыі Башарам Асадам, каб той прымаў тутэйшых сірыйцаў, і будзе адпраўляць толькі тых, хто пагодзіцца туды вярнуцца.
Кылычдароглу да пачатку кампаніі пасварыўся з Еўрасаюзам, напісаўшы ў твітары, што, калі ён пераможа на выбарах, Турцыя перастане быць еўрапейскім лагерам для ўцекачоў (бо многія туркі сапраўды не згодныя з еўрапейскай палітыкай не пускаць да сябе сірыйскіх уцекачоў пасля 2015 года, вымушаючы тым самым іх заставацца ў Турцыі). Але зараз Кылычдароглу, наадварот, абяцае больш шчыльна сябраваць з Захадам і ў хуткім парадку разгледзець шведскі зварот на ўступленне ў НАТА.
Эрдаган тым часам хваліцца дасягненнямі на эканамічным фронце, у тым ліку вайскова-прамысловым комплексам: на некаторых постарах ягоны твар паказаны на фоне дрона Bayraktar. Але і акрамя яго ёсць таксама чым пахваліцца, напрыклад, нядаўна пабудаваным караблём-дронаносцам, турэцкаю электрычнаю машынаю TOGG, Стамбульскім аэрапортам (найвялікшым па колькасці пасажыраў у Еўропе) і новай шашой, хуткаснымі чыгункамі і лініямі метро, пабудаванымі па ўсёй краіне за апошнія два дзесяцігоддзі.
Турцыя пры Эрдагане дасягнула 48-га месца (паміж Аргенцінай і Чарнагорыяй) у індэксе развіцця чалавека, які складае праграма развіцця ААН, у той час як Беларусь скацілася да 60-га (паміж Коста-Рыка, Уругваем і Панамай). Але праблема Эрдагана палягае ў тым, што многія туркі сябе параўноўваюць далёка не з Чарнагорыяй, а, скажам, з Германіяй, якая знаходзіцца на дзявятым месцы ў індэксе і дзе жыве, паводле падлікаў навукоўцаў, прыблізна сем мільёнаў чалавек турэцкага паходжання.
У маім квартале Манісы Акмесджыце галасаванне праходзіць у школе. Людзі ідуць галасаваць сем’ямі, як на свята. У той жа час не толькі тут, але і па ўсёй краіне (дзе спажыванне гарбаты на душу насельніцтва найвышэйшае ў свеце) зачыненыя ўсе чаёўні, каб людзі ішлі галасаваць замест таго, каб піць гарбату. Пра тое, што атрымаецца ў выніку, мы даведаемся ўжо сёння.
Сёлета Турцыя адзначае сотую гадавіну заснавання Рэспублікі Турцыя. Куды пойдзе гэтая краіна ў наступным стагоддзі, часткова вырашаць менавіта сённяшнія выбары.
Пра аўтара:
Рашэд Чоўдхуры нарадзіўся ў Мінску ў беларуска-бенгальскай сям’і. Грамадзянін Беларусі і Канады. Атрымаў ступень доктара філасофіі па гісторыі ў МакГілаўскім універсітэце ў Манрэалі (правінцыя Квебек, Канада). Акрамя МакГіла, працаваў у Фондзе Карнегі за міжнародны мір у Вашынгтоне і Універсітэце Манітобы ў Вініпегу (правінцыя Манітоба, Канада). З 2019 года ёсць прафесарам-асістэнтам на кафедры паліталогіі і міжнародных адносін ва Універсітэце Джэляля Баяра ў Манісе ў Турцыі.