«Ruskamu śvietu» kaniec? Dypłamat, jaki doŭhi čas pracavaŭ u Rasii, zapisaŭ svaje vyvady
Kniha žurnalista, dypłamata i ad niadaŭniaha času pasła Polščy ŭ Armienii Piatra Skviacinskaha «Kaniec ruskaha śvietu? Ab idejnych krynicach rasijskaj ahresii» — heta pošuk hłybinnych pryčyn ahresiŭnaj zamiežnaj palityki Rasii. Skviacinski razhladaje 2022 hod jak novy 1914-y, tłumačyć razumieńnie rasijanami svajoj histaryčnaj misii, asablivaści ruskaj lubovi i pakazvaje, jak Maskva ź biełarusami i ŭkraincami paŭtaryła tyja samyja pamyłki, što raniej z palakami. Skviacinski schilajecca da dumki, što «tryadzinaj nacyi» kaniec, piša Raman Baženaŭ.
08.05.2023 / 09:50
Uładzimir Pucin viarnuŭ rasijanam adčuvańnie ich «histaryčnaj misii» — zbaŭleńnia śvietu. Fota: mierč z Pucinym davajennaha času, Minsk
Piotr Skviacinski dobra viedaje Rasiju. Da 2022 hoda jon pracavaŭ dyrektaram Polskaha instytuta ŭ Maskvie. Kab zrazumieć pryčyny rasijskaj palityki, jon źviarnuŭsia da tekstaŭ rasijskich fiłosafaŭ, historykaŭ i palityčnych analitykaŭ. Aŭtar dobrasumlenna praanalizavaŭ nie tolki «čytabielnych» libieralnych, ale i čarnasociennych aŭtaraŭ, idejami jakich, naprykład, karystajecca prapahanda łukašenkaŭcaŭ. Słovam, adlustravaŭ usie płyni rasijskaj palityčnaj dumki.
Aŭtar nie traplaje ŭ pałon da miadźviedzia z bałałajkaj — Rasija nie apisana ni jak suśvietnaje zło, ni jak ekzatyčnaja kraina, pryciahalnaja svajoj dzikavataściu. Hetaja kniha — analityčnaja, sproba zrazumieć Rasiju rozumam.
Prapanoŭvajem kanśpiekt abranych tezisaŭ hetaj knihi.
Śviet u novym 1914 hodzie
Piotr Skviacinski piša, što namier Rasii pačać vajnu suprać Ukrainy składana patłumačyć racyjanalnymi pryčynami.
U peŭnym sensie tut prydatnaja anałohija ź situacyjaj 1914 hoda. Sučasnaja Rasija — heta Aŭstra-Vienhryja, Kitaj — kajzieraŭskaja Hiermanija, Ukraina — Sierbija, a kalektyŭny Zachad, asabliva ZŠA, — heta Rasijskaja Impieryja 1914 hoda.
U 1914 hodzie aŭstryjskija palityki byli ŭ adčai, što ich impieryja ŭžo praciahły čas słabieje, i ličyli, što kali hety praces nie spynić, to adbudziecca kančatkovaja strata statusu vialikaj dziaržavy, nastupstvam jakoj budzie jaje raspad.
Tamu aŭstryjcy vyrašyli skarystacca pieršaj zručnaj nahodaj, kab napaści na małuju niepakornuju krainu, demanstratyŭna jaje razhramić, pazbavić niezaležnaści i pakazać usiamu śvietu, što Aŭstryja ŭsio jašče zastajecca vialikim drapiežnikam. «Heta dało b nam 20 hadoŭ pieradyški», — pryvodzicca niedakładnaja cytata adnaho ź viadučych vienskich palitykaŭ.
Strymać tady Aŭstryju mahła tolki Hiermanija, ale zamiest hetaha jana padtrymała dunajskuju manarchiju. Bierlin byŭ pierakanany ŭ svajej mocy, haspadarka ŭzrastała ŭ hieamietryčnaj prahresii i adnačasova niemcy adčuvali dyskryminacyju z boku suśvietnaha isteblišmientu, hałoŭnym čynam, anhłamoŭnaha.
Adnačasova ŭ Vienie i Bierlinie mierkavali, što Rasija nie pojdzie na dapamohu Sierbii. Prosta tamu, što taja niekalki razoŭ prahłynuła prynižeńni centralnych dziaržaŭ na čale z Baśnijskim kryzisam 1908 hoda, tamu, što taja pieražyvaje šmatlikija ŭnutranyja prablemy, i, napeŭna, tut taksama sastupić.
U Aŭstryi i Hiermanii nie razumieli, što mienavita tamu, što niadaŭna Pieciarburh pieražyŭ prynižeńnie, zaraz dziela zachavańnia prestyžu i statusu vialikaj dziaržavy jon nie moža sabie dazvolić pieražyć prynižeńnie jašče raz.
Kali pajšła eskałacyja kryzisu, u Vienie i Bierlinie źjaviłasia źbiantežanaść, bo akazałasia, što praciŭnik reahuje nie tak, jak jany sabie ŭjaŭlali. Ale adstupać było zanadta pozna, pracesy nabyli ŭłasnuju dynamiku.
A tak vialikaj vajny subjektyŭna nie chacieŭ nichto.
Rasijski zamiežnapalityčny kod
U XVIII stahodździ kancler Rasijskaj Impieryi A. Biastužaŭ-Rumin sfarmulavaŭ pryncyp źniešniaj palityki Rasii nastupnymi słovami: «U Rasii bolš niama i nikoli nie budzie siabroŭ. Rasija stała darosłaj. Jaje ciapier słabyja bajacca, a mocnyja — nienavidziać». Vykazvańnie nahadvaje formułu brytanskaha premjera H. Tempła: «U Vialikaj Brytanii niama ni adviečnych sajuźnikaŭ, ni adviečnych vorahaŭ; viečnyja tolki intaresy Vialikaj Brytanii i patreba ich abarony».
Niahledziačy na padabienstva, heta, pa sutnaści, vielmi roznyja cytaty.
Anhlijski palityk kaža pra «sajuźnikaŭ», rasijski — pra «siabroŭ».
Anhlijskaja dekłaracyja nieemacyjnaja, rasijskaja ŭtrymlivaje niajasnyja, zmročnyja i niehatyŭnyja emocyi adnosna ŭsich nierasijskich hulcoŭ.
Anhlijski palityk kaža «ničoha asabistaha», rasijski — «heta vielmi asabistaje».
Anhlijski — my vas usich viedajem, u vypadku kanfliktu vystupim suprać tych, čyje intaresy supiarečać našym. Rasijski — my ŭsich vas nie lubim, my vami ŭsimi pahardžajem i ličym hetuju rysu naturalnaj dla ŭsich darosłych ludziej («Rasija stała darosłaj»).
Paśla impieratar Alaksandr III (1845—1894) łahična zaviaršyŭ formułu Biastužava-Rumina: «U Rasii dva sajuźniki — armija i fłot. Usie astatnija abjadnoŭvajucca suprać nas pry pieršaj mahčymaści».
Inšymi słovami, usie nierasijskija hulcy — vorahi Rasii. I ŭsie jany vielmi hłyboka matyvavanyja.
Cynizm pad šyldaj Realpolitik
Adzin ź fienomienaŭ rasijskaha zamiežnapalityčnaha myśleńnia — uvaha vyklučna na intaresie, hrebavańnie inšymi, bolš idealistyčnymi matyvami hulcoŭ. Pa sutnaści, ruskija sumniavajucca, što takija matyvy ŭvohule isnujuć.
Akramia taho, ruskija lubiać kazać što jany ščyryja, tady jak inšyja, na ich dumku, nie. Usie tolki prykidvajucca vysakarodnaściu, a nasamreč robiać toje samaje, što i Rasija.
Jak adznačaje aŭtar, ruskija bačać śviet dobra, ale tolki kiepskaje. Im udajecca bačyć toje, čaho zachodniki razumieć nie chočuć, bo cynizm u peŭnym sensie palapšaje razumieńnie rečaisnaści. Ale tolki častkova, niby ruskija raspaznajuć tolki častku śpiektra i tolki niekatoryja kolery.
Naprykład, pierad uvarvańniem va Ukrainu jany bačyli na Zachadzie nie tolki ehaizm i cynizm, ale taksama — słabaść. Tamu salidarny adkaz na napad staŭ dla ich u peŭnaj stupieni niečakanaściu.
Mary ab padparadkavańni śvietu
U tradycyi rasijan jość mara ab padparadkavańni ŭsiaho śvietu. Jak adznačaŭ Lermantaŭ: «Puskaj ja rab, no rab caria vsielennoj!»
Anałahičnyja dumki ŭ inšych narodaŭ zastavalisia dolaj ekscentryčnych kołaŭ, a kali stanavilisia papularnymi, to na karotki pramiežak, naprykład, u Hiermanii.
U Rečy Paspalitaj takija mary mieŭ kapiełan lisoŭčykaŭ Vojciech Dembalecki. U Brytanskaj impieryi isnavali aściarohi, kab u zavajovach nie pierasiekčy racyjanalnaj miery.
I tolki ŭ Rasii vizija abjadnańnia ŭsioj płaniety pad svajoj uładaj była raspaŭsiudžana va ŭsie jaje histaryčnyja epochi.
Pryčyny hetaj asablivaści nie zusim zrazumiełyja.
Vielizarnuju rolu adyhrała pryniaćcie ŭ XV stahodździ ideałohii «Treciaha Ryma» razam sa spadčynaj «kary zachodnich adstupnikaŭ ad sapraŭdnaj viery».
Inšym čyńnikam staŭ hieahrafičny dośvied — Rasija vielmi doŭha nie sutykałasia ź ciažkaściami pieraadoleńnia hieahrafičnych pieraškod, što šmat u čym vyznačyła staŭleńnie da dziaržaŭnych miežaŭ nie jak da naturalnych raździalalnych linij. Taksama pieršymi supiernikami Maskvy stali Załataja Arda i Reč Paspalitaja, jakich maskoŭskija elity nie ŭsprymali jak całkam inšyja, asobnyja krainy.
Narešcie, kamunizm ź jaho idejaj suśvietnaj revalucyi hetuju rysu ŭ ruskich mocna raźviŭ. Paradaksalna jon taksama siłkavaŭ pačućcio vyklučnaści ruskich jak «pieradavoha atrada suśvietnaha praletaryjatu». I akazaŭsia dla ich źjavaj nastolki naturalnaj, što ŭ novaj realnaści, biez balšavickaj ideałohii, ruskija nie mahli znajści sabie miesca.
Rasija ŭ pošukach svajoj «histaryčnaj misii»
Piotr Skviacinski adznačaje, što ideałahičny pavarot, jaki adbyŭsia ŭ sučasnaj Rasii, časta niedaaceńvajecca, chacia i maje cyvilizacyjnaje značeńnie. Jon analizuje admovu pucinskaj Rasii ad spadčyny Piatra Vialikaha, pieraasensavańnie vopytu manarchii i SSSR i šmat inšaha.
Ale zasiarodzimsia tolki na adnym aśpiekcie.
Pucinizm viarnuŭ rasijanam impieryju, ale nie suśvietnuju misiju. A ruskim treba štości, što davała b im sens isnavańnia. Da 2022 hoda ŭ ich byŭ tolki kastyl, zamianialnik nacyjanalnaj idei.
Vialikaja Ajčynnaja vajna i pieramoha nad fašyzmam — heta toje, što najbolš nadavałasia dla asnovy novaj ruskaj idei, bo maje ŭ sabie rysy ŭniviersalnaj, «histaryčnaj misii». Ruskija nikoli nie ličyli siabie «zvyčajnym» narodam i žadali vykonvać miesijanskuju, suśvietnuju rolu.
«I tut my padychodzim da sutnaści, kluča ruskaj idei — z pačatkam tak zvanaj śpiecapieracyi akazałasia, što abarona śvietu ad fašyzmu źjaŭlajecca dla Rasii viečnaj misijaj. Viečnaj, jak sam fašyzm, navat kali jaho dla hetaha treba było prydumać. I kali b nie było nijakaj Ukrainy, to fašystaŭ treba było b prydumać u jakim-niebudź inšym miescy. U niekatorym sensie Rasija — Don Kichot (vajuje z prydumanym voraham— zaŭv. aŭtara), z tym adroźnieńniem, što Don Kichot byŭ vysakarodnym hierojem», — adznačaje P. Skviacinski.
Jarasłaŭ Madzeleŭski. Krymski matyŭ. 2014 hod
Vajna va Ukrainie stała cyvilizacyjnym kracham Rasii
Kancepcyja «ruskaha śvietu» i «tryadzinaha naroda», jakaja nie tolki nie maje ničoha supolnaha z realnaściu, ale i niepasilnaja dla sučasnaj Rasii, dla ruskich — apošni, niaščasny astatak, rudymient ich niajasnaj, ale pry hetym intensiŭna pieražyvanaj historyka-relihijnaj misii.
Ideja «tryadzinaha naroda» z ruskich, ukraincaŭ i biełarusaŭ — heta apošniaja linija abarony, jakaja adroźnivaje rasijan ad inšych, jak jany ličać, prazaičnych, małych (pamieram i ducham) nacyj.
I siońnia hetaje ŭjaŭleńnie, paśla pratestaŭ 2020 hoda ŭ Biełarusi i vajny suprać Ukrainy, pieratvaryłasia ŭ pył. Krach kancepcyi «tryadzinaha naroda» aznačaje, što cyvilizacyjnaha vybaru Rasii, z-za jakoha jana stolki hadoŭ supraćstajała Zachadu, nie choča padzialić nichto. A heta aznačaje sumnieŭ u kaštoŭnaści hetaha vybaru.
Dla rasijan hety ŭdar nastolki dramatyčny, što varta pahadzicca ź izrailska-rasijskim publicystam A. Eskinym, jaki łapidarna apisaŭ hetuju situacyju słovami: «Ruskaja cyvilizacyja pamiraje».
Aŭtar źviartaje ŭvahu, što Pucin, imavierna, śpiašaŭsia pačać vajnu, bo byŭ upeŭnieny, što «ciapier abo nikoli».
U hramadskaj śviadomaści išli pracesy, jakija pryviali b da taho, što praź niekalki hadoŭ mahčymaść apanavańnia susiednich krain stała b roŭnaj nulu. Pryčym mova nie tolki ab pracesach va Ukrainie, ale taksama ŭ samoj Rasii. Datyčyła heta pierš za ŭsio novych pakaleńniaŭ, jakija ŭsprymali Ukrainu prosta jak inšuju krainu i ŭvohule mienš padatlivych na nacyjanalistyčnuju mistyku «tryadzinaha naroda».
Ad lubovi da nianaviści ŭ ruskich — adzin krok
Historyja Rasii poŭnaja prykładaŭ ciarpimaści da inšych narodaŭ i da peŭnaj stupieni ščyraj hatoŭnaści hladzieć na inšych nie zvysoku, a jak na roŭnych. Ale jana zakančvajecca, kali hetyja narody admaŭlajucca prymać «ruskuju ideju» i svajo miesca ŭ tym śviecie, jaki sabie ŭjavili ruskija.
Kažučy prostaj movaj, u ruskich usich ludziej na śviecie treba lubić i abdymać, a ŭ vypadku čaho addać im apošniuju kašulu. Ale tych, chto nie choča abdymacca, treba zabić.
Na rasijskim kompasie strełka «vyzvalajem bratoŭ» zdolnaja ź niejmaviernaj lohkaściu pierajści na pazicyju «źniščajem zdradnikaŭ». Možna paraŭnać heta z pavodzinami varjata, jaki tolki pa zrazumiełych jamu pryčynach ličyć, što niejkaja žančyna jamu naležyć, dziŭnym čynam ščyra jaje kachaje, a kali vyjaŭlajecca, što jana jaho nie kachaje, jon jaje zabivaje.
U Biełarusi i Ukrainie Rasija paŭtaraje polskuju pamyłku
Rasija maje dziŭnuju zdolnaść rabić sa svaich zachodnich susiedziaŭ vorahaŭ. Chacia dla hetaha niama nijakich abjektyŭnych pieradumoŭ.
Aŭtar pierkazvaje historyju rasijska-polskich adnosin paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj, u vyniku jakich polski pohlad na Rasiju radykalna źmianiŭsia nie na karyść apošniaj.
Naprykład, za ŭsio XX stahodździe Maskva tak i nie skarystałasia mahčymaściu zrabić z Polščy paŭnavartasnaha sajuźnika. Chacia na bierazie Visły daminavali antyniamieckija nastroi, Rasija imknułasia nie da partniorstva, a da padparadkavańnia.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny Maskva nie dazvoliła ŭ Polščy stvaryć pryjaznaj Maskvie demakratyi. Uschodniaj Jeŭropie Maskva pačała naviazvać svaje nieefiektyŭnyja ekanamičnyja madeli. U vyniku jany akazalisia dla SSSR bałastam, jaki haspadarča i palityčna jaho istotna asłabiŭ.
Kali b Maskva abrała pryjaznuju stratehiju, jana nie pieražyła b šoku ad źjaŭleńnia «Salidarnaści» ŭ 1980—1981 hadach. Šoku, jaki pakazaŭ Zachadu fundamientalnuju słabaść savieckaj sistemy i schiliŭ jaho dabić sacyjalistyčny łahier.
Jak adznačaje Skviacinski, «Rasija imkniecca daminavać nad susiedziami nie pa pryčynach biaśpieki abo ekanamičnaha prybytku, chacia hetyja dva aśpiekty važnyja ŭ myśleńni Kramla, a prosta kab daminavać. Panavańnie — meta sama pa sabie, čaho ludzi na Zachadzie nie ŭ stanie zrazumieć. U toj ža čas Rasija ličyć heta svaim naturalnym pravam, admova ŭ jakim aznačaje naniasieńnie Rasii strašnaj kryŭdy».
U vyniku, dźvieście ź lišnim hadoŭ z časoŭ padziełaŭ Rečy Paspalitaj — heta dźvieście ź lišnim hadoŭ škody, jakija ruskija svajoj polskaj (biełaruskaj, ukrainskaj, bałtyjskaj i h. d. — zaŭv. aŭtara) palitykaj stvarajuć sami sabie.
Piotr Skwieciński, Koniec ruskiego miru? O ideowych źródłach rosyjskiej agresji. Warszawa, 2023.