«Ideja, što Ukraina razvalicca za try dni, była nie tolki rasijskaja». Historyk Cimaci Snajder pra toje, jak Rasija zrabiła pryvabnaj svaju impierskuju rytoryku
Amierykanski historyk Cimaci Snajder pračytaŭ u Jelskim univiersitecie ź vieraśnia pa śniežań kurs z 23 lekcyj pra farmavańnie sučasnaj Ukrainy. Snajder prezientuje padziei z ukrainskaj historyi ŭ kantekście ciapierašniaj vajny, jakuju Rasija viadzie va Ukrainie. Siarod inšaha historyk analizuje, jak Rasija zrabiła svaje impierskija naratyvy prymalnymi na Zachadzie. Najbolš cikavyja dumki z zaviaršalnaj lekcyi pierakazała «Radyjo Svaboda».
29.12.2022 / 19:00
Cimaci Snajder
«Jeŭrapiejskaja intehracyja pačałasia tolki paśla vajennych parazaŭ»
- Ciapierašniaja impieryjalistyčnaja vajna, jakuju Rasija raspačała ŭ 2014 hodzie i ŭ jakoj adbyłasia eskałacyja paśla maštabnaha rasijskaha ŭvarvańnia sioleta ŭ lutym, šmat nam kaža pra Jeŭropu i pra jaje impierskaje minułaje.
- U svaim kursie ja vidavočna krytykuju impierski naratyŭ, što Ukrainy nie isnuje. Ale jość i nie nastolki vidavočnaja krytyka jeŭrapiejskaha naratyvu, byccam by jeŭrapiejskaja intehracyja stała vynikam vyšejšaj mudraści Jeŭropy, jakaja zrazumieła, što vajna heta kiepska, a mir — dobra.
- Kali vy z krainy Jeŭrasajuza, dyk vam ź dziacinstva kazali, što jeŭrapiejcy lepšyja za amierykancaŭ tym, što jany pieražyli Druhuju suśvietnuju vajnu i pabačyli, što heta kiepska. Nasamreč heta nie tak. Paśla Druhoj suśvietnaj jeŭrapiejcy praciahvali vieści inšyja vojny, pakul ich nie prajhrali — naprykład, hałandcy ŭ Indaniezii, francuzy ŭ Ałžyry i Paŭdniova-Uschodniaj Azii. Heta byli impierskija vojny.
- Jość i inšaja prablema z takim padychodam — ź jaho robicca vysnova, što dastatkova prosta vieści ź inšymi narodami handal, i ŭsio budzie dobra. Ale važna razumieć, što historyja jeŭrapiejskaj intehracyi, z usim jaje handlem, Rymskim pahadnieńniem ab stvareńni Jeŭrapiejskaj ekanamičnaj supolnaści i h. d., adbyvajecca paśla parazy ŭ impieryjalistyčnaj vajnie.
«Ukraina była ŭ samym centry płanaŭ Hitlera»
- Druhaja suśvietnaja była impieryjalistyčnaj vajnoj, dzie Ukraina była ŭ samym centry płanaŭ Hitlera i samoj vajny. Teoryja, jakoj Niamieččyna abhruntoŭvała hetuju vajnu, była ŭ tym, što macniejšaja nacyja i rasa pavinna kałanizavać słabiejšyja. Pavodle Hitlera, pieraškodaj na hetym šlachu byli jaŭrei, jakija svaimi idejami nibyta raźmiakčali rozumy niemcaŭ, a taksama kiravali Savieckim Sajuzam. U Hitleravaj karcinie śvietu jaŭrei kirujuć ukraincami, i kali zabić jaŭrejaŭ, dyk ukraincy buduć radyja žyć pad panavańniem inšych kałanijalnych haspadaroŭ.
- Niemcy płanavali zamaryć hoładam dziasiatki miljonaŭ savieckich hramadzian, kab kałanizavać zachodniuju častku Savieckaha Sajuza. I ŭ svaich płanach niemcy abapiralisia na dośvied Haładamoru — masavaha hoładu 1932—33 hadoŭ. Pavodle niamieckaha analizu, kałhasy ŭ Savieckim Sajuzie možna było vykarystoŭvać, kab nakiravać charčovyja pradukty ŭ lubym napramku. U realnaści bolšaść śmierciaŭ ad hoładu adbyłasia ŭ łahierach dla vajennapałonnych — tam pamierła kala 3 miljonaŭ hramadzian SSSR.
- Dla razumieńnia ciapierašniaj palityki važna ŭśviedamlać, što heta była impieryjalistyčnaja vajna, jakaja ŭ značnaj stupieni viałasia za Ukrainu. Paraza Niamieččyny ŭ hetaj impieryjalistyčnaj vajnie pačała sieryju parazaŭ inšych jeŭrapiejskich dziaržaŭ u impieryjalistyčnych vojnach. Heta toj aśpiekt, jaki zvyčajna zamoŭčvajecca ŭ historyi jeŭrapiejskaj intehracyi.
«Niemcy ŭziali na siabie adkaznaść adnosna niadaŭna i častkova»
- Rasijski impieryjalizm ciapier vielmi vidavočny, adkryty i nie nadta składany, ale ŭ našym ciapierašnim analizie my časta zabyvajemsia pra historyju niamieckaha kałanijalizmu i niamieckaj impieryi.
- Dla Niamieččyny z 1945 pa 1989 hod asnoŭnaj historyjaj byŭ padzieł krainy na Zachodniuju, demakratyčnuju, i Uschodniuju, kamunistyčnuju. U Zachodniaj Niamieččynie ŭ 1950-ja, 60-ja i na pačatku 70-ch šmat uvahi kancentravałasia na niemcach jak achviarach — «nas bambavali ŭ kancy vajny, stolki ludziej zahinuła, našu krainu padzialili». Niemcy ŭziali na siabie adkaznaść za Druhuju suśvietnuju vajnu adnosna niadaŭna i pry hetym častkova.
- Abmierkavańnie niamieckaj adkaznaści za vajnu pačałosia jak abmierkavańnie sistematyčnaha masavaha zabojstva jaŭrejaŭ, Chałakostu. Ale ŭ Niamieččynie 1970-ch i 80-ch Chałakost abmiarkoŭvali, nie zhadvajučy terytoryi Uschodniaj Jeŭropy i nie zhadvajučy niamiecki impieryjalizm, jaki i pryvioŭ Niamieččynu va Uschodniuju Jeŭropu. A heta klučavaja častka Chałakostu, bo mienavita va Uschodniaj Jeŭropie žyła bolšaść jaŭrejaŭ.
- Niamieckaja samakrytyka za Chałakost nie zhadvała kankretnyja terytoryi i niamieckija impierskija ambicyi. I ŭ hetaj dyskusii samymi važnymi byli niamieckija jaŭrei. Viadoma ž, heta važnaja historyja, ale siarod achviar Chałakostu niamieckich jaŭrejaŭ było tolki kala 3 pracentaŭ. Kancentracyja na niamieckich jaŭrejach dazvalała nie pierachodzić na inšyja złačynstvy.
«Rasija manapalizavała i pieramohu, i rolu achviary»
- U 1970-ja sacyjał-demakratyčnyja ŭrady Niamieččyny pačali praces prymireńnia z Savieckim Sajuzam. Heta byŭ brežnieŭski Saviecki Sajuz, i padčas prymireńnia sustrelisia dźvie historyi pra toje, što adbyłosia padčas Druhoj suśvietnaj vajny. U SSSR byŭ kult vajny, dzie «my byli achviarami i pieramožcami». Pakt Mołatava—Rybientropa i chaŭrus SSSR z nacysckaj Niamieččynaj byli całkam tabu, dakumienty pra heta schavanyja. Pry hetym kult vajny byŭ «rusifikavany», z akcentam na rolu Rasii.
- Savieckaja historyja sustrełasia ź niamieckaj, u jakoj niemcy byli ŭsio bolš hatovyja ŭziać na siabie adkaznaść za Druhuju suśvietnuju vajnu. I niemcy skiravali svaju «enierhiju vinavataści» na centr u Maskvie. U Niamieččynie, jak i ŭ SSSR, stała panavać historyja, što Druhaja suśvietnaja vajna — heta pra dziasiatki miljonaŭ zabitych rasijan.
- Padčas vajny sapraŭdy zahinuli miljony rasijan, ale maštab pakutaŭ nasamreč byŭ bolšy va Ukrainie i ŭ Biełarusi. Adnak Rasija manapalizavała i pieramohu, i rolu achviary. I hetaja manapolija zrabiłasia niečym biassprečnym i ŭ Niamieččynie. Rasijski «cichi impieryjalizm», administracyjnaja rusifikacyja 1970-ch sustrelisia ŭ Niamieččynie z adsutnaściu asensavańnia niamieckaha impieryjalizmu.
«Niamieččyna nie atrymała miru. Niamieččyna atrymała parazu ŭ vajnie»
- Paśla 1989 hoda, ź niamieckaha hledzišča, adbyŭsia akt histaryčnaj spraviadlivaści — abjadnańnie Niamieččyny. Niamieččyna zrabiłasia najvažniejšaj demakratyčnaj krainaj u Jeŭropie, jaje najbolšaj ekanomikaj. Niemcy atrymali reputacyju naroda, jaki razabraŭsia sa svaim minułym. Ale hetaja reputacyja zasłužanaja tolki častkova.
- Z boku Niamieččyny možna było pačuć, što narody Uschodniaj Jeŭropy — naprykład, palaki ci ŭkraincy — nie razumiejuć važnaści miru, a niemcy, maŭlaŭ, hetuju važnaść uśviadomili. Ale ŭ 1945 hodzie Niamieččyna nie atrymała miru. Niamieččyna atrymała parazu ŭ vajnie. Pry hetym sučasnyja niamieckija palityčnyja elity nie kazali pra toj urok, što dziela miru impierskija dziaržavy pavinny atrymać parazu.
- U XXI stahodździ — i pry sacyjał-demakratyčnym uradzie Hiercharda Šrodera, i pry chryścijanska-demakratyčnym uradzie Anhieły Mierkiel — palityka Niamieččyny adnosna Rasii budavałasia na idei, što ekanamičnaje supracoŭnictva raźviaža ŭsie prablemy. «Kali my budziem kuplać rasijski pryrodny haz, heta abaviazkova pazityŭna paŭpłyvaje na Rasiju».
«U 2014 hodzie impieryjalizm rasijska-niamieckaha supracoŭnictva zrabiŭsia adkrytym»
- Uvažlivyja naziralniki ŭ siaredzinie pieršaha dziesiacihodździa 2000-ch užo bačyli, što častka rasijskaj elity, u tym liku prezident Rasii, pačynaje karystacca adkryta fašysckaj rytorykaj. Ale ŭ Niamieččynie hetaha zusim nie zaŭvažali. Zdajecca, što łohika była takaja: «My suprać fašyzmu, a značyć, kali my ź imi viadziem spravy, jany nie mohuć być fašystami». Vyhladaje, što hetaja łohika panavała da pačatku sioletniaha rasijskaha ŭvarvańnia.
- Kali Rasija pačała vajnu suprać Ukrainy ŭ 2014 hodzie, schavany impieryjalizm rasijska-niamieckaha supracoŭnictva zrabiŭsia adkrytym. Rasija zdoleła paśpiachova pašyryć impieryjalistyčnyja kliše: «Ukraina nikoli nie była sapraŭdnaj dziaržavaj, ukraincy — nie sapraŭdny narod, a kali jany i narod, dyk karumpavany, i tamu ich dziaržava razvalicca, bo jana karumpavanaja. I, darečy, jany ŭsie nacysty. I hiei». Hetak jany pracujuć z ałharytmami sacyjalnych sietak — kali vam nie padabajucca hiei, vam skažuć, što ŭsie ŭkraincy — hiei, a kali vy suprać nacystaŭ, vam skažuć, što jany ŭsie nacysty. A kali vy lubicie nacystaŭ, vam skažuć, što ŭsie ŭkraincy — nasamreč jaŭrei.
- Hetaja impierskaja rytoryka ŭ časy Majdanu, u 2013—14 hadach, była ŭ značnaj stupieni pryniataja niamieckimi ŚMI. Dyskusija kancentravałasia na pytańniach: «Ci sapraŭdy jany ŭsie nacysty? (A heta inšy sposab spytacca: ci sapraŭdy jany ŭsie varvary?) Nakolki vinavatyja sami ŭkraincy ŭ tym, što adbyvajecca?» Usio heta adpaviadała tradycyi niamieckaha impierskaha pohladu na Ukrainu. A rasijanie śviadoma manipulavali hetym, viedajučy niamieckija pierakanańni.
- Užo paśla rasijskaha ŭvarvańnia va Ukrainu ŭ 2014 hodzie niamiecki ŭrad Anhieły Mierkiel abviaściŭ pra damovu ab pabudovie hazapravodu «Paŭnočny patok — 2». Tady nie tolki palaki i ŭkraincy, ale i niekatoryja zachodniejeŭrapiejskija sajuźniki Niamieččyny ŭspryniali heta jak uznaharodu Rasii za ŭvarvańnie va Ukrainu. Bo sutnaść «Paŭnočnaha patoku — 2» — dazvolić biez prablem pastaŭlać rasijski haz u Jeŭropu ŭ abychod terytoryi Ukrainy.
Cimaci Snajder i Uładzimir Zialenski
«Rasijskaje ŭvarvańnie va Ukrainu paŭtaraje niamieckaje ŭvarvańnie ŭ SSSR»
- U lipieni 2021 hoda Pucin u svaim artykule pisaŭ, što ciapierašnija padziei byli pieradvyznačanyja tysiaču hadoŭ tamu. Pavodle jaho, padziei, jakija adbylisia tysiaču hadoŭ tamu, dajuć jamu prava kazać, chto sapraŭdny narod, a chto nie. Heta kłasičny impieryjalistyčny pohlad: «Jany nie narod, a plemia, kłan, a ich dziaržava — nie sapraŭdnaja dziaržava, zakon ich nie tyčycca. Da taho ž, što takoje zakon?»
- Sioletniaje rasijskaje ŭvarvańnie va Ukrainu ŭ značnaj stupieni paŭtaraje madel niamieckaha ŭvarvańnia ŭ Saviecki Sajuz. Pry hetym kali rasijanie havorać pra «denacyfikacyju», jany kidajuć prynadu zachodnim ŚMI, asabliva niamieckim, prapanujučy im: «Čamu b vam nie pahutaryć pra heta?» Chaj temaj dyskusii budzie «Kolki nacystaŭ moža być va Ukrainie», a nie «My pačali ŭvarvańnie ŭ hetuju krainu».
- Padabienstvy pamiž dvuma ŭvarvańniami ŭražvajuć — ideja, što Ukraina isnuje tolki dziakujučy zmovam; ideja, što Rasija nie ahresar, a achviara zmovaŭ, tamu joj daviałosia napaści na Ukrainu; ideałahičnaje abhruntavańnie, što dziaržavy, na jakuju vy napadajecie, nasamreč nie isnuje. Maŭlaŭ, jana trymajecca tolki dziakujučy zmovam i tamu razvalicca, jak tolki vy pa joj udarycie. Heta litaralna toje, što Hitler kazaŭ pra Saviecki Sajuz, a Pucin kaža toje ž samaje pra Ukrainu.
- U ciapierašnim napadzie taksama jość antysiemicki elemient, źviazany z prezidenctvam Uładzimira Zialenskaha, jaki źjaŭlajecca jaŭrejem. Choć hety element nie maje takoha vialikaha značeńnia, jak u niamieckim vypadku, jon pavialičvajecca ŭ rasijskich ŚMI ź ciaham času. Taksama praktyčna płahijatam možna nazvać ideju, što Ukraina — heta kałonija, u jakoj ciapier adzin haspadar, ale im było b lepš ź inšym haspadarom.
- Palityka Rasii va Ukrainie ŭklučaje ŭ siabie departacyi nasielnictva, u tym liku dziaciej, vyniščeńnie elitaŭ, zhvałtavańni jak palityčny instrumient, bambavańnie šlachoŭ evakuacyi, a taksama pazbaŭleńnie nasielnictva dostupu da vady i elektraenierhii. Pačatak zimy 2022 hoda da bolu nahadvaje zimu 1941 hoda, kali ludziej zabivali, pazbaŭlajučy ich dostupu da patrebnych rečaŭ.
- Miljony savieckich vajennapałonnych zahinuli nie tamu, što ich rasstralali, — choć takoje taksama było, asabliva z pałonnymi jaŭrejami, — ale ŭ asnoŭnym tamu, što jany nie mieli dostupu da žyćciova nieabchodnych rečaŭ. Ciapier Rasija sprabuje paŭtaryć heta va Ukrainie. U Niamieččynie takich paralelaŭ ciapier nie pravodzicca, bo niemcy ŭ asnoŭnym nie pryzvyčailisia dumać pra Druhuju suśvietnuju vajnu jak pra toje, što adbyvałasia na ŭschodzie.
«Vajna pastaviła pad sumnieŭ dumku, što Ukraina — słabaja dziaržava»
- Ciapierašniaja vajna mianiaje pohlady. Raniej isnavaŭ kansensus, nie tolki ŭ Niamieččynie, ale i ŭ Złučanych Štatach, što Ukraina — heta słabaja dziaržava. Padziei lutaha, sakavika, krasavika i rešty 2022 hoda pastavili hety kansensus pad sumnieŭ.
- Ideja, što Ukraina razvalicca za try dni, była nie tolki rasijskaja. U heta taksama pieravažna vieryli i ŭ Bierlinie, i ŭ Vašynhtonie. I pryčyna, čamu my ŭ heta vieryli, mocna źviazanaja z našaj ułasnaj impierskaj minuŭščynaj. Tut reč nie tolki ŭ rasijskaj prapahandzie, ale i ŭ našaj schilnaści da kankretnaha typu arhumientaŭ — pra toje, što inšyja narody karumpavanyja, nie mieli sapraŭdnaj dziaržavy i što jany ŭsie radykały.
- Situacyja mianiajecca — naprykład, u kancy listapada Bundestah pryznaŭ Haładamor hienacydam. Mnie chočacca dumać, što ad hetaha niedaloka da razumieńnia taho, jak niamieckaje płanavańnie masavaha hoładu ŭ 1941—42 hadach było źviazanaje z Haładamoram.
- Kali my havorym pra impieryi, važna pamiatać, što jany hruntujucca na admaŭleńni subjektnaści inšych. «My isnujom, a jany nasamreč nie isnujuć». Historyja rasijskaha impieryjalizmu va Ukrainie — heta taksama historyja ŭkrainskaj reakcyi na hety impieryjalizm. I tut mnie najbolš cikavymi padajucca apošnija dziesiacihodździ. Rasijaj kirujuć tyja ž elity, što i 20 hadoŭ tamu. U vypadku Ukrainy heta nie tak. Ludzi, jakija ciapier kirujuć Ukrainaj, pieravažna majuć kala 40 hadoŭ.
- Ukrainskija dziejańni, u tym liku na palach bajoŭ, zaležać nie tolki ad dziaržavy, jakaja vyjaviłasia našmat bolš funkcyjanalnaj, čym mnohija dumali. Šmat zaležyć ad hramadzianskaj supolnaści, ad haryzantalnych suviaziaŭ, jakija zapaŭniajuć tyja nišy, dzie dziaržava nie moža dać rady.
- Dla ŭkraincaŭ heta vajna za svaju subjektnaść i za svabodu ŭ pazityŭnym sensie — nie tolki ŭ sensie svabody ad rasijan, ale i svabody vyznačać, što budzie dalej.
Lekcyi Cimaci Snajdera całkam i ŭ aryhinale dastupnyja tut.