«Tadžyki vyjšli pieramožcami, ale heta nie kanflikt stalic». Uschodaznaŭca patłumačyŭ pryčyny i nastupstvy sutyknieńnia Tadžykistana i Kyrhyzstana
Na dniach uspychnuli bai miž dźviuma krainami Arhanizacyi damovy ab kalektyŭnaj biaśpiecy, Kyrhyzstanam i Tadžykistanam. Doktar palityčnych navuk Siarhiej Bohdan raskazaŭ «Našaj Nivie», u čym pryčyny hetaha kanfliktu, čamu maŭčyć ADKB i ci jon mianiaje što dla Biełarusi.
20.09.2022 / 23:41
Kirhizskija sałdaty niasuć cieła zahinułaha pabracima, 17 vieraśnia 2022 hoda. Fota: Associated Press
Ci daŭno pamiž krainami isnuje napružanaść?
Kanflikt isnuje z momantu raspadu SSSR, to bok, užo na praciahu 30 hadoŭ.
Čamu ciapier adbyłosia abvastreńnie?
Kanflikt strymlivaŭsia roznymi čyńnikami. Pieršaje abvastreńnie adbyłosia, kali ŭ 2010-ch ułada ŭ Kyrhyzstanie sasłabieła, a ŭ Tadžykistanie, naadvarot, viertykal ułady ŭmacavałasia, a ŭ Rachmona źjavilisia resursy.
U čym pryčyna?
U tym, što krainy nie mohuć vyznačyć miežy. Na siońnia kala 30% miažy Kyrhyzstana i Tadžykistana nie vyznačanyja. Dla taho, kab ich vyznačyć i zamacavać, abiedźvie krainy musiać ich pryznać, ale nie mohuć damovicca.
Havorka idzie pra sielskahaspadarčyja ziemli razam z krynicami vady. Krynicy vady vielmi važnyja dla hetaha rehijona.
Jakija histaryčnyja pieradumovy kanfliktu?
Heta nie kanflikt dźviuch stalicaŭ. Stalicy akurat admiažoŭvajucca ad jaho. Prosta susiedskija hramady pačynajuć vyśviatlać adnosiny nie jak raniej na kułakach, a pry dapamozie dziaržaŭnych instytucyjaŭ, uzbrojenych ciažkoj technikaj, jakaja apynułasia ŭ ichnim rasparadžeńni.
Pryčyny samoha kanfliktu vyciakajuć z histaryčnaha kantekstu. Tadžykaŭ źviazvali z damadernaj identyčnaściu sartaŭ. Sarty byli asiedłymi, a kirhizy zvyčajna byli kačavymi. Kanflikty kačavych i asiedłych narodaŭ ciahnucca tysiačy hadoŭ i aktualnyja dahetul u hetaj miascovaści.
Pieršaja reč — heta što asiedłamu nasielnictvu nie padabajecca, što kačavyja narody, hruba kažučy prachodziać terytoryi i vytoptvajuć pali. Druhaja reč — heta toje, što asiedłyja narody pa-inšamu vyznačajuć miežy. Letaŭka i zimoŭka ŭ roznych miescach, raźniesienyja miž saboj — dla kačavych narodaŭ heta i jość radzima, jany tak heta razumiejuć.
Čamu vajskoŭcy stralajuć, a prezidenty razmaŭlajuć?
Kali vy bačycie, jak prezidenty Kyrhyzstana i Tadžykistana spakojna razmaŭlajuć, choć u ich na miažy zahinuła pa paŭsotni čałaviek, to treba mieć na ŭvazie, što kanflikt ukarenieny ŭ prymiežnych rajonach i heta nie kanflikt nacyjaŭ va ŭschodniejeŭrapiejskim sensie słova. Heta «nacyi», składzienyja z roznych plamionaŭ, kłanaŭ, roznych miascovych supolnaściaŭ, jakija tak siabie i ŭjaŭlajuć.
I navat hramadzianskaja vajna ŭ Tadžykistanie prachodziła pa takich łakalnych miežach. Jana akurat vyjaviła, što niehledziačy na 70 hadoŭ savieckaj ułady takija suviazi, ziamlackija, plemiannyja i kreŭnyja, zastalisia i pracujuć palityčna.
Emamali Rachmon i Sadyr Žaparaŭ. Fota: azattyk.org
A čamu tam nielha vyznačyć miežy pražyvańnia adnaho ci druhoha naroda?
Usio mocna pieramiašana. Padčas stvareńnia savieckich respublik meta była ŭ tym, kab stvaryć aŭtanomii dla ŭsich narodaŭ i heta była składanaja zadača. Hetym zajmalisia navukoŭcy-etnohrafy, ale ŭsio adno nasielnictva atrymałasia ŭ značnaj stupieni nieadnarodnaje.
Jak prykład: ja letaś šmat času prabaviŭ za vyvučeńniem roznych aktaŭ paŭdniovatadžyckich abłaściej savieckaha času i byŭ uražany, kali na adnym plenumie byli vystupy na čatyroch movach. Vystupali nie tolki pa-rasiejsku i pa-tadžycku, ale pa-ŭźbieksku, pa-kirhizsku i zdajecca navat pa-turkmiensku.
Čamu nielha prosta ŭziać i vyznačyć miežy, kab bolš nie vajavać?
Dla hetaha musiać pracavać dypłamatyčnyja miechanizmy, a jany nie pracujuć u hetym rehijonie.
Pry demarkacyi biełaruska-ŭkrainskaj miažy taksama ŭźnikali kanflikty. Ale heta vyrašałasia na vyšejšym dypłamatyčnym uzroŭni pamiž dźviuma dziaržavami, Minskam i Kijevam. Tut takoje niemahčyma.
A pra ŭzrovień uzajemnaha niedavieru ŭ Siaredniaj Azii śviedčyć, skažam, taki fakt — na uźbiekska-tadžyckaj miažy jašče z pačatku 2000-ch pakładzienyja miny.
Kirhizskija dabravolcy ŭ Biškieku rvucca na tadžycka-kirhizskuju miažu, 16 vieraśnia 2022 hoda. Fota: Associated Press
Chto pieramahaje ŭ ciapierašnim kanflikcie?
Možna skazać, što Tadžykistan vyjšaŭ pieramožcam ciapier, bo niejkija kavałki zachoplenyja i zadačy, jakija jany stavili, zbolšaha vykananyja.
Ci jość u kanfliktu niejkaja dynamika?
Masštab kanfliktu pavialičvajecca i sioleta sutyčki byli bolšyja, čym dahetul. Minuły vialiki kanflikt adbyŭsia ŭ krasaviku 2021 hoda, ale ciapier achviaraŭ było bolej za sotniu, amal udvaja bolej, čym letaś.
Čamu mižnarodnaja supolnaść nie ŭmiešvajecca?
Miežy nie delimitavanyja (niama damoŭlenaściami pamiž dziaržavami pra toje, dzie jany prachodziać — zaŭv. NN) i nie demarkavanyja (na miežach niama pamiežnych znakaŭ, demarkacyja pravodzicca paśla delimitacyi — zaŭv. NN). Mižnarodna pryznanych miežaŭ Tadžykistana i Kyrhyzstana niama. Tamu heta zastajecca na ŭzroŭni sprečak pra miežy, i vonkavyja hulcy nie chočuć u heta leźci.
Miaža pamiž Armienijaj i Azierbajdžanam taksama tak i nie była praviedzienaja — i mienavita tamu na kanflikt hetych krainaŭ reakcyja mižnarodnaj supolnaści ciapier słabiejšaja, čym mahła b być.
To bok, miaža nie vyznačanaja abjektyŭna. Treba jaje vyznačyć i tady budzie niejkaja adkaznaść za jaje parušeńnie.
Kirhizski sałdat na raźbitym błokpoście na miažy. Fota: Associated Press
Ci mianiaje niešta toje, što abiedźvie krainy ŭvachodziać u ADKB i ŠAS?
Toje, što abiedźvie krainy i ŭ ADKB, i ŭ ŠAS, ničoha nie značyć. I heta vialikich turbotaŭ «na viarchach» hetych arhanizacyjaŭ nie vyklikaje, bo heta nie zakranaje surjoznych intaresaŭ nikoha z čalcoŭ tych arhanizacyjaŭ. Anijakich resursaŭ, jakija mahli b cikavić hetyja arhanizacyi, u hetym rehijonie taksama niama.
Ci źmienić hety kanflikt niešta ŭ rehijonie?
Ahułam heta na situacyju ŭ Siaredniaj Azii, u rehijonie i ŭ śviecie paŭpłyvaje mała. Nie ŭjaŭlaju sabie, kab sutyčki vyjšli za miežy hetaha łakalnaha kanfliktu.
Čamu Tadžykistan u vajskovym płanie macniejšy za Kyrhyzstan?
Jość roźnica pamiž krainami, jakaja pracuje nie na karyść Kyrhyzstana, — u Tadžykistanie ŭłada značna bolš kansalidavanaja i tam jość patreba mieć bolš mocnyja siły biaśpieki i vojska.
Choć abiedźvie krainy strašenna biednyja (siaredniaja zarpłata ŭ Tadžykistanie — kala 160 dalaraŭ, u Kyrhyzstanie — trochu bolej za 200, pa aficyjnych źviestkach — zaŭv. NN).
Paŭpłyvała jašče i toje, što Tadžykistan atrymaŭ sioje-toje ad inšych krainaŭ pad spravu Afhanistana, bo ličyłasia, što na ich mohuć napaści taliby. U vyniku jany zajmieli techniku, choć nikoli suprać talibaŭ nie vajavali.
I navat trochi bolšaja kansalidacyja ŭłady i inviestavańnie ŭ siły biaśpieki dali Tadžykistanu vielizarny vyjhryš.
Demahrafičny faktar u Tadžykistana taksama macniejšy, ich paprostu bolej.
Choć bolšaja častka Tadžykistana małazasielenaja, hetyja prymiežnyja rehijony akurat zasielenyja davoli husta. Kali pahladzieć na karcinu z Kyrhyzstanam, to vidavočna, što pa nasielnictvie i jaho ščylnaści jon mocna prajhraje.
Siarhiej Bohdan. Fota: geschkult.fu-berlin.de
Siarhiej Bohdan — biełaruski navukoŭca. Maje stupień doktara palityčnych navuk Bierlinskaha dziaržaŭnaha univiersiteta, stupień mahistra jeŭrapiejskich daśledavańniaŭ Jeŭrapiejskaha humanitarnaha univiersiteta i dypłom śpiecyjalista pa mižnarodnych znosinach Biełaruskaha dziaržaŭnaha univiersiteta.
U svajoj doktarskaj dysiertacyi «Miežy niepadparadkavańnia? Rola postsavieckich krainaŭ u madernizacyi iranskich uzbrojenych sił i abaronnaj pramysłovaści» jon daśledavaŭ, jak ustalavańnie suśvietnaha paradku paśla chałodnaj vajny paŭpłyvała na supracoŭnictva pamiž Iranam i postsavieckimi krainami.