Ірына Халіп: Я не хачу радавацца ніякай «Вуліцы-Ежы», пакуль сядзяць тысячы палітвязняў
Карэспандэнтка расійскай «Новой газеты», былая палітзняволеная, лаўрэатка прэміі «Герой Еўропы» (2005) дагэтуль з сумам узгадвае страчаныя ў жніўні 2020 года шанцы, у інтэрв'ю Радыё Свабода расказвае, як мяняюцца людзі ў Маскве за два месяцы вайны і заяўляе, што доўгія гады рэжым Лукашэнкі трымаўся не на штыках, а на задаволенасці сярэдняга класа.
08.08.2022 / 19:15
— Мы размаўляем напярэдадні гадавіны 9 жніўня, калі беларуская грамадская думка рэфлексуе аб падзеях жніўня 2020 года. Пры гэтым дыяпазон думак вагаецца ад «мы прайгралі, трэба гэта прызнаць» да «мы перамаглі, неўзабаве гэта ўсе пабачаць». У якім месцы гэтага спектру вашыя адчуванні?
— Ведаеце, адрозна ад большасці беларусаў, я ў парадыгме барацьбы з 1996 года, з таго «Чарнобыльскага шляху», пасля якога я не прапускала фактычна ніводнай масавай акцыі.
Таму, з аднаго боку, я шчаслівая, бо ў 2020-м урэшце здарылася тое, пра што мы ўсе марылі, калі выходзілі ў нулявыя-дзясятыя гады на акцыі, якія часам збіралі толькі некалькі сотняў чалавек і дзе амапаўцаў было больш, чым удзельнікаў. Гэта шчасце, што грамадства ўрэшце абудзілася, людзі адчулі сябе беларусамі і праявілі сябе як геніі салідарнасці. Для мяне найважнейшым складнікам была нават не колькасць людзей, а салідарнасць, калі беларусы збіралі грошы на штрафы, пакавалі перадачы, перадавалі ключы, каб пакарміць коціка, усе гэтыя дваровыя ініцыятывы — для мяне гэта вельмі шмат значыць.
А калі ўспамінаць лічбу людзей, якія выходзілі — вось тут мне робіцца сумна. Бо з такой колькасцю беларусаў на вуліцах разыходзіцца кожны раз… гэта сумна, гэта мяне ўзрушвае дагэтуль. Я не хачу далучацца да гэтай арміі «яжгаварылаў» — але прызнаюся: мне так шкада, што мы разыходзіліся кожны вечар (бо назаўтра на працу), мы не засталіся на Плошчы.
— Прывяду некалькі прычын такіх паводзін. Па-першае, у грамадстве панаваў страх і непрыманне Майдана, ягоных ахвяраў. Па-другое, большасць людзей сапраўды ўпершыню выйшлі на палітычную акцыю і не былі гатовыя да доўгай і цяжкай барацьбы. Ну і, па-трэцяе, не было тады вулічнага лідара, які мог павесці за сабой (многія патэнцыйныя лідары пратэстаў ужо былі за кратамі).
— Так, усё гэта слушна. Але ў 2006 годзе ўжо было намётавае мястэчка, была першая спроба не разысціся. Некалькі дзясяткаў маладых хлопцаў і дзяўчат усё зрабілі самі, стварылі нават сістэму ўласнай бяспекі. Не было сацыяльных сетак, былі звычайныя тэлефоны, але кожны дзень людзі ішлі да іх на Плошчу, неслі гарбату, цёплыя рэчы…
А тут паўмільёна на вуліцах. І ніхто не захацеў браць на сябе адказнасць, бо актыўнасць павінна была ісці адтуль, знутры. Наконт паходу на Акрэсціна — то, я думаю, тады сапраўды быў шанец вызваліць вязняў. Але адбылася загадкавая сітуацыя з нейкімі дзіўнымі валанцёрамі, якія сталі сцяной і казалі, што нельга вызваляць вязняў, бо іх будуць за гэта катаваць.
— У адказ на такія аргументы людзі скажуць, што ўлады пачалі б страляць…
— Дык вось якраз праз тры дні, ад 12 жніўня, сілавікі проста зніклі з вуліц.
— Так, і гэта галоўная таямніца, чаму пасля трох дзён забойстваў і зверстваў яны раптам зніклі. 13-га я выйшаў пасля затрымання з Акрэсціна і ўбачыў зусім іншы горад. Мінск быў захоплены народам, тысячы людзей стаялі з бел-чырвона-белымі сцягамі ўздоўж вуліц, усе сігналілі і гукалі «Жыве Беларусь!».
— Так, я нават памятаю, што тады пісала тэкст для нямецкага часопіса «Stern», 10 жніўня яго здала, а ў чацвер, 13-га, ён меў выйсці ў папяровай версіі. І мне тэлефануюць рэдактары і кажуць — «у цябе апошні абзац пра тое, што павінна рабіць Еўропа. Давай мы проста прыбяром яго. Бо мы выйдзем заўтра, а заўтра ўсё будзе скончана. Глядзі, што адбываецца, Беларусь стане вольнай краінай, і не будзе ніякіх прычынаў для такой рэакцыі і санкцыяў».
Я і сама была ўпэўненая, што хутка ўсё будзе скончана.
— У цябе сапраўды было такое перакананне?
— Вядома. А ў цябе хіба не?
— Не. Калі я пабачыў, што Майдана не будзе, што людзі не жадаюць ісці на больш актыўныя дзеянні, што яны пасля шматсоттысячнага мітынгу 16-га разышліся па дамах — я зразумеў, што так, «мы паказалі, як нас шмат», але такую ўладу гэтым не скінеш.
— У мяне была ўпэўненасць у перамозе пачынаючы ад 12 жніўня, калі сілавікі зніклі з вуліц, калі ўсё нарастала — ажно да вечара 16-га, калі ўсе сотні тысячаў разышліся. Вось тады да мяне вярнуўся песімізм.
— У тыя дні ніхто не мог уявіць, якія рэпрэсіі разгорнуцца ў 2021—22 гадах. Ці ўдаецца ўладам пераламаць найлепшыя маральныя рысы беларускага народа? Бо яны ж караюць нават не за апазіцыйнасць, яны караюць за кожную праяву сумлення, салідарнасці, прыстойнасці.
— Мне здаецца, задача рэпрэсій патапіць, заціснуць тэму палітзняволеных лічбамі. Яны хапаюць сотні і тысячы, каб за імі страчваліся рэальныя палітвязні, іхнія рэальныя трагедыі, дый наша салідарнасць. Колькі палітвязняў можа назваць звычайны чалавек і нават журналіст? Пра многіх ніхто ўжо не памятае! Калі кожны дзень ідзе няспынны паток арыштаў, то мы за новымі затрыманнямі пачынаем забываць папярэднія.
А мы не павінны забываць! Мусім рабіць нейкія высілкі над сабой, каб памятаць. Журналісты павінны размяркоўваць свой уласны працоўны час, каб кожны дзень пісаць пра палітвязняў і нагадваць пра гэта грамадству.
— Тут у значнай ступені «вінаватая» расійская вайна супраць Украіны, калі ўсе забыліся не толькі пра палітвязняў, але ўвогуле пра Беларусь. Дарэчы, ад пачатку вайны сярод тваіх расійскіх сяброў і знаёмых не было такіх, у якіх давялося расчаравацца?
— Магчыма, у мяне нейкае асаблівае кола расійскіх знаёмых — але мяне ніхто не расчараваў! Але што ў цэлым адбываецца з расійскім грамадствам… У мяне ёсць вельмі блізкая сяброўка, піярніца ў бізнэсе. Калі пачалася вайна, яна адразу выехала з Масквы, зразумела, што жыць далей у Расіі немагчыма, і праз 2 месяцы вярнулася ў Маскву «сабраць рэчы» і ўладзіць розныя пытанні.
І яна мне тэлефанавала і эмацыйна распавядала — «я не разумею, што адбылося з маімі знаёмымі, адукаванымі людзьмі, за гэтыя два месяцы». Тыя, хто 24 лютага хорам казалі, што гэта жудасна, гэта трагедыя, вайну трэба спыніць — праз 2 месяцы пачалі казаць «не ўсё так адназначна». Што адбываецца? — пыталася мая сяброўка. А адбываецца працэс інтэграцыі ў новую рэчаіснасць. Праходзіць два месяцы, людзі бачаць арышты за антываенныя выказванні, ціск, звальненні. І яны разумеюць, што трэба або ехаць, або заставацца. І калі яны застаюцца, то інтэгруюцца ў новую рэальнасць і пераконваюць сябе, што «ўсё не так адназначна».
Калі я была ў Маскве за два тыдні да вайны, мае крыніцы апавядалі, што Крэмль самым розным службам замовіў апытанне на тэму стаўлення да магчымага нападу на Украіну. І народ расійскі адназначна сказаў «не». Але калі пачынаецца вайна, народ становіцца на бок улады, бо па-іншаму небяспечна.
— У 1991-м многім здавалася, што наступіў «канец гісторыі», што цяпер усім нацыям толькі адна дарога — да ліберальнай дэмакратыі, што войны скончыліся. Але цяпер ядзерныя дзяржавы, Расія, Кітай толькі ўзмацняюць свае аўтарытарныя (як мінімум) рэжымы, дэмакратыі ва ўсім свеце стала менш, чым было 20 гадоў таму. Як з гэтага гледзішча выглядаюць перспектывы Беларусі?
— У нас былі шанцы ня толькі ў 2020 годзе, а ў 1996-м, напрыклад. І мне невыносна шкада тых, хто ўсе гэтыя гады ахвяраваў уласнай кар’ерай, фактычна аддаваў найлепшыя гады дзеля змагання за свабоду. А многія з тых, хто ўпершыню выйшаў у 2020 годзе, раней лічылі апазыцыянераў нейкімі гарадскімі вар’ятамі, як Ніну Багінскую. Хіба гэта нармальны чэл? Замест Зыбіцкай ён ідзе на акцыю, дзе яго саджаюць на 15 сутак.
Ведаеш, я скажу такую непапулярную рэч, за якую мяне могуць асуджаць. Я заўсёды лічыла, і пасля 2020-га яшчэ больш пераканалася ў тым, што калі Лукашэнка дагэтуль утрымлівае ўладу, то гадамі гэтая ўлада (да 2020 года) трымалася не на штыках, КДБ і сілавіках, а на «Вуліцы-Ежы», «Джазе каля Ратушы», «арт-прасторах», фестывалях, на ўсім гэтым сярэднім класе, якому ўсё было нармальна. Мо і не ўсё ідэальна, але віза шэнгенская ёсць, фестывалі ёсць — еўрапейская краіна!
І давай будзем шчырыя — беларуская незалежная прэса таксама рабіла ўсё магчымае, каб ствараць гэтую карцінку нармальнай краіны.
— Можа, не ўсе людзі могуць або хочуць быць максімалістамі…
— Але гэта не максімалізм, гэта норма. Гэта гігіена. Нельга лічыць, што ў краіне ўсё нармальна, калі ў ёй ёсць хоць адзін палітвязень.
Так, мяне абвінавачвалі ў радыкалізме нават заходнія амбасадары. Яны казалі, што «трэба ўлічваць станоўчыя працэсы», шукалі нешта добрае ў Лукашэнку, і — «нельга ж быць такой радыкальнай».
Але я не хачу радавацца ніякай «Вуліцы-Ежы», пакуль сядзяць тысячы палітвязняў, пакуль кожны дзень для многіх беларусаў пачынаецца з таго, што ў 6 раніцы ГУБАЗіК ломіць дзверы ў іхнія кватэры. Я лічу, што цяпер гэта ўжо не дыктатура, гэта вайна, якую вядзе ўлада супраць свайго народа. І калі мы на вайне, то, выбачайце, вы выбіраеце бок зла або бок дабра.